Geoekologia turystyki - nowy kierunek badawczy w geografii turyzmu

A R T Y K U Ł Y

- A R T I C L E S -

P A P E R S

Alicja Krzymowskci-Kostrowicka

Artykuł przedstawia założenia teoretyczne i implikacje praktyczne n ow ego kierunku badaw czego w geografii turyzmu, jakim jest geoek ologia turystyki. O m ów iono w nim podstawy teoretyczno-metodologiczne tego kierunku, jego powiązania z innymi dzied zi­ nami w iedzy, zarówno przyrodniczymi, jak społecznym i, oraz perspektywy dalszego rozwoju, ze szczególnym uw zględnieniem znaczenia badań geoek ologiezn ych jako podstaw y obiektywnych ocen warunków przyrodniczych m iejsc uprawiania turystyki.

1 • w s t ę p

Termin geoek o lo g ia został po raz pierw szy użyty przez Trolla w roku 1950 Jako synonim „ekologii krajobrazu” (R i c h 1 i n g, S o l o n 1996). Jego sens Polegał na w prow adzeniu do m yślenia geograficznego paradygm atów nauk ekologicznycli. Stosunkow o szybko, bo po dwudziestu latach, terminem tym za­ d ę t o się p osługiw ać w innym znaczeniu niż to pierw otnie zakładał Troll, trak­ tując g e o ek o lo g ię jak o kierunek ek ologii społecznej, biologicznej ek ologii c z ło ­ wieka, c zy też jako całokształt w ied zy zajmującej się ochroną i kształtow aniem lo d o w is k a życia człow iek a (enw ironm entologii). D opiero w ostatnim d ziesię- Cloleciu zaczął przeważać pogląd, iż g eoek ologia je st odrębną dziedziną w ied zy §eograficznej, której przedm iotem zainteresow ania je st czło w iek w je g o środo­ wisku geograficznym (W i 1 1 e m s 1977, L e s e r 1989, L a v r o v 1991).

Zadaniem g eoek ologii je st poznanie relacji „człow iek -p rzyrod a-gosp od ar- ka”, traktowanych jako dynam iczne system y powiązań funkcjonalnych i prze­ strzennych, określające „m odele zachowań” ludzi, układów przyrodniczych i spo­ sob ów gospodarow ania w przyrodzie. Poniew aż badane przez geo ek o lo g ię sy s­ tem y są ogrom nie skom plikow ane m usi ona, siłą rzeczy, korzystać z osiągn ięć innych nauk, zarów no przyrodniczych, jak i hum anistycznych, przetwarzając je zgodnie z paradygmatem ek ologii sform ułow anym przez czołow ych teoretyków tej ostatniej, zw łaszcza: W. C. A I I e e 1931, 1951, E. P. O d u m 1955, K. A. K e r s h a w 1955 czy V, B. S o c a v a 1979. Paradygmat ten je st fundamen­ tem g eo ek o lo g iczn eg o m yślenia i źródłem inspiracji w poszukiwaniu rozwiązań. Zróżnicow anie interakcji „ ezło w iek -śro d o w isk o ” będących głów nym przed­ miotem badań geoek ologiczn ych pow oduje konieczność ich podziału. Podział ten m oże być przeprow adzony różnie: albo, jak się to czyni w naukach ek o lo ­ gicznych, na podstaw ie poziom u w ew nętrznego organizacji interakcyjnego ukła­ du, albo w ed łu g form aktyw ności ludzkiej, lub też w edług kryteriów ek on om icz­ nych.

W pierw szym przypadku rozpatrujemy interakcje „człow iek -p rzyrod a” bądź to w ujęciu autekologicznym , badając w p ływ środow iska zew nętrznego na or­ ganizm ludzki, bądź w ujęciu synekologicznym , a w ów czas interesują nas g łó w ­ nie relacje między grupami (społecznościam i) ludzkimi a geoekosystemami, czyli kom pleksam i przyrodniczym i, np. ekosystem am i, krajobrazami, zajmującymi określoną przestrzeń.

W drugim przypadku podstaw ow ym kryterium podziału jest forma kontak­ tów pow odująca w ytw orzenie się specyficznych przestrzennych układów inter­ akcyjnych, np.: „ roln ictw o-środ ow isk o”, „m iasto-środ ow isk o”, „turystyka-śro- d ow isk o” . Ten typ ujęcia je st z natury rzeczy synekologiczny. O ile jednak w ty­ pow ych badaniach synekologicznych uw zględnia się populację ludzką jak o ca­ ło ść, to w om aw ianym ujęciu czynnikiem w yróżniającym je st forma użytkow a­ nia środow iska przyrodniczego.

Trzeci sposób podejścia ujęcia geoek o lo g iczn eg o w badaniach interakcyj­ nych „ ezło w iek -śr o d o w isk o ” polega na przyjm owaniu jako kryterium założeń bioenergetyczno-ek onom iczn ych , czyli tzw . ekonom iki natury. W tym ujęciu is­ totne je st określenie w ielk ości i kierunku przepływu materii, energii i informacji m iędzy człow iek iem , społecznościam i ludzkimi a przyrodą, innymi słow y, ujmo­ w anie interakcji „człow iek-przyroda” w kategoriach „kosztów -korzyści” dla obu kooperujących stron.

2. CEL I ZA D A N IA GEOEKOLOGII TURYSTYKI

C echą znam ienną g eoek ologii turystyki i w ypoczynku, w yróżniającą j ą spośród innych koncepcji holistycznych zajm ujących się problem atykąturyzm u,

jest jej w yraźne ukierunkow anie top ologiczn e, a nie regionalne. Jej zadaniem jest bow iem poszukiw anie odpow iedzi na pytania:

- jak w m iejscu w ypoczynku reaguje organizm ludzki na w p ływ zm iennych środowiska przyrodniczego, takich jak m. in. długość dnia, dopływ energii pro­ m ienistej, klimat, zm ienne środow iska biotycznego itp.?

- j a k i e zagrożenie dla zdrow ia i sam opoczucia człow iek a pow odow ać m ogą ^ zm ienne w zależn ości od je g o w ieku, kondycji psychofizycznej i m ożliw ości adaptacyjnych, jakie zagrożenia wynikają z ob ecn ości w środow isku w yp oczyn ­ kowym niebezpiecznych dla życia i zdrow ia organizm ów zw ierzęcych, roślin­ nych oraz alergenów ?

- j a k przebiega w danym środow isku proces je g o percepcji przez od w ie- dząjących, czy ocena percepcyjna m iejsca w ypoczynku je st zgodna z je g o rze­ czyw istym i w aloram i, innym i słow y, jaki je st poziom rozbieżności m iędzy su­ biektywną o cen ą a obiektyw ną wartością?

- ja k ie m odele zachow ań turystycznych i w ięzi społecznych przeważają vv danym m iejscu wypoczynku, które z nich są uprzednio zdeterminowane, a któ- re narzuca sama przyroda?

- j a k i je st bilans zysk ów i strat z użytkowania turystycznego danego m iejs­ ca, czy też waloru, zarów no dla turystów, jak i dla przyrody?

Jak w idzim y, dwa pierw sze ujęcia m ają wyraźnie charakter autekologiczny, dwa następne - syn ek ologiczn y (percepcja je st zaw sze wytw orem społecznym , choć oso b n iczo w yrażanym ), a ostatnie - ekonom icznym (w sensie ekonom iki globalnej, a nie tylko finansow ej).

3- GEOEKOLOGIA t u r y s t y k i a n a u k i p o k r e w n e

G eoek ologia turystyki, jak ju ż w spom niano uprzednio, korzysta z osiągnięć 'v'elu nauk. Jej zw iązki z bliskim i dziedzinam i w ied zy przedstawia rys. 1.

N ajb liższe temu kierunkowi badań są siłą rzeczy inne dziedziny nauk g eo ­ graficznych, takie jak: szeroko rozumiana geografia fizyczna, geografia sp ołecz- 11 a’ a zw łaszcza pozostałe kierunki turyzmu. Ł ączy je nie tylko sposób prze­ strzennego w idzenia rzeczyw istości, lecz i to, że działy te stanow ią dla geoek o- logii turystyki i w ypoczynku bogate źródło informacji.

R ów nie siln e w ię z y łączą om aw iany kierunek badań z naukami ek o lo g icz­ nymi, zw łaszcza z e k o lo g ią og ó ln ą i ekosystem ologią, które ukształtow ały para­ dygmat g eo ek o lo g ii, dały jej instrumentarium badaw cze, sposób analizow ania 'Zeczyw istości i syntetyzow ania w yników badań.

Spośród innych nauk szczeg ó ln ie bliskie pow iązania w ystępują m iędzy geo- e^ologią turystyki a socjologią, a zw łaszcza - socjoek ologią. D otyczą one za- r°Wno sfery teoretycznej, jak i m etodologicznej. Odnosi się to zw łaszcza do

so cjoek ologii turyzmu ( G r a b u r n , J a f a r i 1991, P r z e c ł a w s k i 1996, S m i t h , E a d i n g t o n 1992). M im o że prace socjoek ologiczn e różnią się sposobem ujęcia od stosow anych w geo ek o lo g ii, ich teoretyczne przesłanki są w znacznym stopniu przysw ojone przez geoek ologię.

GEOGRAFIA FIZYCZNA KLIMATOLOGIA EKOLOGIA KR/UOBRAZU GEOGRAFIA TURYZMU NAUKI EKONOMICZNE CZŁOWIEK I ŚRODOWISKO GEOEKOLOGIA TURYSTYKI EKOSYSTEMOLOGIA SOCJOLOGIA EKOLOGIA BIOCHEMICZNA PSYCHOLOGIA ŚRODOWISKOWA, BEHAWIORALNA, PERCEPCJI FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA EKOLOGIA CZŁOWIEKA ANTROPOLOGIA KULTUROWA ETOLOGIA NAUKI MEDYCZNE

Rys. 1. M iejsce geoek ologii turystyki w system ie nauk

D essin 1. Le lieu de la g éo éco lo g ie du tourisme dans le systèm e des sciences

S p ecyficzn e w ię zy łą c z ą geo ek o lo g ię z niektórymi naukami p sy ch o lo g icz­ nym i. S zczególn e znaczenie m ają w tym przypadku osiągn ięcia teoretyczne ta­ kich d ziałów , jak: p sych ologia środow iskow a, psych ologia społeczna m ałych grup, p sych ologia percepcji i in.

D o ść oryginalne są zw iązki geoek ologii turystyki z e k o lo g ią człow iek a (Humań E cology). T eoretyczn ie rzecz ujmując g eoek ologia turystyki m ogłaby być traktowana jak o jed en z kierunków ek ologii człow ieka. Ł ączy je bow iem zarów no geneza, założen ia teoretyczne, jak i przestrzenne ujm owanie zjaw isk.

W rzeczyw istości jednak rozwój obu tych dziedzin nauki poszedł w zupełnie różnych kierunkach. W ek ologii człow iek a przeważać p oczęły badania stric te b iologiczn e, o dużych implikacjach praktycznych, dotyczące w pływ u zm ien­ nych zew nętrznych na biom edyczne cech y organizmu ludzkiego i grup sp o łe cz­ nych, takie jak: rozwój fizyczn y, podatność na choroby, dzietność itp. Drugi kierunek rozw ijany ob ecn ie w ekologii człow iek a zwraca szczeg ó ln ą uw agę na rozpoznanie m echanizm ów adaptacyjnych człow iek a do zm ieniających się w a­ runków środow iska, zw łaszcza je g o chem izacji, rów nież w ujęciu biom e­ dycznym .

Pow iązania b ioek ologii turystyki z innymi naukami, zarów no przyrodni­ czymi (np. z bioklim atologią, hydrologią, biochem ią), jak i hum anistycznym i (zw łaszcza antropologią kulturową, eto lo g ią człow ieka, naukami ekonom iczny­ mi, czy m edycznym i), m ają charakter jednostronny. Nauki te są bow iem g łó w ­ nym źródłem inform acji szczeg ó ło w y ch , rzadziej natom iast propozycji m eto­ dologicznych.

O becnie intensyw nie rozw ijają się na św iecie nauki badające relację „czło- v*'iek-środowisko”, takie jak: Environmental Ekology, Cultural Ekology, H olistic Geography, Environmental P sych ology itp., które w znacznym stopniu p ogłęb ia­ ją n aszą w ied zę o om aw ianych relacjach. M ożna zatem postaw ić pytanie, czy geoekologia turystyki w jakim ś stopniu pokrywa się z którąś z nich? Sądzę, że nie, gdyż po pierw sze - jej przedm iot badań je st znacznie bardziej interdyscy­ plinarny, a zarazem tem atycznie ograniczony, po drugie - zarów no m etody jak 1 styl w n iosk ow an ia różnią się znacznie od stosow anych w w ym ienionych kie­ runkach, przede w szystkim ze w zględu na typ ologiczn o-geograficzn e podejście. Jest natom iast z p ew n o ścią je d n ą z dziedzin nauk o człow iek u w je g o środo­ wisku, najbliższą m oże środow iskow ej ek ologii, je śli uznamy człow iek a wraz z je g o socjalnym w yposażeniem za podstaw ow y przedm iot badań.

4 - Ro l a g e o e k o l o g i it u r y s t y k i w z m i e n i a j ą c y m s i ę ś w i e c i e

Jakie znaczenie m oże m ieć g eoek ologia turystyki w zm ieniającym się św ie ­ c e ? P oniew aż w szelk ie badania w tym w zględ zie wykazują, że zapotrzebow anie na usługi turystyczno-w ypoczynkow e będzie dynam icznie rosło, przy czym °oejm ie ono dotychczas turystycznie bierne społeczeństw a Azji P ołudniow o- w s c h o d n ie j , stanow iące dziś blisko połow ę ludności świata, zm ienić się musi ■%I uprawiania turystyki. P ow staną n ow e formy, a inne - obecnie popularne - nlegną przekształceniom . U p ow szechnienie technik wirtualnych przyczyni się do ograniczenia zapotrzebow ania na turystykę poznaw czą (R i f k i n 1995), rów nocześnie ju ż dziś w id oczn e ograniczenie rezerw przestrzennych dla m aso- 'VeJ turystyki typu SSS (Sun, Sand, Sea), przy rów noczesnym zw róceniu

nej uw agi na zdrow otne funkcje w ypoczynku, spow odują, że każdy będzie po­ szukiw ał optym alnego dlań m iejsca i formy w ypoczynku. Trzeba w ięc będzie przechodzić od turystyki m asow ej do renom ow anych ośrodków - na angielską koncepcję tw orzenia h on ey sp o t - „m iseczek m iodu” przywabiających turystów, jak miód przywabia pszczoły. W ów czas w iedza geoek ologiczn a stanie się w ręcz niezbędna, gd yż tylko ona p ozw oli określić, czy w ypoczynek w danym m iejscu będzie p sych ofizyczn ie korzystny, czy też szkodliw y, a w ięc czy wybrać to, czy inne m iejsce.

N a leży przypuszczać, że dalszy rozwój geoek ologii turystyki będzie prze­ biegał w dw óch kierunkach:

- rozw oju teorii pozw alających na u ściślen ie i rozbudow ę metod ocen y in­ terakcji „turystyka-wypoczynek-środowisko” (tylko nieliczne prace, np. E d i 11 - g t o n 1986, F a r e II, M cL e 1 I a n 1987, K r i p p e n d o r f 1988, K r z y ­ m o w s k a - K o s t r o w i c k a 1997, ujmują te relacje kom pleksow o);

- praktycznego aspektu badań, m ającego na celu opracow anie kom pendiów eko-geograficzn ych , dostarczających praktycznej, syntetycznej w ied zy o warun­ kach przyrodniczych (klim acie, podłożu litologicznym , żyw ej przyrodzie itp.), z jakim i w yjeżdżający spotyka się w m iejscu, które wybrał na w ypoczynek; na ten praktyczny aspekt badań geoek ologiczn ych w ystępuje ju ż dziś zapotrzebo­ w anie, szczeg ó ln ie w społeczeństw ach zwracających coraz w ięk szą uw agę na p sy ch o fizy czn ą efek tyw n ość w ypoczynku.

PIŚM IENNICTW O

A 1 I e e W. C., 1931, A nim al A ggregation : A Stu dy in G en eral S o cjo lo g y, U niversity o f C hicago Press, Chicago.

A 1 I e e W. C., 1951, C o operation among Animals with Human Implications, Schuman, N e w York. E d i n g t o n J. M., E d i n g t o n M. A., 1986, Ecology, R ecreation a n d Tourism, Cambridge

University Press, Cambridge.

F a r e 1 1 B. H., McL e 1 1 a n R. W., 1987, Tourism a n d p h ysica l environm en tal research, Ann. o f Tourism Res., 14.

G r a b u r n N ., J a f a r i J., (eds), 1991, Tourism Social Science, Ann. ofT ourism Res. Sp. Issue, N ew York.

K e r s h a w K. A., 1954, Q u an titative a n d dynam ic E cology, Crom Helm Ltd., London. K r i p p e n d o r f J., Z i m m e r P., G l a u b e r H., 1988, F ur einen anderen Tourismus.

P roblem e - P erspektiven - R atschlage, Fischer Verl., Frankfurt a. Main.

K r z y m o w s k a - K o s t r o w i c k a A., 1997, G eoekologia turystyki i wypoczynku, W N PW N, Warszawa.

L a v r o v S. B., 1987, S o c ja l E co lo g y a n d G eograph y, Nauk. Dumka, Lviv. O d u m E. P., 1959, Fundam entals o f E cology, Saunders Co. Philadelphia.

P r z e c 1 a w s k i K., 1996, Man an d Tourism. Introduction to the Socjology o fT o u rism , A lbis, Kraków.

R i 1 k i n J,, 1995, In form ational R evolution a n d Human C onditions. P ersp ective f o r the Future, Journal o f Modern T ech nologies, 7.

S ni i i h V ., E a d i n g t o n W., 1992, Tourism Alternatives, Univ. Penn. Press, Philadelphia. S o £ a v a V. B., 1979, Theory o f G eosystem s, Nauka, Irkutsk.

W i l l e m s E. P., 1977, Behavioral Ecology, [w:] Perspectives on Environment a n d B ehavior, Plenum Press, N e w York.

prof. dr hab. A licja Krzymowska-K ostrow icka W płynęło:

Wydział Geografii i Studiów Regionalnych 2 grudnia 1998 r.

Uniwersytet Warszawski ul' Krakowskie Przedm ieście 30 0 0-927 Warszawa

RESUME

Le trait caractéristique de la g éo éco lo g ie du tourisme qui la distingue d ’entre autres concep- t|ons holistiques s ’occupant de la problématique du tourisme est sa tendance typologique, pas régionale, puisque elle a pour but la recherche des réponses aux questions:

- com m ent réagit l’organism e humain dans un lieu de repos aux variables du milieu naturel, telles que, entre autres, la longueur de la journée, l ’arrivée de l ’énergie radiante, le climat, les variables du milieu biotique, etc.?

- q u elles m enaces pour la santé et l ’état général de l ’hom m e peuvent être occasionnées par ces variables eu égard à l ’âge, â la condition psychophysique, â l ’aptitude pour l ’adaptation, Quelles m enaces résultent de la présence dans le milieu des allergènes et des organism es animaux dangereux pour la vie et la santé?

- com m ent s ’écou le dans un m ilieu donné le processus de sa perception, est-elle conforme aux valeurs réelles, com m ent est le niveau de la divergence entre l’évaluation subjective et la valeur objective vu l ’âge, l ’état de la santé, l ’instruction, etc.?

- quels m odèles des comportements touristiques et des liens sociaux sont prépondérants dans e type donné du repos, lesquels d ’entre eux sont déterminés socialem ent et lesquels sont im posées Par la nature?

- quel est le bilan des profits et pertes découlant de l’usage touristique du lieu donné ou bien oe la valeur ainsi pour les touristes que pour la nature?

La g éo éco lo g ie du tourisme est une direction synthétique, expoloitant l'aquis de plusieurs p e n c e s (dessin 1). Les plus proches de cette direction sont, cela se comprend de soi, les autres °m aines des scien ces géographiques, ainsi naturelles que sociales, surtout les autres directions de a géographie du tourisme. Egalem ent forts liens unissent la direction discutée avec les autres sciences écologiques: é co lo g ie de l ’homme, écosystém atisation et autres, avec la so cio lo g ie et sur- t(,ut la so cio éco lo g ie. Dans les recherches géoécologiq ues et touristiques un rôle important est Joué par les m éthodologies et les effets des recherches des scien ces psychologiques et médiques c°ncernant avant tout la perception et les conditionnem ents psychosociaux des comportements.

SU M M A R Y

A characteristic feature o f the geo eco lo g y o f tourism, which makes it stand out from other holistic conceptions dealing with the problems o f tourism, is the fact that it is clearly oriented towards types, and not regions. Its aim is to answer the follow in g questions:

- how does a human organism react at the place where a man rests to the influence o f the natural environm ent variables, such as, am ong others, the length o f the day, the amount o f the sunshine energy, climate, the biotic environment variables, etc.?

- how dangerous to human health and w ell-being can these variables be, depending on the age, psycho-physical condition and adapting abilities o f a person, and what are the dangers o f harmful allergens and animal organisms existing in the environment?;

- how is a given environment perceived and is this perception realistic? H ow large are the discrepancies between the subjective evaluation and the objective value, depending on the age, health condition, education, etc. o f a person?;

- what m odels o f tourist behaviour and social ties are predominant in a given type o f the place o f rest, which o f them are socially determined and which are conditioned by the natural environ­ ment itself?;

- what is the balance between the gains and losses resulting from the tourist exploitation o f a given place, for both tourists and the natural environment?

The g eo eco lo g y o f tourism is a synthetic domain, based on the achievem ents o f many other sciences (Fig. 1). Naturally, the closest to it are other geographical sciences, both social and those dealing with the natural environment issues, and particularly the remaining dom ains o f the geography o f tourism. The scien ce under discussion is equally strongly connected with ecological sciences: the eco lo g y o f man, ecosystem ology and other ecologies, as w ell as with sociology, especially with socioecology.

In the geoecological - tourist research, the m ethodologies and results o f psychological and medical studies are particularly significant, especially when they deal with perception and psych o­ logical-social conditions for behaviour.