• Nie Znaleziono Wyników

Związki uprzemysłowienia i urbanizacji w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Związki uprzemysłowienia i urbanizacji w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego"

Copied!
17
0
0

Pełen tekst

(1)

Janusz Narkiewicz

Związki uprzemysłowienia i

urbanizacji w procesie rozwoju

społeczno-gospodarczego

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 225-240

(2)

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X III, 15 SECTIO H 1989

I n s t y t u t E k o n o m i k i , O r g a n i z a c j i i Z a r z ą d z a n ia W y d z ia ł u E k o n o m i c z n e g o U M C S

J a n u s z N A R K I E W I C Z

Związki uprzemysłowienia i urbanizacji w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego

В заи м осв язи м е ж д у ин дустр и ал и зац и ей и урбанизацией в процессе общ ественн о-хозяйств енного развития

T h e R elation s B e tw e e n In d u strialization and U rbanization in the P rocess of S ocio-econom ic D evelopm ent

W lite ra tu rz e przedm iotu powszechnie uznana jest teza o w spół­ zależności uprzem ysłow ienia i urbanizacji. Zjaw iska te wiążą się ze sobą tak ściśle, że tru d n o jest rozważać jedno z nich nie w spom inając o d ru ­ gim a w zajem ne ich oddziaływ anie jest głów nym przejaw em rozw oju reg io n a ln e g o 2. W n iek tó ry ch publikacjach zachodnich industrializacja i urbanizacja tra k to w a n e są jako podstaw ow y elem ent szerszego procesu m o d e rn iz a c ji3 lub w zrostu skali sp o łeczn ej4, w skutek czego pojęcia te tra c ą naw et różnicujący ch arak ter.

W spółzależność uprzem ysłow ienia i urbanizacji znajd uje odbicie w p racy M. Castellsa 5. A u tor ten analizując powyższy związek w ujęciu h istoryczn ym stw ierdził, iż pierw otnie m iasta przyciągały przem ysł z u- w agi na dw a podstaw ow e czynniki (siłę roboczą i rynek), a przem ysł z kolei stw arzał nowe możliwości zatrudnienia i pobudzał rozw ój usług. J e d ­

1 Por. L. H. K 1 a a s e n: B ieg u n y w z r o s tu w te orii i p o l i t y c e e k o n o m i c z n e j

[w:] P la n o w a n ie r o z w o j u regionaln ego w ś w ie t le d o ś w ia d c z e ń m i ę d z y n a r o d o w y c h . PW E, W arszaw a 1974, s. 91.

2 Por. A. K u k l i ń s k i , M. N a j g r a k o w s k i : In d u s tria liza cja , u rb a n iza c ja

i r o z w ó j r e g io n a ln y w Polsce. „M iasto” 1979, 1—2.

3 Por. L. S c h n o r e: The statistical m e a s u r e of u rb a n i z a ti o n a n d econom ic

d e v e l o p m e n t . „Land E con om ics” 1961, 37.

4 Por. S. G r e e r : The em e r g in g city. O xford U n iv ersity Press, London — O xford — N ew Y ork 1973, s. 33.

(3)

nakże — zdaniem jego — rów nie w ażn y jest proces odw rotny: tam , gdzie istn iały odpow iednie w aru n k i, zwłaszcza surow ce i środki tra n sp o rtu , przem ysł „kolonizow ał” obszar i w yw oływ ał u rbanizację 6.

W większości opracow ań pośw ięconych zw iązkom uprzem ysłow ienia i urb an izacji w iodącą (pierw otną) rolę przyp isuje się działalności p rze­ m ysłow ej. Silna zależność fu n k cy jn a urbanizacji od in d u stralizacji akce­ n to w an a jest już w sam ych definicjach uprzem ysłow ienia. Pojęcie to jest bow iem przez w ielu au to ró w rozum iane bardzo szeroko, z uw zględ­ nieniem różnorodnych procesów technicznych, ekonom icznych, po­ litycznych, społecznych i k u ltu ro w y c h tow arzyszących rozw ojow i p rz e m y s łu 7- Z daniem W. Rakow skiego osiągnięcie wysokiego poziomu urban izacji w sk ali ogólnośw iatow ej jest niem ożliw e bez znacznego za­ aw ansow ania procesów u p rze m y sło w ie n ia 8. A utor w skazuje jednakże na fak t, iż te ry to ria ln y m iędzynarodow y społeczny podział p racy pozw ala n a p rzestrzen n e rozłożenie efektów in du stralizacji drogą przepływ u do­ chodów. Poziom u rb an izacji może więc być w w ielu p rzypad k ach nie tylko efektem u przem ysłow ienia m iejscow ego (lokalnego), lecz rów nież pozam iejscow ego i p o zap ań stw o w eg o 9. Teza ta znajd uje potw ierdzenie w rozw ażaniach M. C astellsa na te m a t tzw . urbanizacji zależnej w k r a ­ jach o niskim poziom ie rozw oju społeczno-gospodarczego, k tó ra rozw ija się w dużym stopniu pod w pływ em pośredniego oddziaływ ania procesów ind u stralizacji w pań stw ach k ap italisty czn y ch w ysoko rozw iniętych 10.

W pływ przem y słu na u rban izację u w aru n k o w an y jest historycznie i ulega isto tn ym zm ianom w m iarę rozw oju społeczno-ekonom icznego. W okresie cyw ilizacji p rz e d in d u stria ln ej nie odgryw ał on w iększej roli w ty m względzie, a tw orzenie się niew ielkich obszarów koncentracji ludności zw iązane było z istnieniem teren ó w w yjątkow o atra k cy jn y c h dla rolnictw a, dogodnym położeniem w pobliżu szlaków kom unikacyjnych, rozw ojem drobnego rzem iosła i h an d lu , czy też z fun kcjam i ad m in istra - cyjno-obronnym i m iast.

N iew ielki w p ły w na urban izację m iała rów nież in d u strializacja w e wczesnej fazie rozw oju przem ysłu. M ałe zakłady, w sk utek surow ych przepisów cechow ych, lokalizow ano głów nie na teren ach w iejskich, w y ­

6 Ibid., s. 29.

7 Por. J. S z c z e p a ń s k i : S ta n b a d a ń so c jo lo g ic zn y c h nad s p o ł e c z n y m i p r o ­

c e s a m i in d u s tria liza c ji. „Studia S o c jo lo g ic z n e ” 1964, z. 4, s. 5—50; K. D z i e w o ń ­

s k i : P r o c e s y u r b a n i z a c y j n e w e w s p ó ł c z e s n e j Polsce. S to p i e ń poznania, p r ó b a s y n ­

te z y . „P rzegląd G eo g ra ficzn y ” 1962, z. 3, s. 461.

8 W. R a k o w s k i : U p r z e m y s ł o w i e n i e a p ro ces u rban izacji. PW E, W arszaw a

1980, s. 27. » Ibid., s. 28.

(4)

Z w iązk i up rzem ysłow ien ia i urbanizacji... 227

korzystujących tan ią siłę roboczą oraz nad rzekam i, gdzie podstaw ow ym czynnikiem lokalizacji była możliwość korzystania z n a tu ra ln e j energii w ody do napędu m aszyn i urządzeń produkcyjnych.

N iezw ykle silne oddziaływ anie procesu industrializacji na w zrost k oncentracji ludności i zróżnicow anej działalności ludzkiej na niew iel­ kich obszarach d a tu je się w k raja ch kapitalistycznych od drugiej rew o­ lu cji przem ysłow ej i przypadającego na koniec X IX w iek u dynam icznego rozw oju pracochłonnych przem ysłów ciężkich. W k rajach socjalistycznych zw iązek ten ujaw n ił się natom iast ze szczególną siłą w okresie tw orzenia podstaw socjalistycznej industrializacji, a więc po drugiej w ojnie św iatow ej.

W pływ przem ysłu na urbanizację ulega jednak osłabieniu w m iarę przechodzenia do cyw ilizacji p o stin d u stria ln y c h u. Znaczny spadek jego pracochłonności na sk u tek olbrzym iej dynam iki postępu nau k o w o -te­ chnicznego oraz u jaw n ian ie się szeregu niekorzyści zw iązanych z n a d ­ m iern ą aglom eracją działalności ludzkiej w płynęły n a rozluźnienie ścisłej więzi pom iędzy industrializacją i urbanizacją, rozum ianą głównie w kateg oriach k o n centracji ludności. Teza ta znajduje potw ierdzenie w licznych badaniach em pirycznych. D. R. K am erschen 12 i M. Castells 13 na podstaw ie szczegółowych badań prow adzonych w skali m iędzynaro­ dowej ustalili na przykład, że na niższym etapie rozw oju społeczno- ekonom icznego w większości k rajó w w ystępuje w tym względzie ścisła korelacja dodatnia wynosząca ok. 0,85, zaś w k rajach zaliczanych do wysoko rozw iniętych gospodarczo nie ma już tak istotnej w spółzale­ żności, albow iem w spółczynnik korelacji wynosi ok. 0,40. Odnosząc po­ wyższe uw agi dotyczące w pływ u uprzem ysłow ienia na proces urbanizacji w skali św iatow ej do w arunków polskich, można w skazać na szereg podobieństw , jak rów nież różnic, w ynikających głów nie ze specyfiki przebiegu ty ch procesów w u stro ju socjalistycznym . N iekw estionow any jest fak t uznania w Polsce wiodącej roli przem ysłu w przem ianach urbanizacyjnych w całym okresie pow ojennym . Industrializacja uw ażana była dotychczas jako głów ny m otor transform acji gospodarki i społe­ czeństw a, zaś urbanizację traktow ano jako proces społeczny w tó rn y w stosunku do pierw otnego procesu in d u stria liz a c ji14. W pływ ow i p rze­

11 P o d sta w y przechodzenia p ań stw do fazy p ostin d u strialn ej sch arak teryzow ał m. in. J. G ajda. Por. J. G a j d a : E kon om ika i p r o g r a m o w a n ie r o z w o j u p r z e m y s ł u . PW E, W arszaw a 1982, s. 17— 18.

11 D. R. K a m e r s c h e n : F urth er a n aly sis of o veru r b a n iza tio n . „Econom ic

D ev elo p m en t C u ltu ral C hange” 1969, 2. 13 C a s t e 11 s: op. cit., s. 56.

14 Por. A. K u k l i ń s k i : Pró ba o ceny roli p r o c e s ó w in d u s tr i a li z a c j i i u r b a ­

n iz a c ji w k s z t a ł t o w a n i u g o s p o d a r k i p r z e s tr z e n n e j. „B iu letyn K PZK A N ” 1981, z.

(5)

m ysłu przypisyw ano ponadto w yłącznie znaczenie pozytyw ne i nie do­ strzegano w ielu k onsekw encji n egaty w n y ch zw iązanych z niekontrolo­ w any m jego rozw ojem . Takie podejście znalazło odbicie w w y raźnej p re ­ feren cji tego działu gospodarki w alokacji nakład ów inw estycyjnych, przy stałej d y sk rym in acji potrzeb w zakresie szeroko rozum ianej in fra ­ s tru k tu ry , w ty m przede w szystkim społecznej, co w efekcie w pływ ało na opóźnienie procesów u rb an izacy jn y ch w stosun k u do przyspieszonej indu strializacji. N iedorozw ój u rb an izacji w stosunku do uprzem ysłow ienia w naszym k ra ju m a swój w y raz w tak ich określeniach, jak: „urbanizacja ek sten sy w n a” 15 czy „u rbanizacja u ło m n a ” 16, tzn. niepełna, częściowa, przebiegająca niepraw idłow o, pozostająca w tyle za uprzem ysłow ieniem , w k tó rej p rzem ian y dem ograficzne w yprzedzają rozwój system u osa­ dniczego.

Rozwój u rb an izacji całkow icie podporządkow anej procesowi in d u ­ strializacji k ra ju znalazł odbicie w ścisłej p rzestrzen n ej ko relacji ty ch zjaw isk. A. K u klińsk i i M. N ajgrow ski poddali analizie zależność p o ­ m iędzy p rzy ro stem z a tru d n ien ia w przem yśle a w zrostem ludności m iejskiej w Polsce w różnych p rzek ro jach czasowych (1946— 1960, 1960— 1970, 1950— 1970, 1970— 1975) i w zróżnicow anych układach te ­ ry to ria ln y ch (stare i nowe w ojew ództw a, pow iaty, jednostki przestrzen n e w yodrębnione na zasadzie grupow an ia powiatów ). Obliczone w skaźniki k orelacji P earso n a k ształto w ały się w g ranicach od 0,85 do 0,92, w y ­ kazując bardzo w ysoką istotność zw iązku 17.

Zbliżone w yn ik i uzyskali rów nież S. M isztal i W. K aczorow ski, k tórzy badali zależność z a tru d n ie n ia w przem yśle i liczby ludności m iejskiej w p rzek ro ju now ych w ojew ództw w różnych m om entach czasowych. Obliczone w skaźniki korelacji kształto w ały się w poszczególnych latach na n a stęp u jący m p o z io m ie 18: 1946 r. — 0,95, 1949 r. — 0,93, 1960 r. — 0,96, 1970 r. — 0,97, 1975 r. — 0,96.

Z now szych publik acji pośw ięconych związkowi industrializacji i u rb a ­ nizacji w skali ogólnokrajow ej na uw agę zasługuje opracow anie M. K lim ­ czyka 19. A utor ten sc h arak tery zo w ał urbanizację w ojew ództw w latach

15 p or p E b r h a r d t : P r o c e s y u r b a n i z a c y j n e w Polsce L u d o w e j . „M iasto” 1981, 11. 16 Por. A. Z a g o ż d ż o n : R o la p r o c e s ó w in d u s tr i a li z a c j i i u r b a n i z a c ji w b ie ­ ż ą c y m i p e r s p e k t y w i c z n y m f u n k c j o n o w a n i u g o s p o d a r k i p r z e s t r z e n n e j Polski. „B iu ­ le ty n K P Z K P A N ” 1983, z. 123, s. 68. 17 K u k l i ń s k i , N a j g r o w s k i : op. cit., s. 11.

18 S. M i s z t a l , W. K a c z o r o w s k i : R egion aln e z r ó ż n ic o w a n ie procesu u p r z e ­

m y s ł o w i e n i a P o l s k i 194 5 — 1975. „Studia K P Z K P A N ” t. L X X V I, 1983, s. 50.

19 M. K l i m c z y k : U r b a n iz a c ja a u p r z e m y s ł o w i e n i e w o j e w ó d z t w w latach 1970 i 1978, „W iadom ości S ta ty sty c z n e ” 1980, 8.

(6)

Z w iązk i u p rzem ysłow ien ia i urbanizacji... 229

1970 i 1978 za pomocą takich w skaźników , jak: odsetek ludności m iej­ skiej, gęstości zaludnienia oraz odsetek ludności utrzy m u jącej się ze źródeł pozarolniczych. N astępnie w oparciu o te dane obliczył zintegro­ w any m iernik zaaw ansow ania procesów urbanizacyjnych. Z kolei, przy obliczaniu m iernika uprzem ysłow ienia cytow any a u to r oparł się na kilku w skaźnikach cząstkow ych przeliczonych w stosunku do liczby m ieszkań­ ców w ojew ództw , a m ianowicie: produkcji globalnej przem ysłu, z a tru d ­ nieniu w przem yśle oraz w artości b ru tto środków trw ały ch. P orów nując ran gi ind ustrializacji i urbanizacji autor obliczał w skaźniki korelacji Spearm ana, k tóre w yniosły: w 1970 r. — 0,81 i w 1978 r. — 0,77. P otw ierdziły zatem w ysoką zależność przestrzenną badanych procesów.

Związki pom iędzy procesem uprzem ysłow ienia k ra ju a jego u rb a n i­ zacją ro zp atry w an ą w aspekcie przem ian ludnościow o-osadniczych w la­ tach 1964— 1976, stanow iły przedm iot opracow ania W. R ako w sk iego 20. W skazał on, iż pod w pływ em industrializacji dokonały się pew ne cha­ rak tery sty czn e przem iany w urbanizacji, k tó re przejaw iały się w:

1) abso lutnym i w zględnym przyroście ludności oraz ludności m iejskiej w ro zp atry w an y m p rze k ro ju regionalnym (województw, m akroregionów ),

2) przeobrażeniach w sieci osadniczej k raju polegających m. in. na: a) zm ianach bazy ekonom icznej i stru k tu ry funkcjon alnej m iast, głów ­ nie w k ieru n k u dom inacji przem ysłu, b) koncentracji ludności w m ia­ stach najw iększych, liczących powyżej 200 tys. m ieszkańców, c) wzroście poten cjału dem ograficznego m iast, d) wysokiej dynam ice procesów aglo- m eryzacji;

3) wzroście pow iązań przestrzenn y ch ludności, w yrażający ch się m. in. w: — rosnącym nasileniu dojazdów do pracy, — em igracji ludności w iej­ skiej do m iast, zm ianach proporcji pomiędzy ludnością rolniczą i nierol­ niczą na wsi.

C h arak tery sty czn ą cechą opracow ania Rakow skiego jest eksponow a­ nie regionalnego zróżnicow ania uprzem ysłow ienia i urbanizacji oraz wza­ jem nych ich związków, przy czym w yraźnie podkreślony jest w ty m względzie w pływ takich czynników , jak genetyczno-historycznej s tru k ­ tu ry osadniczej obszaru i stopnia jej spójności, zasobów p racy w m iastach i na wsi oraz s tru k tu ry ag rarn ej wsi, wielkości budow anych zakładów przem ysłow ych, s tru k tu ry gałęziowej przem ysłu oraz tem pa uprzem y ­ słow ienia.

P roblem atyka związków industrializacji i urbanizacji znalazła n a j­ szersze odbicie w badaniach regionalnych. Najczęściej analizow ane były tu ta j zależności pom iędzy rozw ojem przem ysłu a rozw ojem dem ogra­

(7)

fic z n y m 21. Jed n e z ciekaw szych badań w ty m zakresie przeprow adził S. B ro nsztejn na obszarze daw nego woj. w rocław skiego, dla okresu 1956— 1965 22. W ykazał on isto tn ą zależność dodatnią pom iędzy zatru dn ieniem w przem yśle pow iatów a takim i przejaw am i dem ograficznego asp ek tu urbanizacji, jak: gęstością zaludnienia, w zrostem liczby ludności w sku tek p rzy ro stu w ędrów kow ego, stabilizacją m igrantów , przyro stem n a tu ra l­ nym ludności.

Z kolei, Z. Zioło b ad ając procesy dem ograficzne na tle u przem ysło­ w ienia w byłym woj. rzeszow skim w okresie 1937— 1970, udow odnił de­ cydującą, stale rosnącą rolę przem ysłu jako czynnika m iastotw órczego w regionie. Z drugiej stro n y podstaw ow e znaczenie w przem ianach spo­ łeczno-ekonom icznych w ojew ództw a m iały — zdaniem au to ra — roz­ w ijające się pod w pływ em przem ysłu bieguny (centra) w z r o s tu 23. Dla badanego obszaru ch ara k te ry sty c z n e było p rzy tym , znaczne w yprzedze­ nie procesów urban izacji przez procesy industrializacji, co przejaw iało się m. in. w słabo rozw iniętej sieci osadniczej i w ysokim stopniu o tw ar­ cia m iast, a przede w szystkim dużym (przekraczającym ponad d w u krot­ ne śred n ią krajow ą) nasileniu dojazdów do p racy 24.

Z nacznie rozszerzone w zakresie m ery toryczn ym (aczkolw iek ogra­ niczone jedynie do ujęcia statycznego) badania w pływ u uprzem ysłow ie­ nia na urbanizację m iast, pow iatów i gm in regionu poznańskiego p rze­ prow adził H. R o g a c k i25. U w zlędnił on kilka w skaźników urbanizacji, ch ara k te ry z u ją c y ch jej podstaw ow e aspekty: dem ograficzny, ekonom iczny i przestrzenn y . W yniki badań udow odniły bardzo silną zależność p rze ­ strzen n ą pom iędzy rozw ojem przem ysłu a takim i cecham i urbanizacji, jak: gęstość zaludnienia, liczba ludności m iast, odsetki ludności u trz y ­ m ującej się ze źródeł pozarolniczych, p rzeciętna ilość izb w budynku,

21 Por. m. in. S. B r o n s z t e j n : W p ł y w u p r z e m y s ł o w i e n i a p o w i a t u na k s z ta łt o

w a n ie się p r o c e s ó w d e m o g r a f i c z n y c h na p r z y k ł a d z i e L u b in a i Z gorzelca. „Studia

D em o g ra ficzn e” 1967, 14, s. 73— 88; S. B r o n s z t e j n : U p r z e m y s ł o w i e n i e a p r z e ­

bieg z j a w i s k d e m o g r a f ic z n y c h w w o j. w r o c ł a w s k i m . „Studia D em o g ra ficzn e” 1969,

18, s. 71— 90; R. S z e w c z y k : Z z a g a d n i e ń w p ł y w u u p r z e m y s ł o w i e n i a pod reg io n u na jego stru k tu rę lu d n ości. „ S tu d ia D em o g ra ficzn e” 1964, 6, s. 31— 43; Z. Z i o ł o :

W p ł y w za t r u d n ie n i a w p r z e m y ś l e na r o z w ó j d e m o g r a f i c z n y m i a s t w o j . r z e s z o w ­ skiego w latach 1937— 1970. „F olia G eograp h ica” S eries G eographia O econom ica

1974, v o l. VII, s. 39— 55. 22 B r o n s z t e j n : U p r z e m y s ł o w i e n i e a p r z e b ie g z j a w i s k d e m o g r a f ic z n y c h (...) op. cit. 23 Z. Z i o ł o : W p ł y w p r z e m y s ł u na r o z w ó j s p o ł e c z n o - e k o n o m ic z n y regionnu r z e s z o w s k i e g o . PW N, W arszaw a 1980. 24 Z i o ł o : W p ł y w z a t r u d n ie n i a w p r z e m y ś l e na r o z w ó j d e m o g r a f i c z n y (...) op. cit., s. 52—53. 25 H. R o g a c k i : U p r z e m y s ł o w i e n i e ja k o c z y n n i k u r b a n iza c ji (na p r z y k ł a d z i e

(8)

Z w iązk i u p rzem ysłow ien ia i urbanizacji.., 231

odsetek m ieszkań wyposażonych w urządzenia wodociągowe i san itarno - -kanalizacyjne. Zróżnicowanie siły związku w zależności od rodzaju a n a ­ lizow anych jednostek p rzestrzennych potw ierdziło jednocześnie tezę o znacznym zasięgu tery to rialn y m w pływ u uprzem ysłow ienia, w y k ra ­ czającym poza m iejsca lokalizacji zakładów. N atężenie oddziaływ ania przem ysłu w ykazało tendencję m alejącą w m iarę oddalania się od ośrod­ ków jego k oncentracji, znacznie szybszą jednakże w p rzy p adk u cech urbanizacji ch arak tery zu jący ch typ zabudow y (przeciętnej ilości izb w b u dynku m ieszkalnym ) oraz wyposażenie m ieszkań w instalacje (od­ setk a m ieszkań w yposażonych w urządzenia wodociągowe i sa n ita m o -k a - nalizacyjne), niż w odniesieniu do w skaźników obrazujących poziom kon­ cen tracji ludności (gęstości zaludnienia) i odchodzenie ludności od za­ wodów rolniczych (odsetka ludności utrzym ującej się ze źródeł pozarol­ niczych). Na tej podstaw ie m ożna więc przyjąć tezę o zróżnicow anym w pływ ie działalności przem ysłow ej na poszczególne aspekty i cechy u r ­ banizacji, w m iarę w zrostu odległości od ośrodków jej koncentracji.

Związki m iędzy uprzem ysłow ieniem a urbanizacją uw idaczniają się najsilniej w m iejscach lokalizacji now ych zakładów przem ysłow ych o d u ­ żym znaczeniu gospodarczym . B. Szczaniecka-M anikow ska w badaniach swoich udow odniła m. in., iż rozwój tych procesów w K onińskim O kręgu Przem ysłow ym , spow odow any niskim poziomem wyjściow ym , w płynął w sposób zasadniczy na w yraźne uw ydatnienie analizow anych zależnoś­ ci 26. Spośród dziew ięciu cech ch arak teryzu jących dem ograficzną, ekono­ m iczną i urban istyczn ą płaszczyznę urbanizacji w badanych jednostkach ad m inistracyjnych: grom adach, m iastach i osiedlach, w edług sta n u w 1970 roku, w szystkie w y k azały istotną korelację z uprzem ysłow ieniem , przy czym najsilniej zależność ta w ystąpiła w przy pad ku gęstości zaludnienia. Można więc sądzić, że przem ysł w pływ a n ajin tensy w n iej (i w pierw szej kolejności) na procesy k oncentracji ludności.

Badania M. Szczanieckiej-M anikow skiej potw ierdziły rów nież tezę, iż w śród w ielu w skaźników szczegółowych ch arak tery zu jący ch u p rze ­ m ysłow ienie, najw yższy poziom skorelow ania z u rbanizacją w ykazuje zatrudn ien ie w przem yśle 27. Oznacza to, że przem ysł w pływ a n a u rb a ­ nizację głównie przez stw arzanie atrak cy jn y ch m iejsc pracy, co w kon ­ sekw encji prow adzi do tego, że zatru d nieni w tym dziale gospodarki narodow ej są „nośnikam i” urbanizacji. Dotyczy to zwłaszcza osób za­ tru d n io n y c h poza m iejscem swego zam ieszkania (głównie n a wsi), któ re

26 B. S z с z a n i e с к a-M a 'n i к o w s к a: A n aliza z w i ą z k ó w m i ę d z y u p r z e m y ­

s ł o w i e n ie m a u r b a n i z a c ją w K o n iń s k i m O kręgu P r z e m y s ł o w y m . „Z eszyty N a u k o ­

w e U A M w P o zn a n iu ” S eria G eografia 1979, 18, s. 97— 113.

27 Do podobnego w n io sk u doszedł rów nież na p od staw ie w ła sn y ch badań H. R ogacki. Por. R o g а с к i: op. cit., s. 96.

(9)

poprzez wyższe zarobki uzyskiw ane z ty tu łu p racy w przem yśle zw ięk­ szają ogólny poziom dochodów „sw o jej” m iejscowości, co zn ajduje w y ­ raz w w iększym n asileniu szeregu cech urbanizacji. Dochodotwórcza fu nkcja p rzem ysłu stanow i więc w dużym stopniu (ale nie tylko) o za­ aw ansow aniu procesów u rb an izacji wsi, określonych rów nież m ianem sem iurbanizacji.

Procesy u rb an izacji w si zachodzące pod w pływ em uprzem ysłow ienia (głów nie pozamiejscowego) były przedm iotem w ielu analiz i studiów em pirycznych 28. Poszczególni au to rzy zw racali p rzy ty m uw agę na róż­ norodne aspe*kty w pływ u in d u strializacji na p rzem ian y społeczno-eko­ nom iczne zachodzące na te re n a c h pozam iejskich. W bardzo sy n tetyczny sposób u jął je S. Ig n ar, zdaniem którego oddziaływ aniu przem ysłu na urb an izację wsi tow arzyszą n astęp u jące ch arak tery sty czn e zjaw iska i procesy 29:

1) w zrost u trz y m u ją c y ch się z p rac y poza rolnictw em ,

2) zm iany w s tru k tu rz e z a tru d n ie n ia i źródłach u trzy m an ia na ko­ rzyść działalności pozarolniczych i pojaw ienie się na w si specyficznej kategorii ludności dw uzaw odow ej— chłoporobotników ,

3) dynam iczny w zrost dojazdów do p racy w przem yśle, spowodowa­ n y m. in. tru d n ą sy tu a c ją m ieszkaniow ą w m iastach,

4) rozwój budow nictw a m ieszkaniow ego na wsi, często o chaotycz­ nym ty p ie zabudow y,

5) w zrost ilości gospodarstw rolnych, znaczne rozdrobnienie i niska ich w ydajność w pobliżu ośrodków k o n cen tracji przem ysłu,

6) odpływ n ajlepszych k a d r z państw ow ych gospodarstw rolnych do przem ysłu oraz zawodowe p refe re n c je m łodzieży n iekorzystne dla ro l­ nictw a,

7) zanieczyszczenie środow iska oraz pogorszenie w arunków hy dro - -geologicznych.

B. Jałow iecki sk o n cen tro w ał n a to m ia st uw agę na b adaniach osad­ nictw a robotniczego na wsi jak o czynnika u rb a n iz a c ji30. Na przykładzie dwóch zespołów osadniczych: Zaw adzkiego (woj. opolskie) i W ęgierskiej

2* Por. m .in. W. R a k o w s k i : P r o c e s y u r b a n i z a c ji w s i na p r z y k ł a d z i e w o j.

w a r s z a w s k ie g o . „Studia K PZ K P A N ” t. L, 1975; P r o b l e m y o s a d n i c tw a ro b o tn iczeg o na w si. Praca' zb. pod red. S. G ola ch o w sk ieg o i E. G oldzam ta. PW N, Warisza.wa

1971; J. T u r o w s k i : P r z e m i a n y na w s i p o d w p ł y w e m z a k ł a d u p r z e m y s ł o w e g o .

S t u d i u m r e jo n u M ile jo w a . „Studia K PZ K P A N ” t. VIII, 1964; S. I g n a r : R o z w ó j in d u s tr i a li z a c j a i j e j w p ł y w na p r z e m i a n y sp o ł e c z n o -e k o n o m ic z n e u>si. „E konom ista”

1964, 2, s. 258—271; B. J a ł o w i e c k i : O s a d n ic t w o ro b o tn ic ze j a k o c z y n n i k u r b a ­

n iz a c ji w si. „Studia S o cjo lo g iczn e” z. 2, 1967, s. 195— 212.

29 S. I g n a r : op. cit., s. 261.

30 J a ł o w i e c k i : O s a d n i c t w o r o b o t n ic z e ja k o c z y n n i k u r b a n i z a c ji w s i (...)

(10)

Z w iązk i u p rzem ysłow ien ia i urbanizacji.. 233

G órki (woj. krakow skie) w skazał na w pływ w zrostu ludności nierolniczej na rozwój indyw idualnego budow nictw a m ieszkaniowego na wsi oraz popraw ę w zakresie sta n d a rd u w yposażenia m ieszkań, co zbliża w dużym stopniu w aru n k i życia m ieszkańców wsi do w arunków życia ludności m iejskiej. A utor poświęcił rów nież stosunkowo dużo m iejsca oddziały­ w aniu przem ysłu na p rzem iany społeczno-kulturow e. Badał on w pływ p rac y w fabryce na zm iany zachow ania robotnika m ieszkającego n a wsi. P ra ca w zespole, przynależność do różnych organizacji form alnych i n ie­ form alnych, w zrastające um iejętności techniczne, korzystanie z różnego rodzaju usług, pow odują, że posiada on szerszy krąg zainteresow ań, d ą­ ży do w ykorzystania now oczesnych urządzeń technicznych, zasadniczym zm ianom u leg ają w zory spędzania czasu wolnego, w ychow ania dzieci, urządzenia m ieszkania i otoczenia domu, a k o n takty w m iejscu zam iesz­ k ania stają się coraz bardziej ograniczone.

W pływ uprzem ysłow ienia na urbanizację (zarówno m iast, jak i te re ­ nów pozam iejskich) uzależniony jest nie tylko od poziomu rozw oju p rze­ m ysłu, lecz rów nież od jego stru k tu ry . W litera tu rz e mówi się na p rzy ­ kład o s tru k tu ra c h gałęziow ych dynam izujących postęp te c h n ic z n y 31, często także w skazuje się na fakt, że przyrost produkcji na określonym obszarze może w ynikać w dużej części ze zmian s tru k tu ry przem ysłu 32. Teoretyczne uzasadnienie tezy o w pływ ie s tru k tu ry uprzem ysłow ienia na przebieg procesów u rbanizacyjnych można oprzeć na niezw ykle po­ p u larn y ch w ostatnim okresie koncepcjach rozw oju spolaryzow a­ nego, biegunów rozw oju i ośrodków w z ro s tu 3S. F. P e rro u x definiow ał pojęcie bieguna rozw oju przy pomocy takich kategorii, jak: firm a m o- toryczna, przem ysł m otoryczny, kom pleks przem ysłów , przem ysł k lu ­ czowy, czy też zajw isko aglom eracji tery to rialn ej przem ysłu 84.

Pod pojęciem przem ysłu m otorycznego należy rozum ieć przem ysł (gałąź, branżę, duże przedsiębiorstw o), k tó ry m a takie własności, że w raz ze w zrostem jego produkcji następuje przyrost produkcji w jed n y m lub w kilku innych przem ysłach (przem ysłach indukow anych), co można określić m ianem efektu mnożnikowego. Oznacza to, że przem ysł m oto­ ryczn y (podstawow y, wiodący) m usi cechować się tak im i w łasnościam i,

31 Por. L. Z a c h e r: S t r u k t u r y d y n a m i z u j ą c e p o s t ę p te ch n iczn y. „G ospodarka P la n o w a ” 1970, 9.

32 Pir. S. K u z n e t s : E c o n o m ic-g ro w th and structu re. London 1965, s. 220— 221; A. K 1 a s i k: A n a liza w z r o s t u i p r z e m ia n s t r u k tu r a ln y c h g o s p o d a r k i regionu.

.S tu d ia KPZK P A N ” t. X X X V , s. 86—88.

33 Por. T. H e r m a n s e n : B ie g u n y r o z w o j u i te o r ie p o k r e w n e . P r z e g l ą d p o ­

r ó w n a w c z y , [w:] P la n o w a n ie r o z w o j u regionaln ego w ś w i e t l e d o ś w ia d c z e ń m i ę d z y ­ n a r o d o w y c h . P raca zb. pod red. A. K u k liń sk iego. PW E, W arszaw a 1974, s. 147—205.

84 F. P e r r o u x : U E c o n o m ic de X X e m e siecle. P aris 1964.

(11)

jak: w yższą od przeciętn ej stopą w zrostu, w ysokim poziom em organi­ zacyjnym i technicznym , zdolnością i innow acją, w ielką skalą produkcji itp.

Na tle obserw acji p rzem ian zachodzących pod w pływ em uprzem ysło­ w ienia w naszym k ra ju m ożna p rzy jąć założenie, iż d yn am ik a procesów urbanizacji uzależniona jest w p ew nym stopniu od k on centracji technicz­ nej przem ysłu (wielkości zakładów ), jego s tr u k tu ry gałęziow ej ro z p a try ­ w anej z p u n k tu w idzenia gałęzi w iodących oraz dyw ersyfikacji, a także od stopnia aglom eracji, tzn. skupienia przestrzen n ego przem

ysłu-H. Rogacki w cyto w an ym ju ż opracow aniu podjął próbę ilościowego zbadania pow yższych zależności w regionie poznańskim . Pom im o sto su n ­ kowo nielicznej p ró b y badaw czej (29 były ch pow iatów woj. poznańskiego), urb an izacja w y kazała w ysoki poziom dodatniego skorelow ania z takim i ele­ m en tam i s tr u k tu ry p rzem ysłu, jak: wielkość zakładów , zróżnicow anie gałęziow e oraz aglom eracja. W yniki pow yższych badań m ożna in te r­ preto w ać więc w ten sposób, że p rzy jednakow ym poziomie uprzem ysło­ w ienia w yższym stopniem zurbanizow ania c h a ra k te ry z u ją się jednostki przestrzen n e posiadające w iększy udział dużych zakładów przem ysłow ych, należących do różnych gałęzi i branż przem ysłu, skoncentrow anych na ograniczonej przestrzeni. W niosek ten p odkreśla jednocześnie w spółza­ leżność poszczególnych aspektów s tru k tu ra ln y c h uprzem ysłow ienia.

Zw iązek s tr u k tu ry p rzem ysłu z u rb an izacją p o tw ierdzają rów nież b a­ dania A. Jew tuchow icz i J. Turow skiego 36. W w ielu p rzy p adk ach now y zakład p rzem ysłow y dom inu je n ad m iastem , jego życiem ekonom icznym , społecznym i k u ltu ra ln y m 87. P rzekształca on w a ru n k i codziennej egzysten­ cji, nie ty lk o zatru d n io n y c h pracow ników , lecz rów nież m ieszkańców m iasta nie zw iązanych bezpośrednio z ty m zakładem . C harak tery sty czn ą cechą w w a ru n k ach polskich jest bow iem olbrzym i w pływ najw iększych p rzedsiębiorstw przem ysłow ych na kształtow anie in fra s tru k tu ry ekono­ m icznej i s p o łe c z n e j88. Z b ad a ń przeprow adzonych przez A. Je w tu ch o ­ wicz w 17 jedn o stk ach osadniczych Polski cen traln ej w yn ika ścisła za­ leżność pom iędzy poziom em k o n cen tracji technicznej a w aru n k am i b y ­

85 A. J e w t u c h o w i c z : W p ł y w z a k ł a d ó w p r z e m y s ł o w y c h n a p o p r a w ę w u -r u n k ó w b y t o w y c h lu d n o ś ci m i e j s k i e j . „ B iu lety n K PZK P A N ” 1981, z. 115, s. 95— 166.

36 J. T u r o w s k i : S t u d i u m so c j o lo g i c z n o - u r b a n i s t y c z n e m i a s t a Ś w id n i k a .

„Studia S o cjo lo g iczn e” 1963, z. 4, s. 97— 119.

87 Por. S. N o w a k o w s k i : W p ł y w p r z e m y s ł u na m i a s t o [w:] P r z e m y s ł i s p o ­

ł e c z e ń s t w o w Polsce L u d o w e j . P raca zb. pod red. J. S zczep ń sk iego. O ssolineum ,

W rocław 1969, s. 385.

38 T ezę tą u d ow od nił m . iin. B. Gruchm&n; Por. B. G r u c h m a n : C z y n n ik i

a g lo m e r a c j i i d e g lo m e r a c j i p r z e m y s ł u w g o sp o d a r c e s o c j a l i s t y c z n e j „ „Studia K PZ K

(12)

Z w iązk i u p rzem ysłow ien ia i urbanizacji.., 235

tow ym i ludności, co jest efektem dochodowej, a przede w szystkim in- fra stru k tu ro tw ó rc ze j funkcji w ielkich zakładów przem ysłow ych.

W raz ze w zrostem ośrodków przem ysłow ych w y stępu je ten d encja do dyw ersyfikacji działalności gospodarczej, k tó ra ma c h a ra k te r obiektyw ny, a jej główną przesłanką są korzyści w ynikające ze zróżnicow anego ry n k u p r a c y 39. N adm ierna specjalizacja przem ysłu w pływ a natom iast niek o­ rzystn ie n a przem iany urbanizacy jn e, co w ykazał m. in. J. T urow ski na przykładzie Św idnika 40. Ośrodek ten rozw ijał się w latach sześćdziesiątych znacznie w olniej niż inne ośrodki tej klasy w Polsce. M ożna było m ówić naw et o jego stagnacji. B adania socjologiczne dowiodły, że ok. 80% za­ tru d n io n y ch pracow ało w jednym zakładzie przem ysłow ym (W ytw órni S przętu K om unikacyjnego), ci natom iast którzy nie chcieli pracow ać w przem yśle środków tra n sp o rtu bądź też zdobyli inne k w alifikacje za­ wodowe opuszczali m iasto w poszukiw aniu innych m iejsc zatrud nien ia. W św ietle przedstaw ionych rozw ażań na tem at w pływ u uprzem ysło­ w ienia na procesy u rbanizacyjne można pokusić się o sform ułow anie teoretycznego m odelu zależności w tym zakresie, ch arak tery sty czn ego dla w arunków polskich, a w szczególności dla regionów inten sy w nie uprzem ysłow ionych. Rozwój przem ysłu, dokonujący się z reg u ły poprzez budow ę now ych (względnie g en eralną rozbudow ę istniejących) zakładów , pow oduje znaczny przyrost m iejsc pracy w ty m dziale gospodarki n a ro ­ dowej. W zrostowi zatru d n ienia tow arzyszy in ten syw n y proces koncen­ tra c ji ludności w m iejscach lokalizacji przem ysłu (głównie w w yniku em igracji ludności w iejskiej do m iast), co w pływ a na istotne p rzeo b raże­ nia w stosunkach dem ograficznych regionu, z drugiej zaś stro n y n a stę ­ p u je duże nasilenie dojazdów do pracy z terenów w iejskich i z okolicz­ n y c h m ałych m iast i osiedli.

Zasadniczym zm ianom ulega stru k tu ra społeczno-zawodow a ludności (szczególnie na wsi), tj. w zrasta liczba zawodowo czynnych poza rolnic­ tw em oraz udział ludności utrzy m u jącej się ze źródeł pozarolniczych. Na skutek pracy w przem yśle następuje dynam iczny w zrost dochodów ludności, co pociąga za sobą zwiększenie zapotrzebow ania na a rty k u ły konsum pcyjne, głów nie trw ałego użytkow ania. Z kolei, k o n cen tracja lu d ­ ności w m iastach w pływ a na przeobrażenia w układzie osadniczym po­ legające m . in. n a pow staw aniu now ych m iast i złożonych zespołów osadniczych, przekształceniach w układzie architektonicznym m iast (zm ianach w typie zabudowy, wzroście rozległości p rzestrzenn ej itp.).

P rzem ian y w osadnictw ie w iążą się z rozw ojem in fra s tru k tu ry ekono­

39 Ibid., s. 100.

40 J. T u r o w s k i : S t u d i u m s o c jo lo g ic zn o -u rb a n isty c zn e m i a s t a Suńdnik a, op. cit.

(13)

m icznej i społecznej oraz budow nictw ia m ieszkaniowego, co p rzy rów ­ noczesnym w zroście dochodów ludności i zapotrzebow ania na a rty k u ły konsum pcyjne w pływ a na popraw ę w aru nk ów życia ludności. Głównie w stosun k u do ludności w iejsk iej m ożna odnieść przem iany społeczno- -k u ltu ro w e, zw iązane z przejm ow aniem przez nią w w y n ik u k ontaktów z m iastem m iejskiego sty lu życia i m iejskiego system u w artości.

Przedstaw io ne dotychczas sk u tk i ind ustrializacji m ają w zasadzie c h a ra k te r pozytyw ny. Nie sposób jed n ak nie wspom nieć o negaty w n y ch konsekw encjach tow arzyszących rozw ojow i przem ysłu. Zaliczyć tu ta j n a ­ leży w pierw szej kolejności d e stru k c y jn e zm iany w środow isku n a tu ra l­ nym , polegające m. in. na uszczupleniu i dew astacji g ru n tó w ornych, zaburzeniach w stosunkach w odnych, zanieczyszczeniu pow ietrza i wody, co w pływ a istotn ie na pogorszenie w aru nk ów zdrow otnych ludności.

D ynam icznem u rozw ojow i przem y słu tow arzyszą rów nież w w ielu w y p adkach procesy dezorganizacji społecznej, w yrażające się m. in. we w zroście przestępczości, alkoholizm u, pro sty tu cji, n egaty w n y m stosunku do w łasności społecznej itp.41

W ym ienione praw idłow ości, zw iązane głów nie ze stra te g ią uprzem y­ słow ienia naszego k ra ju 42, nie m ają oczywiście c h a ra k te ru u n iw ersaln e­ go. W pływ u p rzem ysłow ienia n a urb an izację jest bowiem zróżnicow any i uzależniony od w ielu czynników , tak ich jak: poziomu, tem pa i s tru k tu ry uprzem ysłow ienia, w yjściow ego poziom u rozw oju społeczno-gospodarczego obszaru, p o tencjalny ch zasobów ludzkich i rzeczowych oraz ich w yko­ rzy sta n ia , pojaw ienia się niekorzyści k o n cen tracji itp. Jednoznaczną oce­ nę oddziaływ ania in d u strializacji na u rb an izację u tru d n ia w dużym stop­ n iu fak t, iż na zjaw iska te w p ły w ają niezw ykle zróżnicow ane czynniki, w y k azujące p o n ad to rosnącą w spółzależność. P rzem ysł w coraz w iększym stopniu uniezależnia się od stały ch czynników lokalizacji produ kcji, takich jak źródła surow ców lub szczególnego rod zaju ry n k i zbytu, uzależniając się n ato m iast coraz bardziej od w ykw alifikow anej siły roboczej oraz — przez sieć u stanow ionych zw iązków fu n k cjo n aln y ch — od środow iska przem ysłow ego i technicznego. Szuka on w ięc w w iększym stopniu moż­ liwości przeniknięcia do sy stem u m iejskiego niż lokalizacji w zględem czynników fu n k cjo n aln ych (surow ców , zaopatrzenia i zbytu), k tó re po­ przednio określały jego um iejscow ienie

43-41 Por. F. K r z y k a ł a : S o cjo lo g icz n e a s p e k t y fu n k c jo n o w a n ia z a k ł a d ó w p r z e ­

m y s ł o w y c h [w:] R o z w ó j in f r a s t r u k t u r y sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e j w rejo n ie u p r z e ­

m y s ł a w i a n y m . PWN, W arszawa 1981, s. 35.

42 W pływ strategii uprzem ysłow ienia na proces urbanizacji Polski scharakte­ ryzował obszernie B. J a ł o w i e c k i : S tr a te g i a u p r z e m y s ł o w i e n ia a proces u r b a ­

n izacji. „Biuletyn KPZK PA N ” 1982, z. 119. 4* Por. C a s t e 11 s: op. cit., s. 36.

(14)

Z w iązk i u p rzem ysłow ien ia i urbanizacji... 237

Zagadnienie w pływ u u rb an izacji na rozwój przem ysłu może być roz­ p atry w a n e z p u n k tu w idzenia czynników aglom eracyjnych jak o przesła­ nek lokalizacji działalności przem ysłow ej. W śród nich na czoło w ysuw ają się tzw. korzyści (efekty) zew nętrzne, osiągane przez zakłady p rzem y ­ słowe w w yniku lokalizacji w określonym otoczeniu zew nętrznym , p rzy czym do podstaw ow ych ich źródeł zaliczyć można u :

1) efek ty zew nętrzne szeroko pojętej in fra stru k tu ry , zarów no ekono­ m icznej, jak i społecznej,

2) efek ty zew nętrzne kooperacji jednostek elem en tarn ych w układzie m iejskim ,

3) efek ty ry n k u , w tym rynków zbytu dla producentów i rynków konsum entów ,

4) efekty innow acji i inform acji,

5) efek ty zew nętrzne środow iska przyrodniczego, n p .’ chłonności tego środow iska do elim inacji niekorzyści zew nętrznych (zanieczyszczenia śro­ dowiska), czyli zdolności do samooczyszczania,

6) zasoby pracy.

W śród w ym ienionych wyżej źródeł korzyści zew nętrznych, w całym niem al okresie istnienia Polski Ludow ej, na czoło w ysu w ały się dwa — oszczędności in fra stru k tu ra ln e oraz podaż siły roboczej. O graniczone n a­ kład y na inw estycje tow arzyszące skłaniały przem ysł do budow ania no­ w ych zakładów tam , gdzie można było liczyć na n ajw iększą podaż rą k do pracy, mimo niepodejm ow ania bądź podejm ow ania w n iedostatecz­ n ym zakresie in w estycji in fra stru k tu raln y c h (głównie w in fra stru k tu rz e społecznej). Zdaniem B. Jałow ieckiego m ożna w tym w zględzie m ówić o dwóch dom inujących ty p ach lo k aliz a c ji45:

a) w m niejszych m iastach prow incjonalnych jeszcze nie up rzem y ­ słow ionych lub dysponujących jeszcze znacznym i rezerw am i siły roboczej (w mieście i okolicy), zakładając często „podkupienie” ludzi już istn ieją ­ cym zakładom innej, gorzej płacącej branży,

b) w w ielkich aglom eracjach m iejskich, w który ch w ielu inw estorów , w tym państw o jako inw estor centralny, składało się na p rzy ro st in ­ fra s tru k tu ry .

44 p or t . M a r k o w s k i : Znaczenie e f e k t ó w z e w n ę t r z n y c h w r o z w o j u m i a s t —

te o r ia i r z e c z y w i s t o ś ć [w:] M iasto i je g o w ła d ze . S tu d i a n ad e k o n o m ic zn ą te orią r o z w o j u m ia st. P raca zb. pod red. J. R egulskiego. O ssolin eu m , W rocław — W ar­

szaw a — K rak ów — G dańsk — Łódź 1984, s. 57.

45 B. J a ł o w i e c k i : P r z e s tr z e n n a o rganizacja g o s p o d a r k i p ols kie j. Próba a n a li z y k r y t y c z n e j . „B iu lety n K PZK P A N ” z. 117, 1981, s. 76.

(15)

W tych w a ru n k a ch inn e k ry te ria lokalizacji tra c iły w łaściw ie na znaczeniu, zaś rola czynnika wiodącego p rzy pad ała urbanizacji, rozu­ m ianej w kateg o riach k o n cen tracji ludności (z uw zględnieniem jej s tru k ­ tu ry ) oraz w yposażenia in fra stru k tu raln e g o .

Zagadnienie w pływ u u rb an izacji na uprzem ysłow ienie znalazło m. in. w y raz w badan iach B. G ru chm ana 46 i P. E b e rh ard ta 4r. P ierw szy z nich na p rzykładzie jednostek p rze strz e n n y ch regionu poznańskiego dowiódł istn ien ia silnej zależności pom iędzy zatru d n ien iem w przem yśle a za­ inw estow anym m ajątk iem in fra stru k tu ra ln y m , a następnie w ykazał, iż zw iązek ten w y n ik a z silnej o rien tacji przem ysłu na korzyści zew nętrzne, w postaci oszczędności w n akład ach in w esty cyjn ych 48.

Z kolei, P. E b e rh a rd t opierając się na danych dla 885 m ia st i osiedli Polski udow odnił w pływ k o n cen tracji p rzestrzen n ej osadnictw a na p ro ­ duktyw ność p rzem ysłu, a więc jego ch a ra k te ry sty k ę jakościową. Z da­ niem tego a u to ra wyższa i bardziej ekonom iczna spraw ność gospodaro­ w ania (m ierzona w ydajnością p rac y w przem yśle) wiąże się w pro st pro-: porcjonalnie ze w zrostem k o n c e n trac ji osadnictw a, przy czym przyczyn tego zjaw iska doszukuje się on w zew nętrzny ch korzyściach lokalizacji, takich jak: wyższe k w alifikacje k a d ry pracow niczej, bogatsza i p eł­ niejsza in fra s tru k tu ra techniczna, w iększa chłonność innow acyjna 49.

W swoim opracow aniu E b e rh a rd t podjął rów nież próbę określenia op ty m aln ej w ielkości ośrodków m iejskich z p u n k tu w idzenia najlepszego u k ład u w szystkich analizow anych w spółczynników p roduktyw ności (wy­ dajności, kapitałochłonności, technicznego u zbrojenia pracy). W w yniku badań okazały się nim i m ia sta z a tru d n ia jąc e w przem yśle od 10 do 20 tys. osób, co w skazuje, że z przekroczeniem pew nej gran icy w iążą się już niekorzyści ko n cen tracji.

P rzed staw ion e uw agi teorety czne oraz w nioski z badań em pirycznych P. E b e rh a rd ta m ogą być p o tw ierd zen iem tezy o w spółzależności p ro ­ cesów uprzem ysłow ienia i u rb an izacji. Nie podw ażają one jednocześnie fak tu , że oddziaływ anie in d u strializacji n a u rb anizację należy nad al uw a­ żać w Polsce za podstaw ow y k ieru n e k zależności pom iędzy ty m i zjaw is­ kam i. W ydaje się jednak, iż w m iarę u p ły w u czasu o rozw oju społeczno- -ekonom icznym k ra ju w coraz w iększym stopniu decydować będą po­ stęp y urbanizacji. 46 G r u c h m a n : op. cit., s. 47 P. E b e r h a r d t : K o n c e n t r a c j a p r z e s t r z e n n a o s a d n i c tw a a p r o d u k t y w n o ś ć p r z e m y s ł u . „ B iu lety n K P Z K P A N ” 1978, z. 97. 41 G r u c h m a n : op. cit., s. 82— 92. 49 E b e r h a r d t : op. cit., s. 62— 63.

(16)

В заим освязи м е ж д у и н дустриализац ией и урбанизацией... 239 Р Е З Ю М Е Ц елью настоящ ей статьи является синтетическая оц енк а взаим освязей м е ж д у и н дустр и ал и зац и ей и урбанизацией в П ольш е. В свете теорети ч еск и х разработок и эм пирических и сследован ий, п р ов е- ден ы х до сих пор, м ож н о считать, что развитие промы ш ленности п редставляло собой в н аш ей стране основной ф ак тор динамизации урбан и зац и он н ы х п р о­ цессов, в особенности п осле второй мировой войны. Отмечается при том х а р а к ­ терн ое явление: за п азды в ан и е урбанизации по сравнению с ускоренн ой и н д у­ стриализацией , пол уч и в ш ее в специальной литературе н азв а н и е диспроп орц ии м еж д у м атериальны м производством и репродукци ей рабочей силы. О тмечается т ак ж е, что скорость урбанизационны х процессов зав и сел а не только от общ его роста уровн я индустриализации, но т а к ж е и от стр ук тур н ы х и зм ен ен и й в пром ы ш ленности, проявляю щ ихся, в частности, в бы стры х тем пах развития соврем ен ны х областей промы ш ленности, росте д и в ер си ф и к ац и и отра­ сл евой структуры и степени техн и ческ ой концентрации. По м ере общ ественн о-эконом ич еского развития влияние индустри али зац и и на урбанизацию в н екоторой степени ослабевает. Роль стимулятора у р бан и за­ ционны х п р оцессов принимаю т на себя другие области дея тельн ости человек а, главным образом сф ер а обслуж и ван и я. Все чащ е ур банизация п р едставлает собой величину, н езависим ую от и н д у ­ стриализации, что связано с постоянно возрастаю щ ей установки пром ы ш лен­ ности на д о ст и ж ен и е так наз. вн еш ней выгоды. Статья ук азы в ает на необходим ость м еж дисци пли нарны х исследован ий взаи м освя зей индустри али зац и и и урбанизации, что могло бы в у сл ов и я х эк о­ ном ической реф орм ы способствовать достиж ению ряда экон ом ических и общ е­ ственны х усп ехов . S U M M A R Y

T he purpose o f th e paper is to provide a sy n th etic ev a lu a tio n o f th e m u tu al rela tio n s b e tw e e n in d u stria liza tio n and urbanization in Poland.

In th e lig h t of th eoretical and em pirical stu d ies conducted so far it can be stated th at th e d evelop m en t o f in d u stry w as th e baisic factor m aking urb an ization p rocesses m ore dynam ic in th e P olish conditions (esp ecially afte,r W orld War II). It w a s also ch aracteristic th at u rbanization w as slow ed dow n in r ela tio n to th e accelerated p rocess o f in d u strialization , w h ich is often term ed as the d isproportion b etw een m aterial p roduction and th e w orking force reproduction.

T he author o f th e a rticle also p oints out at th e fa c t th at th e rate o f urb an iza­ tion changes w as d ep en d en t not only on the gen eral increase of th e in d u strialization le v e l, but also on th e structural changes An in d u stry ex p ressed for ex a m p le in a fa ster d ev elo p m en t of th e m odern brnaches o f in d u stry, in th e in crease o f d i­ v e r sific a tio n of the branch structure and th e d egree of tech n ica l concentration. W ith th e progress in th e socio-econ om ic d ev elo p m en t th e in flu en ce of in d u ­ stria liza tio n on u rbanization becom es w eaker. T he cau se is th a t th e role of th e

(17)

factor in u rb an ization ch an ges is to a grow in g e x te n t tak en over by other k in d s of h u m an a c tiv ity , and ab ove a ll by th e serv ices.

It is m ore freq u en t th at urb an ization also occurs in the fu n ctio n of the in d e ­ p en d en t v a ria b le in relation to in d u stralization , w h ich is to th e grow in g orien tation of h u m an a ctiv ity , and above a ll b y th e serv ices.

T he a rticle p oin ts at th e n eed to u n d ertak e in ter-d iscip lin a ry stu d ies on th e rela tio n s b e tw e e n in d u stria liza tio n and urbanization, w h ich should, in the con d ition s o f th e econ om ic reform , con trib u te to a num ber o f econ om ic and social gain s.

Cytaty

Powiązane dokumenty

W słow ni ku pre zen to wa ne są trzy ro dza je ha seł, pie r wsze – hasła o pro we nie ncji gre c kiej al bo łaci ń skiej na leżące do sta r sze go za so bu termi nolo gicz ne

Przystępując do charakterystyki regionalnej stopnia urbanizacji za­ wodowej ludności wiejskiej w Polsce, wypada podkreślić, iż proces ten najbardziej zaznaczył się w

W świetle powyższych warunków zdanie „Gdyby Szczecin był sto- licą Polski, to stolica Polski leżałaby nad Odrą” jest uznawane za zda- nie prawdziwe, ponieważ istnieje

Jeśli więc nawet przyjmuje się, że w perspektywie chrześcijańskiej opcja fundam entalna jest przyjęciem nadprzyrodzonego daru wiary w jedności z nadzieją i miłością,

Pozostając bez swojej ancillam – bez filozofii, teologia wykła- dana w instytutach naukowych stała się historią dogmatu, pozytyw- nym wykładem, w którym ukazuje się jaka jest

Ponieważ mó- wimy o instytucji wyłączającej odpowiedzialność karną, naruszenie tego zakazu, ze względu na funkcję gwarancyjną prawa karnego, jest niedo- puszczalne

Sposób zagospodarowania terenu dla modelu historycznego wykonano na podstawie mapy Umgebung von Biała, Kenty und Saybusch (arkusz nr 15), po- chodzącej z austro-węgierskiej

They contribute to the occurrence of existing and future processes of concentration of population and investment in areas of influence.In the process of urbanization