Analiza proporcji zasiewów owsa i jęczmienia jarego w gospodarce indywidualnej

Dionizy Niezgoda, Zofia Furman

Analiza proporcji zasiewów owsa i

jęczmienia jarego w gospodarce

indywidualnej

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 20, 203-217

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

Vol. XX, 12 SECTIO H 1986

In sty tu t E k on om ik i i O rgan izacji R oln ictw a A k a d em ii R oln iczej w L u blinie

D i o n i z y N I E Z G O D A , Z o f i a F U R M A N

A naliza proporcji zasiewów owsa i jęczm ienia jarego w gospodarce in d y w id ualnej *

Анализ пропорций посевов овса и ярового ячменя в единоличных хозяйствах

Analysis of Proportions of Sowing Oat and Spring Barley in Individual Farms

WPROWADZENIE

O ptym alizacji s tru k tu ry p rodukcji dokonujem y w ykorzystując kon­ ku ren cy jn e zw iązki m iędzy p ro d u k ta m i1. Szczególnie jest to istotne dla prod uktó w m ających podobne zapotrzebow anie na czynniki w ytw órcze, na p rzy k ład jęczm ień ja ry i owies.

W gospodarstw ach indyw idualnych udział owsa w stru k tu rz e zasie­ wów w 1982 rok u kształtow ał się na poziomie 7,96 punktów procento­ wych, natom iast jęczm ienia 6,95 punktów p ro cen to w y ch 2. U praw a obu tych gatunków w znacznym stopniu zdeterm inow ana jest stanem in w en ­ tarza żywego. Owies jest doskonałą paszą dla zw ierząt roboczych, ho­ dow lanych oraz m łodzieży ze w zględu na dużą zaw artość białka (10,3%) i tłuszczu (4,8%). P rzydatność owsa w tuczu trzody chlew nej obniża w y ­ soka zaw artość plew ki (ok. 25%). Z kolei jęczm ień m a zastosowanie w żyw ieniu w szystkich gatunków zw ierząt. K orzystnie oddziaływ uje on na jakość p roduktów zw ierzęcych pomimo niższej zaw artości tłuszczu

* Opracowanie wykonano w ramach tematu resortowego R-II-9.

1 A. Wo ś : Rachunek ekonomiczny w rolnictwie. PWRiL, Warszawa 1966. 2 Mały Rocznik S ta tys tyc zn y 1983. GUS, Warszawa 1983.

(2,1%) oraz białka (9 ,4 % )3. W artość pastew na jęczm ienia jest wyższa 0 około 15% niż żyta i owsa 4.

Na duże znaczenie gospodarcze om aw ianych gatunków roślin w pływ a rów nież ich produkcyjność. W 1982 ro k u plony jęczm ienia jarego w sek­ to rze nieuspołecznionym w yniosły 28,8 q, a owsa 23,4 q 5. W ysokie plony jęczm ienia uzyskiw ane w gospodarstw ach indyw idualnych i w dośw iad­ czeniach prow adzonych w w aru n k ach zbliżonych do optym alnych, w ska­ zu ją na potencjalnie duże m ożliwości zw iększenia produkcyjności tego g atu n ku , na p rzy k ła d różnica w plonow aniu n a glebach III k lasy boni­ tacy jn ej w ynosiła średnio 4,6 q na korzyść jęczm ienia, zaś na glebach IV k lasy ta różnica była już niew ielka (0,7 q ) 6. W ynika stąd, że n ale­ żałoby preferow ać u p raw ę jęczm ienia kosztem owsa na glebach do k la ­ sy IV włącznie.

Możliwości znacznego rozszerzenia u p raw y jęczm ienia w w arunkach naszego k ra ju , z p u n k tu w idzenia agrotechniki, szczegółowo uzasadnił A. S ła b o ń sk i7, w zw iązku z czym p om ijam y om aw ianie ich tu ta j.

W gospodarce indyw idualnej pow ierzchnia zasiewów owsa (881 tys. ha) była większa niż jęczm ienia (769 tys. h a ) 8, przy czym owies w y stę­ pow ał nie tylko na gorszych glebach, ale także na najlepszych. W sie­ dm iu w ojew ództw ach o najlepszych glebach w k ra ju upraw iano owies (106 tys. ha) p raw ie na takiej sam ej pow ierzchni ja k jęczm ień (108 tys. ha). W dziew ięciu w ojew ództw ach o najgorszych glebach pod zasiew y owsa przeznaczono 245,4 tys. ha, a jęczm ienia 140,9 tys. h a 9. Plon zaś .jęczm ienia w pierw szej grupie w ojew ództw w ynosił 3,68 t, a w drugiej 2,40 t. P lon zaś owsa odpow iednio 2,45 t i 2,21 t 10. Z przytoczonych da­ nych liczbowych w ynika, że w m inionym okresie dobre gleby różnicow a­ ły w znacznie m niejszym stopniu pow ierzchnię zasiewów jęczm ienia 1 owsa niż gorsze. N a tej podstaw ie m ożem y sądzić, że w ykorzystanie p oten cjału rolniczej p rzestrzeni pro dukcyjn ej w gospodarstw ach położo­ n ych na lepszych glebach było słabsze w zględem możliwości w y

stępu-3 Skład chem iczny s.m. owsa i jęczm ienia podajemy za J. H e r s e: Szczegó­

łowa uprawa roślin. PWN, Warszawa 1979, s. 28.

4 A. S ł a b o ń s k i : Możliwość rozszerzenia powierzchni u praw y jęczmienia. Nowe Rolnictwo, z. 4, 1967, s. 5—7.

5 Mały Rocznik..., op. cit., 1983.

6 T. W i t e k , K. B i s : Raport w sprawie zmian wskaźników bonitacji grun­

tów. IUNG, P uław y 1978.

7 S ł a b o ń s k i : Możliwość..., op. cit.

8 Dane z 1982 r. Mały Rocznik..., op. cit., 1983.

9 Rocznik S ta ty s ty c zn y Rolnictw a i Gospodarki Żyw nościow ej 1978, GUS, War­ szawa 1978.

Analiza proporcji zasiewów.., ₂₀₅

jących w p rzyp ad ku niższej jakości ziem i.,M a to jednak c h a ra k te r w zglę­ dny, w y n ik ający z wyższego p o ten cjału plonow ania jęczm ienia w sto su n ­ ku do owsa w dobrych w arun k ach glebowych. Tezę tę potw ierdzają w ię­ ksze różnice plonów jęczmienia- niż owsa w podanych wyżej grupach w ojew ództw .

Biorąc powyższe pod uwagę, za celowe uznano podjęcie próby osza­ cowania pow ierzchni jaką, głównie z p u n k tu widzenia w arunków glebo­ w ych, można by przeznaczyć pod u praw ę w spom nianych gatunków ro ­ ślin. Do realizacji tego zadania w ykorzystano dane zamieszczone w p ra ­ cach T. W itka i J. K rzym uskiego n . W oparciu o nie obliczono, że w sek­ torze nieuspołecznionym w aru n k i glebowe um ożliw iają upraw ę jęczm ie­ nia na pow ierzchni około 1725 tys. ha, a owsa 514 tys. ha. W ielkości te znacznie odbiegają od obszaru, na k tó ry m faktycznie upraw ia się om a­ w iane rośliny. W związku z ty m w ydaje się być interesu jące przean ali­ zowanie n iek tó ry ch przyczyn w yw ołujących tak istotne rozpiętości w za­ siew ach ty c h roślin. W skazuje to równocześnie, że w aru nki przyrodnicze nie stanow ią istotnej przeszkody dla lepszego w ykorzystania rolniczej p rzestrzen i produkcyjnej. Można tego dokonać na drodze zastępow ania owsa jęczm ieniem , co przyczyniłoby się do zwiększenia zbiorów zbóż ja ­

ry ch w naszym k ra ju . Konieczność racjonalizacji w ykorzystania tej p rze ­ strzeni jest podstaw ow ą przesłanką obecnej polityki rolnej.

W aru nk i przyrodnicze stw arzają potencjalne w arun k i dla udziału po­ szczególnych gatunków roślin w stru k tu rz e zasiewów. W m iarę jednak narastan ia pow iązań gospodarstw a z rynk iem coraz w ażniejszym zagad­ nieniem sta je się opłacalność poszczególnych upraw . To ona coraz silniej k sz ta łtu je s tru k tu rę produkcji, w przeciw ieństw ie do czynników p rzy ­ rodniczych, k tó rych rola m aleje. W zrost opłacalności u p raw często p rzy ­ czyniał się naw et do przełam ania ograniczeń spowodowanych n a tu ra ln y ­ m i w aru n k am i p rzy ro d n icz y m i12. Należy przy ty m wziąć pod uw agę w y ­ soki stopień kom plem entarności m iędzy gałęziam i produkcji. To ona jest odpow iedzialna za to, że „istotniejsze zm iany w w arunkach produkcji w yw ołują nie jednokierunkow ą reakcję, lecz cały łańcuch reak cji w ielo­ k ierun ko w y ch” 13. Rolnik pow inien koncentrow ać się na w ytw arzaniu tych produktów , dla k tó ry ch względna przew aga jest najw iększa lub w zględna niekorzyść najm niejsza 14. Z kolei wielkość i stru k tu rę p ro d u k ­

11 Praca zbiorowa pod kierunkiem T. W i t k a : Waloryzacja rolniczej p rze ­

strzeni produ kcyjnej Polski w g gmin. IUNG, Puławy 1981, s. 172; J. K r z y m u -

s k i ; Próba optymalizacji stru ktu ry zasiewów zbóż. Pamiętnik Puławski z. 72, 1980. Ponadto przyjęto w g Małego Rocznika..., op. cit., 1983 że 76,4% GO jest w e w ła­ daniu sektora nieuspołecznionego.

12 M. P o h o r i l l e , A. Wo ś : M o ty w y produkcyjnych decyzji chłopów. PWE, Warszawa 1962.

13 P o h o r i l l e , Wo ś : Motywy..., op. cit.

cji określa wielkość i s tru k tu ra czynników w ytw órczych 15. W związku z ty m nasuw a się uw aga, że s tru k tu ra p rod uk cji determ inow ana jest głównie przez czynniki ekonom iczno-organizacyjne. Tendencję tę um ac­ nia jeszcze w prow adzana refo rm a gospodarcza. U grun tow u je ona dążność rolników do osiągania m aksym alnego dochodu z rozporządzalnych zaso­ bów i stru m ien i czynników produkcji. W zw iązku z ty m dążą oni do roz­ szerzania u p raw y ty ch gałęzi, k tó re p rzyczyniają się do zw iększenia do­ chodu 16. Postępow anie tak ie jest wówczas zgodne z zasadą racjonalnego gospodarow ania 17. W skazuje to jednocześnie, że możliwość realizacji tej zasady uw arun k o w an a jest w łaściw ym ustaleniem s tru k tu ry produkcji w gospodarstw ie.

Z przedstaw ionych rozw ażań w ynika potrzeba badania s tru k tu ry p ro ­ dukcji zwłaszcza, że w naszym piśm iennictw ie ekonom iczno-rolniczym jest ona niedoceniana. W opracow aniu ty m podjęto więc próbę analizy om aw ianego zagadnienia na przykładzie kom binacji owsa i jęczm ienia jarego w gospodarstw ach indyw idu aln ych w v latach 1957— 1981. In te re ­ sujące było rów nież, jakie czynniki w pływ ały na kształtow anie się wspo­ m nianej relacji. Celowe w ydaw ało się także w skazanie w ielkości plonu, p rzy k tó re j należy zrezygnow ać z u p raw y owsa na rzecz jęczm ienia ja ­ rego, aby m ożna było realizow ać zasadę gospodarności a ty m sam ym zw iększyć w ydajność rolniczej przestrzeni produk cy jnej.

UWAGI METODYCZNE

R ealizacja przedstaw ionego wyżej celu badań w ym agała zastosow ania określonego postępow ania m etodycznego. Zw iązane ono jest z w yborem elem entów analizy oraz m etod badaw czych.

Duża ograniczoność ziem i w naszym k ra ju każe zw racać baczną uw a­ gę na stopień jej produktyw ności. W skazyw ano już, że zależna jest ona m iędzy innym i od p ro p orcji m iędzy pow ierzchnią zasiewów obu om a­ w ianych tu roślin.

Ze w stępnie dokonanego rozeznania w ynikało, że na kom binację jęcz­ m ienia i owsa oddziałują głównie: plony, stan koni i trzo d y chlew nej oraz ceny. W zw iązku z ty m w badaniach uw zględniono te czynniki.

Sposób licznych sposobów określania zw iązku m iędzy różnym i cecha­ m i w ybrano m etodę k o relacji i regresji. Pierw szą z m etod w yk orzystuje 14 E. N. C a s t l e , M. W. B a c k e r : Zasady podejm owania decyzji w gospo­

darstwie rolnym. PWRiL, Warszawa 1971, s. 206.

15 Z. A d a m o w s k i: P o d sta w y ekonomiki i organizacji przedsiębio rstw rol­

nych. PWRiL, W arszawa 1979, s. 48.

16 P o h o r i l l e M., W o ś A.: Motywy..., op. cit.

Analiza proporcji zasiewów... ₂₀₇

się głównie do oceny związku danej cechy z pow ierzchnią u praw y ok re­ ślonego ziem iopłodu, zaś d ru g ą do oszacowania kom binacji m iędzy k on­ ku ru jący m i ze sobą, produktam i. P a ra m e try róWnań reg resji oszacowano p rzy pom ocy m etody najm niejszych k w a d ra tó w 18. N atom iast optym ali­ zacji kom binacji m iędzy zasiew am i owsa i jęczm ienia dokonano posłu­ gując się stopą substy tu cji. W p rzypadku up raw technologicznie podob­ nych, optym alną kom binację wyznacza się porów nując stosunek plonów z odw rotnością stosunku ich cen 19. W skazuje to na prostotę tego rach u n ­ ku, jak też duże jego znaczenie w zw iązku z w prow adzoną reform ą gos­ podarczą i koniecznością szukania utajonych rezerw w zrostu produkcji rolniczej.

WYNIKI BADAN

STATYSTYCZNA CHARAKTERYSTYKA ZMIENNYCH

W opracow aniu ty m podstaw ą rozw ażań są dane liczbowę z roczni­ ków staty sty cznych obejm ujące lata 1957— 1981. Nasilenie w spom nia­ nych w poprzednim punkcie cech odnosi się do sektora nieuspołecznione­ go, poniew aż istniała w nim potencjalnie większa możliwość swobodnego kształtow ania proporcji zasiewów owsa i jęczmienia. Uwzględnione w b a­ daniach cechy oraz ich sym bole zamieszczono w tab eli 1.

Dane zestaw ione w tej tab eli w skazują, że pow ierzchnia zasiewów jęczm ienia była o około połowę m niejsza niż owsa. Przyczyn tej ten d en ­ cji, w analizow anym czasookresie, u p a tru je się w ciągle jeszcze za słabo opanowanej agrotechniće jęczm ienia, brakiem odm ian dostosow anych do różnych w arunków glebow ych jak też niedostateczną ilością odmian w ogóle. Porów nując jednak obszar zmienności zasiewów obydw u gatun­ ków m ożem y w ysnuć wniosek, że w m iarę upływ u czasu istnieje te n ­ dencja do w zrostu pow ierzchni przeznaczanej pod upraw ę jęczm ienia ja ­ rego. O dw rotne zjaw isko obserw ujem y w odniesieniu do owsa. Na tej podstaw ie m ożem y sądzić, że dochodzi do zastępow ania up raw y owsa jęczm ieniem , p rzy czym obszar prżeznaczany corocznie pod jęczm ień u le ­ gał w iększym w ahaniom niż ten, na k tó rym upraw iano owies. Podobny stopień flu k tu a cji ch a ra k te ry z u je stan pogłowia trzody chlew nej i koni. W yjaśnia to w pew nym stopniu przyczyny om aw ianej zmienności upraw .

18 T. M a r s z a ł k o w i e z: Metody sta tysty k i opisowej w badaniach ekono­

miczno-rolniczych. PWN, Warszawa 1980, s. 159.

19 E. O., H e a d y, H. R. J e n s e n : Ekonomiczne zasady zarządzania gospo-

T a b . 1. S ta ty st y cz n a ch a r a k te r y sty k a zm ie n ny ch z ok re su 1! 9© 7— >1 \9 8-1 St atistic c h a r a c te r is ti c s of va ri ab le s fr om 10 57 '— 1' 98 1 Źr ód ło : Ro cz ni k i S ta ty st y c z n e 10 '5® do 1' 98 '2 . G U S , W a rsz a w a 1* 95 )8 !— 1' 98 2. W sp ó łc z y n n ik z m ie n n o śc i °/ o co CM LO 00"cooT_H OD r - ł C-" co^ ę sfSM 'SF10ló 48 ,3 5 2 ,2 O vC/5 O c c o f, o co rH o o rH o ' <^> Ć0 e q co C& ę p CM CM CM ćń t r rH ł < o ' 05 s 0 i r T C r 05 0 ^ cm" <S> t -O LO ' O cO 1^ O cd' co N 05 N GO ,0

o

T3_o 4 7 4 ,2 c o -LO rH L o ' r H CM rjT r H • o ' 0 0 rH |M 0 1 r—ł 0 co' CM rH G> co" ao CM 27 1 ,0 Ś r e d n ia a r y tm e ­ ty c z n a O_of CD ₁₁22 6 ,6 « co CM0e s CO r o CM cO rH CO^ l o' CO 00 c-co H CD CM t"-c m' LO rł< co^ «p * co J e d n . m ia r y ty s. h a ty s. h a O* o 4 tys. sz t. ty s. sz t. & N •5* "n & N N N a zw a c e c h y P o w ie r zc h n ia za si ew ó w ję c z m ie n ia P ow ie r zc hn ia za si ew ó w o w sa P lo n y ję c z m ie n ia P lo n y o w sa T rz o d a c h le w n a Kon ie C en y p ańs tw ow e ję c z m ie n ia C en y p ań st w o w e o w sa C en y w o ln o r y n k o w e ję c z m ie n ia C en y w o ln o r y n k o w e o w sa S y m b o l c e c h y X X04 X Kto <0 N X X00 Xe> O y-i X

Analiza proporcji zasiewów.., ₂₀₉ J a k wiadomo, jęczm ień w ykorzystyw any jest głównie jako pasza dla trzody, a owies dla koni. W ydaje się więc interesujące, ze względu n a poczynione wyżej spostrzeżenie, ile rocznie przeznaczano zboża n a jedne­ go statystycznego konia. W edług danych IER i GŻ w 1980 ro k u zużycie zboża na jedną sztukę staty styczn ą wspom nianego gatunku zw ierząt w y ­ nosiło 788 kg 20, podczas gdy no rm y są znacznie wyższe. W ynika stąd, że konie do stają paszę treściw ą jedynie w okresie ciężkich prac polowych. O kazuje się rów nież, że konie nie są karm ione jedynie owsem. S tru k tu ra daw ki zboża przeznaczonego dla koni kształtow ała się następująco w p u n k tach procentow ych: żyto 45,5, owies 36,4, m ieszanki zbożowe 13,1, a jęczm ień 5,1 21. W ynikałoby stąd, że stan pogłowia koni nie jest je d y ­ n y m d eterm in an tem wielkości pow ierzchni, na której u praw ia się owies. W tej sy tu acji głównej przyczyny tak dużej pow ierzchni u p raw y owsa trz e b a u p atry w ać w niskiej k u ltu rz e rolnej om awianego sektora. P o ­ tw ierd za to stosunkow o niew ielka pow ierzchnia u p raw y tego gatunku w k ra ja c h o w ysokiej k u ltu rz e rolnej (np. RFN, F rancja, Holandia, D a­ nia) 22. W szczególności bardzo silnie oddziałuje tra d y c ja regionalna i wolne przenikanie postępu na wieś. Dlatego też bodźce stosow ane przez politykę rolną pow inny obowiązywać w dłuższym okresie, aby m ogły p rze ­ łam ać dotychczasow e przyzw yczajenia zwłaszcza starszych w iekiem ro l­ ników. D okonuje się to pod w pływ em opinii środow iska danej wsi. Musi więc upłynąć pew ien przedział czasu nim większość przekona się do p ro ­ ponow anych kierunków zm ian w s tru k tu rz e produkcji i swoim p rzy k ła ­ dem zacznie oddziaływ ać na pozostałych rolników.

W m inionym okresie jako jeden z celów polityki rolnej staw iano po­ trzebę rozszerzenia u p raw y jęczm ienia kosztem owsa. Potw ierdzeniem tej tezy je st m iędzy innym i zróżnicow anie wysokości cen na jęczm ień i owies. Przeciętna cena owsa w analizow anym okresie była niższa o oko­ ło 110 zł niż jęczm ienia. Spowodowało to, obok innych przyczyn, zm niej­ szenie pow ierzchni u p raw y owsa, na korzyść jęczm ienia. O bszar zasie­ wów tego ziem iopłodu system atycznie rośnie. Tem po tego w zrostu m o­ głoby być jed nak wyższe, gdyby stosow ano w całym okresie i z pełną konsekw encją bodźce adekw atne do przyjętego k ierunk u . Skuteczność oddziaływ ania cen zastosow anych przez państw o została częściowo ogra­ niczona w olnorynkow ym i cenam i na te ziem iopłody. Były one wyższe od państw ow ych i bardzo zbliżone do siebie. W skazuje td na trak to w an ie przez rolników ty ch dw u gatunków roślin jako doskonałych su b sty tu ­ tów: W m iarę zbliżania się cen państw ow ych do cen w olnorynkow ych

2° W y n iki rachunkowości rolnej gospodarstw indywidualnych 1980. IERiGŻ. Warszawa 1982.

21 W ynik i rachunkowości..., op. cit., 1982.

ro la wolnego obrotu zbożem m iędzy rolnikam i będzie m alała. Tym sa­ m ym w zrośnie znaczenie bodźców stosow anych przez p olitykę rolną dla kształtow ania s tru k tu ry p ro d u k cji w om aw ianym sektorze rolnictw a.

Zasadność rozszerzenia u p raw y jęczm ienia kosztem owsa p o tw ierdza­ ją tak że plony obu tych ziem iopłodów w analizow anym czasookresie. P lo ­ n y jęczm ienia były w n im wyższe o 2,9 q, przy flu k tu a c ji podobnej do owsa. Nie bez znaczenia jest tu rów nież fa k t w iększej odporności na su­ szę jęczm ienia niż owsa.

Biorąc pod uw agę powyższe rozw ażania, m ożem y w ysnuć wniosek, że m ożliwości dalszego zm niejszenia u p raw y owsa a rozszerzenia po­ w ierzchni zasiewów jęczm ienia zależą od w zrostu różnicy w plonach na korzyść ostatnio w ym ienionego gatunku , relacji i absolutnego poziom u cen oraz spadku pogłowia koni. N a ten gatu nek p rzypada bow iem 65,8% ogólnej ilości owsa przeznaczonego dla z w ie rz ą t23.

Z dokonanej analizy w ynika, że oba g atu n k i roślin mogą się w zajem ­ nie zastępow ać w paszach dla zw ierząt. Ze w zględu na wyższą w artość pastew ną i produkcyjność należy rozszerzać u praw ę jęczm ienia kosztem owsa. W zw iązku z ty m w y d aje się in teresu jące bliższe rozpatrzenie w spom nianej zależności.

K O M BINACJA POW IERZCHNI ZASIEWÓW JĘCZM IENIA I OWSA

M iędzy pow ierzchnią zasiew ów jęczm ienia i owsa w y stęp u je ścisła współzależność. W spółczynnik k o relacji dla ty ch dw u cech Wynosił bo­ w iem r i.2= ~ 0,744. U jem ny znak p rzy ty m w spółczynniku potw ierdza

k o nk u ren cy jn y c h a ra k te r tych ziem iopłodów. W zw iązku z ty m dokona­ no oceny w ielkości zm ian jednej u p ra w y pod w pływ em zw iększenia za­ siew ów drug iej. Zależność tę najlep iej opisuje rów nanie liniowe, którego fo rm u łę i w y k res zamieszczono na ry su n k u 1.

Rye. 1. Zależność pomiędzy powierzchnią jęcz­ m ienia (x2) w tys. ha a powierzchnią

owsa (xt) w tys. ha

R elationship betw een the area of barley (x2) in thousands ha and the area of

oates (xt) in thousands ha

Analiza proporcji zasiewów... ₂₁₁

Z przebiegu linii na ty m ry su n k u w ynika, że w m iarę w zrostu po­ w ierzchni zasiewów jęczm ienia m aleje wielkość obszaru przeznaczonego pod owies. W analizow anym okresie zwiększenie u p raw jęczm ienia p rze­ ciętnie o 1 0 0 0 ha powodowało zm niejszenie pow ierzchni zasiewów owsa

0 1021 ha. Na tak ie ukształtow anie się om aw ianej zależności istotny w pływ m iały różne czynniki. Potw ierdzeniem tej tezy są współczynniki korelacji zestaw ione w tab e li 2.

Na podstaw ie danych zebranych w tej tab eli można w ysnuć wniosek, że spośród uw zględnionych w analizie cech niekorzystnie na pow ierzchnię zasiew ów jęczm ienia w pływ ał stan pogłowia koni (r1 6= —0,792) oraz po­

w ierzchnia zasiewów owsa. N atom iast w przeciw nym kieru nk u oddziały­ w ały pozostałe cechy. N ajw iększa ścisłość związku w spom nianej u praw y w y stęp uje w połączeniu z trzodą chlew ną ( ri.5 = 0,827), co jest zrozu­

m iałe.

A nalizow ane cechy odm iennie w pływ ały na p o w ierzch n ię' zasiewów owsa, dodatnio na zmianę jego areału oddziaływ ał jedynie stan pogłowia koni (r2 .6 = 0,867). Spadek pogłowia koni sprzyja więc nie tylko, zm niej­

szaniu up raw y owsa, ale także ograniczoności jednego z najw ażniejszych czynników produkcji, tj. ziemi. Potw ierdza to rów nież ujem ny w spół­ czynnik k o relacji pom iędzy pogłow iem trzody chlew nej a stanem pogło­ wia koni (rs.e^ — 0,626).

Rozw ażając w zajem ne powiązania m iędzy czynnikam i określającym i zasiew y om aw ianych tu roślin nasuw a się uwaga, że w zrost pow ierzchni przeznaczanej pod jęczm ień znacznie odbiegał od potencjalnych m ożli­ wości w yznaczanych w arun k am i przyrodniczym i. W skazuje na to m iędzy innym i tendencja zm ian pow ierzchni analizow anych gałęzi. W roku 1957 pow ierzchnia zasiewów jęczm ienia jarego wynosiła 604,7 tys. ha, a owsa 1534,8 tys. ha, n atom iast w 1981 roku odpowiednio 813,6 tys. ha oraz 938,5 tys. h a 24. W zrost pow ierzchni zasiewów jęczm ienia dokonał się głównie dzięki oddziaływ aniu czynników o ch arakterze organizacyjnym 1 ekonom icznym . W analizow anym przedziale czasu w zrosły możliwości intensyfikacji w ytw arzan ia dzięki zwiększeniu dostaw przem ysłow ych środków produkcji, w ty m ciągników i m aszyn. S przyjało to zw róceniu uw agi w pierw szej kolejności na te rośliny, k tó re charaktery zo w ały się wyższą zdolnością plonowania. W g rupie tej znalazł się więc jęczm ień. Nie bez znaczenia był rów nież w zrost poziomu k u ltu ry rolnej, a poprzez to silniejsza p resja środow iska na korygow anie błędnych decyzji w za­ kresie w ykorzystyw ania rolniczej p rzestrzeni produkcyjnej.

Podniesione w yżej uw agi potw ierd zają również w spółczynniki k o re ­ lacji oraz ich znaki, na przykład, zw iększenie wysokości plonów owsa

T a b . 2. M a ci er z w spół czynników k o r e la c ji li n ię w e j M a tr ix of li n ea r co re la tio n c o e ff ic ie n ts aj £ o G o w sa ... o X 1,0 0 0 tsi £ !h O S i—H o £ ję c z m ie ­ n ia _*a* o o o^ rH co o o" C e n a cd £ o o w sa 00 X o o o rH1_{o 1} co Ć0 « o" 1? -4-»_W *5₀₅ Pa ję c z m ie n ia t-X O o o rH O) C" &l o" IO F-a o o c£> <55. o~ K o n ie w ty s. sz t. o X O <*> rH CS «1₀ 1 § o" 1 02 ID 63. 0 1 C0_ o" 1 T r z o d a c h le w n a w tys. sz t. IG X o o o rH 8 CO^ O 1 CD c-o > IO ćó LO o* * $ <*0 o" 0,3 2 7 o* ow sa X o o łH $ co o co lO lO^ c T II 00 o c T CD c -CO^ o o 05 o’' Tfł CD o" * _Cfl .ES N >> £ o E ję c z m ie n ia X O <25 ó rH <50 o" t— 00 o"§O1 1 D-co CO^ o 3 ®-c o Lo"f*D_ ca ą <=r 1 w CO 05 N . 2 '3 CS £ł c/i >> o w sa 04 X o ó o^ rH CD CO co o" 1 lO 00 u-o 1 eo o 1 6 <» c T CD e-o*' 1 0 t-H ob o" 1 C<l rH o 1 t- 15-CD_ oa 1 u N i- i <U £ O Ph >■ $ 5 D 5 ję c z m ie n ia _o o C ł rH U cT I m o b -<D <p £— <M 0 0 c T CM 0 5 Cr cT 1 § o* 0,6 4 4 LO o" o <35 o* 03 £ N ’ 05 £ >> E! CJ <u u ce ch y \ Symb ol \J W X X X *■* to to X X co o> X e ri X rH Ó O II a N CU *3 h~> c/l O N O a li? O L o" II s 0) so 'n o CU >> N Sh a t» s o +-» co £ '3 d >> N £ 'O a w £ *

Analiza proporcji zasiewów.., ₂₁₃

sp rzyja zm niejszeniu pow ierzchni jego zasiewów. W skazuje to n a .pewne sta łe zapotrzebow anie na ten produkt, m n ie j' w szechstronnie w ykorzy­ sty w an y niż jęczm ień. S tąd też Zrozumiałe staje się dlaczego w zrost plo­ nów sprzyja rozszerzeniu u p raw y jęczm ienia (r1-3 = 0,745). C h a ra k te ry ­ styczna p rzy ty m jest w ysoka korelacja m iędzy produkcyjnością om a­ w ianych ziem iopłodów (r3.4 = 0,982). F ak t ten świadczy o zbliżonej re a k ­ cji jęczm ienia i owsa na w prow adzony postęp biologiczny i techniczny. Niem niej jedn ak powinno się przyspieszyć proces ograniczenia upraw y owsa ze w zględu na niższą jego produkcyjność.

W m iarę n a ra stan ia pow iązania gospodarstw* indyw idualnych z ry n ­ kiem coraz w ażniejszą rolę w decyzjach produkcyjnych rolników o dgry­ w ają ceny. Rola ich jest przy ty m większa w p rzypadku tych ziem io­ płodów, m iędzy k tó ry m i b rak jest istotnych różnic w kosztach w y tw a­ rzania. Takim i roślinam i są m iędzy innym i jęczm ień ja ry i owies 25. R e­ lacje m iędzy ceną jęczm ienia i owsa będą więc w pływ ać na rozm iar ich u praw y. Praw idłow ość ta p rzejaw iała się rów nież w analizow anym p rze ­ dziale czasu. Zw iązek m iędzy pow ierzchnią zasiewów jęczm ienia bądź owsa a ich cenam i był statystycznie istotny. W ystępujące p rzy w spół­ czynnikach korelacji znaki w skazują, że dodatnio oddziaływ ały one na w zrost zasiewów jęczm ienia, a ujem nie na powiększenie pow ierzchni owsa. N a tej podstaw ie m ożem y sądzić, że w e wzroście zasiewów jęcz­ m ienia i spadku u p raw y owsa pew ien udział, obok innych czynników, m iały ceny ty ch ziemiopłodów. C harakterystyczn e p rzy ty m jest, że ści­ słość zw iązku pow ierzchni zasiewów obu ziem iopłodów była wyższa w odniesieniu do cen państw ow ych niż w olnorynkow ych. W skazuje to na dom inację w arunków tw orzonych przez ryn ek państw ow y. W ynikałoby stąd, że rolnicy w sw ych decyzjach produkcyjnych k ie ru ją się głównie stabilnością cen państw ow ych w dłuższym okresie.

Pew ien w pływ na kom binację zasiewów owsa i jęczm ienia m iała ró w ­ nież istniejąca s tru k tu ra ag rarn a 26.

Z przedstaw ionych uw ag w ynika, że dokonał się preferow any przez politykę rolną w zrost zasiewów jęczm ienia kosztem owsa. Nasilenie tej ten d en cji było jednak niedostateczne. Zadecydow ały o ty m różne czyn­ niki. Je d n y m z nich był spadek zróżnicow ania cen na oba ziem iopłody. W w ielu kró tk ich okresach ceny jęczm ienia i owsa b yły jednakow e. Uwzględnić p rzy ty m trzeb a fakt, że reakcje rolników na zmianę cen są opóźnione o około 2— 3 lata w zw iązku z oczekiw aniem przez nich na u trw alen ie się now ych w arunków opłacalności danej upraw y.

Z rów nanie cen om aw ianych ziem iopłodów w yw ołuje więc n iekorzy­ 25 E. O. H e a d y , M. R. J e n s e n : Ekonomiczne..,, op. cit.

26 J. S o n d e l : W zajem n y stosunek uprawianych roślin i jego aspekt ekono­

stne sk u tk i 'w dłuższym okresie. W zw iązku z ty m w y d aje się, że m ini­ m alna różnica cen jęczm ienia w zględem owsa pow inna w ynikać z ich różnej w artości p astew nej. N atom iast m aksym alną różnicę cen może w a­ runkow ać cel staw iany przez politykę rolną i okres, w jak im zakłada się jego zrealizow anie.

Na ty m tle w ażnego znaczenia n abiera zagadnienie optym alnej p ro ­ porcji om aw ianych ziem iopłodów.

OPTYM ALNA KOM BINACJA POW IERZCHNI ZASIEWÓW JĘCZMIENIA I OWSA

W prow adzana refo rm a gospodarcza w zm acnia bodźce ekonomiczne, skłaniające do m aksym alizow ania dochodu w gospodarstw ach indyw i­ dualnych. Możliwość realizacji tego celu gospodarow ania zależy m iędzy innym i od produkcyjności om aw ianych tu roślin, ich cen oraz p ro p o r­ cji, w jakiej były u praw iane. Z am iana jednego ziem iopłodu drugim , ja k już w spom inano, będzie pow iększać dochód do m om entu zrów nania sto­ sunku plonów z odw rotnym stosunkiem ich cen 27. Zgodnie z tą form ułą obliczono stopy su b sty tu c ji w y rażające stosunek w artości p ro d u k tu głównego z 1 ha owsa do w arto ści ziarna jęczm ienia z tej sam ej po­ w ierzchni, przy czym n a jp ie rw w zięto pod uw agę ceny państw ow e, a później ceny w olnorynkow e dla każdego z analizow anych lat. W ielkość obliczonych w ten sposób stóp su b sty tu c ji jęczm ienia owsem ilu stru ją linie zamieszczone na ryc. 2.

Z przedstaw ionych na rycinie stóp su b sty tu c ji w ynika, że w

analizo-Ryc. 2. Ilustracja wskaźnika stopy substytucji owrsa jęczm ieniem cenach pań­ stw owych (1) i cenach w olnorynkowych (2) w latach 1957—1981 An illustration of the coefficient of rate of substituting oates w ith barley

in state prices (1) and free-m arket prices (2) in 1957—1981

Analiza proporcji zasiewów... ₂₁₅

w anym czasookresie b yły one znacznie niższe dla cen państw ow ych niż dla w olnorynkow ych. Potw ierd zają to również stopy su b sty tu cji obliczo­ ne dla w artości przeciętnych w badanym przedziale czasu. W spomniana stopa dla cen państw ow ych wynosiła 0,597, a dla w olnorynkow ych 0,842. W skazuje to, że zam iana jęczm ienia owsem bez względu na rodzaj ceny nie um ożliw iała m aksym alizow ania dochodu gospodarstw a i rolnictw a. W szystkie stopy są bowiem m niejsze od jedności, p rzy dość szerokich w ahaniach ich bezw zględnej wielkości w poszczególnych latach. N ato­ m iast korzystne było zastępow anie owsa jęczm ieniem . Stopa su b stytucji owsa jęczm ieniem w analizow anym okresie wynosiła średnio 1,67 dla cen państw ow ych oraz 1,19 dla cen wolnorynkowych.

J a k wiadomo, w spom niana stopa su b sty tu cji zaw iera dwa elem enty, tj. plony i ceny. Dla w ykazania w pływ u każdego z nich na wielkość tej stopy trzeb a obliczyć stosunek plonów i cen. Stosunek plonów jęczm ienia do owsa w ynosił jak 1,14:1, a cen państw ow ych odpowiednio 1,42:1. W y­ nika stąd, że przeciętnie w całym analizow anym okresie zróżnicowanie cen było większe niż plonów. Na tej podstaw ie m ożem y sądzić, że zróż­ nicow anie cen państo;wych obok plonów roślin i stanu pogłowia trzody i koni było jednym z czynników istotnie oddziałujących na w zrost po­ w ierzchni u p raw y jęczm ienia. Godzi się przy ty m podkreślić, że oddzia­ ływ anie cen może być stym ulow ane bądź ham ow ane w zależności od różnicy w plonach. Im jest ona większa i w m iarę stabilna w czasie tym założony przez politykę rolną cel może być szybciej zrealizow any. W ostatnich latach badanego okresu zróżnicowanie plonów było wyższe niż cen. W takim przy p adk u plony staw ały się głów nym czynnikiem sty ­ m ulu jący m rozszerzanie upraw y jęczmienia kosztem owsa.

Na podstaw ie przebiegu linii ilustru jących stopy su b sty tu cji jęczm ie­ nia owsem (ryc. 2) nasuw a się uw^aga, że w m iarę upływ u czasu w y stę­ pow ała tendencja do niw elow ania rozpiętości w ystępujących na w olnym ry n k u i w skupie państw ow ym . To osłabienie ekw iw alentności zam iany na w olnym ry n k u stw arza szansę powiększenia zasiewów jęczmienia przyczyniającego się w w iększym stopniu niż owies do m aksym alizacji dochodu rolnika.

W ykorzystując form ułę stopy substy tucji możemy w ysnuć wniosek, że przy aktu aln y ch cenach zbóż należy upraw iać jęczm ień wszędzie tam , gdzie plon jego nie będzie niższy od plonu owsa. W przypadku bowiem jednakow ych cen granicę opłacalności zam iany owsa jęczm ieniem stano­ wi zrów nanie się ich plonów. U w zględniając przyrodnicze przesłanki p ro ­ d u kcji m ożem y sądzić, że określona wyżej praw idłow ość odnosi się głów­ nie do tych rolników , któ rzy dysponują glebam i klasy czw artej bądź lepszym i. U praw a w takich w arunkach owsa jest nieracjonalna, jeśli k r y ­ te riu m celu gospodarow ania jest m aksym alizow anie dochodu.

Do niedaw na b yły jednakow e ceny dla w szystkich zbóż. W te j sy tu a ­ cji cena nie pełniła roli aktyw nego bodźca ekonomicznego kształtu jącego s tru k tu rę zasiewów roślin zbożowych, funk cję tę p rzejęły na siebie róż­ nice w plonach. Nie obojętny jest przy ty m okres, na podstaw ie którego będziem y u stalać te różnice. Na przykład, różnice produkcyjności om a­ w ianych roślin w latach 1980— 1982 ]3yły wyższe (4,0 q) niż w analizo­ w an y m tu czasookresie (2,9 q ) 28. W zw iązku z tym , do kształtow ania s tru k tu ry u p raw zbożowych konieczne jest w ykorzystyw anie p rz y n a j­ m niej p rzeciętnych plonów z pięciu ostatnich lat a następn ie w zm acnia­ nie ich odpow iednim zróżnicow aniem cen, w ty m na jęczm ień i owies. Różnica cen będzie w pływ ać na tem po zm ian zasiewów obu roślin. A ktyw na polityk a w zakresie s tru k tu ry u p raw roślin zbożowych może przyczynić się do po praw y bilansu zbożowego w k ra ju . Sprzyjać tem u będzie ostatnio w prow adzone zróżnicow anie cen jęczm ienia i owsa (1,06 : 1). N aszym zdaniem to zróżnicow anie cen na korzyść jęczm ienia powinno wynosić m inim um 15 punktów procentow ych.

4. WNIOSKI

1. Pow ierzchnia zasiew u owsa i jęczm ienia zdeterm inow ana była ich plonam i, stanem pogłow ia koni i trzo dy chlew nej oraz cenami, k tó re w analizow anym przedziale czasu ulegały różnym w ahaniom nie zawsze sty m u lu jąco oddziałującym na u stalony k ieru n ek po lityk i rolnej w tym zakresie.

2. W całym analizow anym okresie w zrost pow ierzchni przeznaczanej pod jęczm ień kosztem owsa przyczyniał się do zw iększenia dochodu u zy­ skiw anego przez rolników indyw idualnych. Ekonom iczną granicę su b sty ­ tu cji owsa jęczm ieniem w w aru n k ach jednakow ych cen na te ziem io­ płody stanow i zrów nanie się ich plonów.

3. Możliwość zw iększenia dochodów rolników indyw idualnych, jak też p opraw a bilansu zbożowego k ra ju , w ym ag ają bardziej aktyw nego niż dotychczas oddziaływ ania na zm ianę s tru k tu ry u p raw roślin zbożowych w k ieru n k u zw iększenia udziału gatunków bardziej w ydajnych. W w a­ ru n k ach silnego uzależnienia pow ierzchni u p raw y danej rośliny od w ie­ lu czynników o ch a ra k te rz e przyrodniczym , społecznym oraz organiza­ cyjnym konieczne jest, p rzy n ajm n iej w początkow ym okresie, w prow a­ dzenie większego zróżnicow ania cen. N aszym zdaniem powinno ono w y ­ nosić około 15 p u n k tó w procentow ych.

Анализ пропорций посевов.., ₂₁₇ Р Е З Ю М Е . .Оптимальная структура производства является основой рациональной эко­ номики как с точки зрения отдельного землевладельца, так и общества в це­ лом. В настоящей разработке предпринимается попытка оптимализации струк­ туры производства на примере площади посева овса и ярового ячменя в еди­ ноличных хозяйствах. Разработка опирается на цифровые данные, касающиеся частного сектора сельского хозяйства, взятые из статистических ежегодников за годы 1957—1981. В ходе исследования был применен метод корреляции и линейной регрессии и вычислена норма субституции. Проведенный анализ обнаруживает, что в исследуемый период имело место увеличение плошади посева ячменя за счет овса. Эти изменения предопределя­ лись урожаем, поголовьем лошадей и свиней, а также ценами. В этот период увеличение площади посева ячменя было недостаточным с точки зрения име­ ющихся возможностей. Экономическим пределом субституции овса ячменем в условиях равных цен на эти продукты является уравнение их урожая. S U M M A R Y

The proper structure of production is a basis for rational farm ing both from the point of view of a farmer and the general social viewpoint. The present work attempts to optimalize the structure of production as exem plified by the area of oat and spring barley sowing in individual farms.

The basis of the work w ere numerical data concerning non-socialized sector taken from year-books covering the years 1957—1981.

The method used was of corelation and linear regression, and the substitu­ tion level was counted.

It follows from the analysis that during the period of investigations, there occurred an increase of th.e area of barley sowing to the disadvantage of oat. These changes were determined by yields, state of the number ôf horses and sw ine, and prices. In this tim e interval, increase of the area of barley sowing was insufficient in relation to potential possibilities.

The economic lim it of substituting oat with barley in the conditions of the same prices for these agricultural products is equal yield for both.