Isabel Róskau-Rydel
Niemiecko-austriackie rodziny urzędnicze
w Galicji 1772-1918
Niemiecko-austriackie rodziny urzędnicze
w Galicji 1772-1918
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej Prace M onograficzne nr 588
Isabel Róskau-Rydel
Niemiecko-austriackie rodziny urzędnicze
w Galicji 1772-1918
Kariery zawodowe
- środowisko -
akulturacja i asymilacja
Recenzenci
prof, dr hab. Witold Molik prof, dr Hans-Jiirgen Bómelburg
Na okładce wykorzystano litografowany rysunek Carla Auera z ok. 1830 r. ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. BJ 1096 III ALB
© Copyright by Isabel Róskau-Rydel & Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków 2011
redaktor prowadzący Urszula Lisowska projekt okładki Agnieszka Solewska
ISSN 0239-6025
ISBN 978-83-7271-665-1
Wydawnictwo Naukowe UP Redakcja/Dział Promocji
30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel./fax 12 662-63-83, tel. 12 662-67-56 e-mail: wydawnictwo@up.krakow.pl Zapraszamy na stronę internetową: http://www.wydawnictwoup.pl łamanie Jadwiga Czyżowska-Maślak
Spis treści
Podziękowania 7
1. Zagadnienia wprowadzające 9
1.1. Stan badań i źródła 15 1.2. Założenia metodologiczne
20
1.2.1. Studium przypadku 21 1.2.2. Terminy i pojęcia 23
1.2.2.1. Akulturacja i asymilacja 24
1.2.2.2. Tożsamość kulturowa i narodowa 31
1.3. Niemiec, Austriak, Niemiec austriacki: pojęcia kontrowersyjne 35
2. Galicja pod rządami austriackimi 47
2.1. Stosunki narodowe i wyznaniowe w Galicji 48 2.2. Migracje i osadnictwo niemieckie 55
2.3. Ewolucja systemu administracyjnego 58 2.3.1. Niemiecko-austriaccy urzędnicy 62
2.3.2. Niemiecko-austriaccy pracownicy oświaty 71
2.4. Społeczna i kulturalna pozycja Niemców we Lwowie i Galicji 81 2.4.1. Niemcy w Galicji wobec powstania listopadowego 89 2.4.2. Lata 40. XIX wieku 95
2.5. Wiosna Ludów i kwestia narodowościowa 98 2.6. Przemiany lat 1848-1869 105
2.7. Położenie niemiecko-austriackich urzędników oraz ich rodzin po roku 1848 117
2.8. Położenie Niemców w Galicji doby autonomicznej 122
3. Niemiecko-austriaccy urzędnicy w oczach własnych i opinii otoczenia 131
3.1. Postrzeganie niemiecko-austriackich urzędników przez siebie samych
131
3.2. Postrzeganie niemiecko-austriackich urzędników przez otoczenie
141
3.3. Jan Lam i jego karykatura austriackiego urzędnika 154
4. Studia przypadku 159
4.1. Rodzina Baumów 159 4.2. Rodzina Seelingów 187
4.3. Rodzina Zollów 196 4.4. Rodzina Dietlów 209 4.5. Rodzina Mehofferów 221 4.6. Rodzina Ostermannów 237 4.7. Rodzina Reitzenheimów 271 4.8. Rodzina Pollów (Polów) 288 4.9. Rodzina Strasserów 310 4.10. Rodzina Wachholzów 324
5. Akulturacja i asymilacja w niemiecko-austriackich rodzinach urzędniczych
w Galicji - uwagi podsumowujące
3395.1. Akulturacja w pierwszym pokoleniu 340
5.1.1. Kontakty osobiste i koleżeńskie urzędników 341 5.1.2. Kawalerzy i wdowcy - w poszukiwaniu żony 343 5.1.3. Przynależność religijna 343
5.2. Akulturacja w drugim pokoleniu 345 5.2.1. Wychowanie i edukacja 346
5.2.2. Wpływ grup rówieśniczych i więzi pokoleniowych 348 5.2.3. Asymilacja w drugim pokoleniu 349
5.3. Akulturacja i asymilacja w trzecim pokoleniu i następnych generacjach 351 5.3.1. Imiona dzieci - zawodny indykator postaw 353
5.4. Przemiany polityczne i kwestia postrzegania akulturacji/asymilacji Niemców 355
5.4.1. Służba wojskowa - hamulec polskiej akulturacji 357 5.5. Konkluzje i postulaty badawcze 358
Zusammenfassung 363 Summary 367
Aneks 371 Bibliografia 391 Indeks osób 423
Podziękowania
Książka ta nie mogłaby powstać bez pomocy wielu osób i instytucji, które wspiera ły mnie cennymi radami odnoszącymi się do źródeł i literatury przedmiotu, jak też udzieliły mi wielu równie cennych, chociaż nieraz krytycznych wskazówek i uwag. Podczas pierwszej fazy badań nad rozprawą korzystałam ze stypendium Fundacji Volkswagena w ramach projektu badawczego „Procesy akulturacji i asymilacji w sto sunkach polsko-niemieckich w X IX і X X w.”, który realizowany był w Niemieckim Instytucie Historycznym w Warszawie od października 2001 do marca 2004 roku pod kierunkiem prof. dr. hab. Roberta Traby, który obecnie jest dyrektorem Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie. Na tym etapie prac szczególnie wiele skorzy stałam ze wskazówek prof. dr. Hansa Henniga Hahna, prof. dr. hab. Witolda Molika, prof. dr. Rexa Rexheusera, prof. dr. Hansa-Jiirgena Bómelburga i, naturalnie, prof. dr. hab. Roberta Traby, jakich udzielili mi podczas licznych konferencji organizowanych w ramach tego ważnego projektu. Pierwsze wyniki badań były gotowe na począt ku 2005 roku. Tom studiów, będących pokłosiem projektu, nie ukazał się jednak do chwili złożenia niniejszej książki do druku.
Kontynuacja prac nad tym tematem możliwa była dzięki wielkodusznej pomocy mego pracodawcy, Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, który udzielił mi urlopu naukowego (2007-2008) i stypendium habilita cyjnego (2007-2009). Dzięki życzliwości Dziekana Wydziału Humanistycznego prof, dr. hab. Kazimierza Karolczaka, Prorektora do Spraw Nauki i Współpracy Zagranicz nej prof. dr. hab. Tadeusza Budrewicza oraz byłego Rektora prof. dr. hab. Henryka Żalińskiego mogłam przeprowadzić wiele kwerend w polskich i zagranicznych archi wach oraz bibliotekach, które zasadniczo powiększyły podstawę źródłową tej pracy.
Spoglądając wstecz na okres zbierania materiałów do niniejszej rozprawy, z wdzięcznością wspominam pomoc, jaką okazali mi ówczesny dyrektor Archiwum Państwowego w Krakowie, późniejszy dyrektor generalny Archiwów Państwowych w Warszawie, zmarły niedawno śp. dr Sławomir Radoń, kierownik Pracowni Słow nika Historyczno-Geograficznego Małopolski PAN mgr Waldemar Bukowski, były dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej prof, dr hab. Krzysztof Zamorski, nestor polskich badaczy Galicji prof, dr hab. Stanisław Grodziski, prof, dr hab. Andrzej Zoll, dyrek tor Archiwum UJ dr hab. Krzysztof Stopka, dr Janusz Pezda z Biblioteki Czartory skich, śp. prof, dr hab. Marian Zgórniak, mgr Krystyna Jenner z Biblioteki Colle gium Medicum UJ oraz prof. Władysław Bartoszewski, który od czasu mych studiów w Monachium wspiera moje zamierzenia badawcze.
Serdeczne podziękowania winna jestem także prof. dr. Jarosławowi Hrycakowi, profesorowi Ukraińskiego Uniwersytetu Katolickiego we Lwowie oraz dyrektoro wi Instytutu Badań Historycznych Uniwersytetu im. Iwana Franki we Lwowie oraz prof. dr. Marianowi Mudremu z tegoż Instytutu, a ponadto działającemu w Wiedniu i Lwowie, niezależnemu historykowi dr. Haraldowi Binderowi oraz dr Natalii Ca rowej z Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie. Bez ich rad i pomocy nie dotarłabym do wielu pierwszorzędnych, a trudno dostęp nych źródeł i publikacji. Dziękuję także prof. dr. Andreasowi Kappelerowi z Instytutu Historii Wschodnioeuropejskiej Uniwersytetu Wiedeńskiego, ambasadorowi dr. Emilowi Brixowi i prof. dr. hab. Bogusławowi Dybasiowi, dyrektorowi Centrum Naukowego PAN w Wiedniu - za możliwość przedyskutowania planowanej prze ze mnie pracy podczas wielu pobytów w Wiedniu. Podziękowania składam rów nież prof. dr. Karlowi Schwarzowi, radcy ministerialnemu w Ministerstwie Edukacji w Wiedniu, któremu zawdzięczam dostęp do Archiwum Ewangelickiej Wyższej Rady Kościelnej w Wiedniu. Szczególnie wielkie są moje zobowiązania wobec prof, dr Mariji Wakounig i jej rodziny, która udzieliła mi zarówno wsparcia intelektu alnego, jak i praktycznego podczas pobytów badawczych w Wiedniu. Wiele idei i pomysłów, które wykorzystałam przygotowując niniejszą pracę, podsunął mi prof, dr Jacques Le Rider podczas naszych spotkań w Paryżu i Krakowie. To dzięki za proszeniu tego wybitnego germanisty, który podtrzymuje w Paryżu pamięć o dale kiej Galicji, mogłam spędzić pewien czas jako gościnny wykładowca na Sorbonie, a przy tym przeprowadzić kwerendy w paryskich archiwach i bibliotekach. Prowadząc poszukiwania w Bibliotece Polskiej w Paryżu, spotkałam się z wielką życzliwością dr Ewy Rutkowskiej, kierowniczki zbioru rękopisów, oraz Anny Czarnockiej, kie rowniczki zbiorów sztuki w tej placówce. Cenne wskazówki i materiały dotyczące Niemców w Galicji otrzymałam od referenta kulturalnego Galicyjsko-Niemieckiego Komitetu ds. Pomocy prof. dr. Ericha Mullera z Berlina, z którym od wielu lat wy mieniam opinie na te tematy.
Dziękuję także tłumaczom, Elżbiecie Kaźmierczak i Mariuszowi Stinii, którzy spolszczyli niemiecki oryginał tej książki, cierpliwie przedzierając się przez zawiłości terminologiczne języka c.k. administracji.
Last but not least,
dziękuję memu mężo wi Janowi Rydlowi, córce Magdalenie oraz redaktor Marii Rydlowej, a także rodzi com, Martinowi i Giseli Róskau, za wytrwałe wspieranie mnie oraz wszechstronną pomoc.1. Zagadnienia wprowadzające
Dawny austriacki kraj koronny: Królestwo Galicji i Lodomerii, powszechnie okre ślany jako Galicja, istniał w latach 1772-1918. Na Galicję składały się obszary Polski południowej zaanektowane przez Austrię w ramach pierwszego i trzeciego rozbioru Polski. Na podstawie ustaleń kongresu wiedeńskiego w 1815 roku Austria zrezygno wała z obszarów polskich zajętych w 1795 roku, toteż Galicja od tego czasu obejmo wała z niewielkimi różnicami obszar Polski zaanektowany przez Austrię w ramach pierwszego rozbioru w 1772 roku.
Nie ulega wątpliwości, że wskutek zaboru południowej Polski przez Austrię pogwałcone zostały tradycyjnie uznawane prawa miejscowej ludności. Dotyczy to w tym samym stopniu obszarów zajętych w kolejnych trzech rozbiorach przez Prusy i Rosję. W zaborze austriackim, chcąc nie chcąc, miejscowa ludność dawnej Małopol ski - Polacy, Rusini (Ukraińcy1) i Żydzi - zmuszona była do ułożenia sobie stosun ków z nową władzą.
Aby móc zbudować administrację i oświatę według austriackiego modelu, w pierwszych latach po opanowaniu Galicji władze wiedeńskie wysyłały tam nie mieckich, względnie niemieckojęzycznych urzędników, którzy posiadali znajomość przynajmniej jednego języka słowiańskiego. Z tego właśnie powodu większa ich część rekrutowała się z Czech i Moraw oraz austriackiej części Śląska. Ponadto werbowano osoby z mieszanych etnicznie rejonów Prus, takich jak Śląsk Pruski oraz Warmia. Kilku urzędników pochodziło z Saksonii, byli oni wcześniej na służbie elektora sas kiego, a zarazem króla polskiego, niektórzy z nich zatrudnieni byli nawet w Warsza wie. Część kadry urzędniczej to pruscy żołnierze i oficerowie, którzy w czasie wojny siedmioletniej (1756-1763) przeszli na stronę austriacką i po jej zakończeniu pragnęli skorzystać z szansy przejścia do służby cywilnej, co możliwe było pod warunkiem wykazania się odpowiednimi kwalifikacjami.
Zadziwiające jest to, że niemieckim przybyszom nowoczesna historiografia nie poświęciła jeszcze żadnej obszerniejszej pracy badawczej. Co prawda w większości publikacji filologicznych na temat Galicji podkreśla się wielokulturowość i
wieloet-1 W pracy tej używam określenia „Rusini” (niem. Rutheneń), a nie Ukraińcy (niem. Ukrainer), ponieważ w badanym okresie ta grupa etniczna sama siebie określała jako „Rusinów” i tak jest też nazywana w urzędowych dokumentach z tamtych czasów. Dopiero po roku 1918 ostatecz nie wchodzi w życie pojęcie „Ukrainiec”.
niczność tej austriackiej prowincji, ale prawie nigdy nie uwzględnia się tam niemiec kich mieszkańców tej prowincji2. W polskich publikacjach często eksponuje się rze komą germanizację kraju i jego ludności, nie poświęcając przy tym zbyt wiele uwagi ludności niemieckiej, czyli potencjalnym germanizatorom. Tymczasem mówienie o germanizacji, która miałaby objąć cały kraj i jego mieszkańców jest zdecydowaną przesadą, nawet jeśli w sferze życia publicznego, czyli w administracji, szkolnictwie oraz na uniwersytecie (a nawet i tam nie na wszystkich wydziałach), język niemiec ki stał się językiem urzędowym, językiem nauczania oraz wykładowym. Był to, we dług dzisiejszych kryteriów, przejaw drastycznej dyskryminacji ludności rodzimej, niemniej język polski (i rusiński) pozostał najważniejszym, a bardzo często jedynym środkiem porozumiewania się dla mieszkańców Galicji, tym bardziej że początkowo tylko szlachta i inteligencja ze względu na lepsze warunki materialne miała szerszy dostęp do niemieckojęzycznej edukacji, w toku której mogło dojść do germanizacji. Zdecydowana większość społeczeństwa galicyjskiego, polscy i rusińscy chłopi, którzy jeszcze pod koniec X IX wieku stanowili największą grupę analfabetów w tej prowin cji, nie mieli praktycznie żadnej - poza służbą wojskową - możliwości, aby nauczyć się niemieckiego, toteż w okresie kiedy niemiecki był językiem urzędowym, kontak tując się z urzędnikami w cyrkułach, zawsze uzależnieni byli od tłumaczy. Warstwa chłopska wskutek izolacji społeczności wiejskich oraz jej niewielkiej mobilności aż do siódmej dekady X IX w. ściśle związana była z miejscem pochodzenia3. Był to zasad niczy powód, dla którego warstwa ta, żyjąc na ogół z dala od instytucji edukacyjnych, pozostała praktycznie nietknięta przez niemieckie wpływy kulturowe i językowe. Jed nak, jak wykazały tragiczne wydarzenia 1846 roku, to właśnie chłopstwo okazało się nadzwyczaj podatne na wpływy i manipulację ze strony administracji austriackiej.
O ile zatem trudno jest mówić o germanizacji Galicji, rozumianej jako zastępo wanie języka polskiego (lub rusińskiego) w roli głównego narzędzia komunikacji lud ności kraju przez niemiecki, o tyle - jak pisze Tadeusz Budrewicz, analizując poglądy
Por. Focusing on Galicia: Jews, Poles, and Ukrainians 1772-1918, pod red. I. Bartala і A. Polon- sky’ego, London-Portland, Oregon 1999. W różnych artykułach wskazuje się na Niemców jako na liczebnie bardzo niewielką grupę, która w związku z tym traktowana jest mniej lub bardziej drugorzędnie. Całkiem podobnie wygląda to również w zbiorze esejów Galicia.
A Multicultured Land, wyd. Ch. Hann i P.R. Magocsi, Toronto-Buffalo-London 2005, w któ
rym co prawda wskazuje się na wielokulturowość, ale mówi się o dwóch narodowościach, a mianowicie o polskiej i ukraińskiej. Jeśli koncentracja na trzech narodowościach przy pierw szej z wymienionych publikacji jest jeszcze zrozumiała, a w ramach serii punkt ciężkości poło żony jest na historię Żydów, to zadziwiające jest jednak, jak w publikacji pod tytułem Galicia.
A Multicultured Land można pisać prawie wyłącznie o dwóch narodowościach.
Por. K. Struve, Bauern und Nation in Galizien. Uber Zugehórigkeit und soziale Emanzipa-
tion im 19. Jahrhundert, Gottingen 2005. Na to zagadnienie wskazuje również Witold Molik
w swoim artykule: Das Bild des Deutschen im geteilten Polen vom Ende des 18. bis zum Anfang
des 20. Jahrhunderts, [w:] Deutschlandbilder in Polen und Rufiland, in der Tschechoslowakei und in Ungarn: Dokumentation der Tagung 16.-19. Dezember 1992. Leutherheider Forum,
galicyjskiego pisarza niemieckiego pochodzenia, Jana Lama, na temat stosunków językowych i narodowościowych w tym kraju koronnym
-język dzieli społeczeństwo na rządcących i rządzonych. Ograniczanie swobód sprawia, iż [...] w takim systemie prawnym znajomość niemieckiego stawiała człowieka w sytuacji uprzywilejowanej i była koniecznym warunkiem aktywności w życiu politycznym. Lam pokazuje sytuacje, w których języka niemieckiego używa się nie tylko z potrzeb urzędo wych, lecz i w komunikacji o innym stopniu oficjalności, np. przy ceremoniale towarzy skim. [...] Wobec uprzywilejowanej prawnie pozycji języka niemieckiego możliwe były dwa stanowiska. Jedno zakładało ograniczenie rodzimego narzecza do artykułowania potrzeb komunikacji prywatnej, codziennej, konkretnej. W efekcie własny język kon serwował się, patynował, gdyż sfera zjawisk nowoczesnej cywilizacji była wypowiadania w języku urzędowym, w jakim się pobierało wykształcenie4.
Zdaniem Lama, z którym zgadza się Budrewicz, taka degradacja groziła w XIX wieku językowi rusińskiemu/ukraińskiemu. Język polski, z powodu istnienia niepo równanie liczniejszej warstwy mówiących nim ludzi wykształconych oraz ogólnie silniejszej pozycji społecznej Polaków, nie był - pomimo oczywistych niedogodności wynikających z dominacji języka niemieckiego w życiu publicznym - zagrożony tego rodzaju degradacją, ponadto wykształceni Polacy z reguły mieli możliwość używania „języka pośredniczącego między artykułowaniem codziennych konkretów a wyż szych potrzeb kulturalnych”5, jaką stwarzała znajomość języka francuskiego.
Relatywnie częstszy od germanizacji był proces odwrotny, czyli przyswajanie so bie nie tylko języka, lecz również kultury i w końcu tożsamości polskiej przez Niem ców. Ów fenomen szerokiego wpływu polskiej kultury na przybywające do Polski w okresie rozbiorów rodziny cudzoziemskie Antonina Kłoskowska trafnie określiła jako paradoks. Pisze ona:
W Polsce rozbiorowej do zasobu narodowej literatury i sztuki weszło wiele dzieł twór ców o obcych nazwiskach i częściowo obcej genealogii, którzy przyswajali sobie kulturę polską i sami ją rozwijali (J. Elsner, W. Anczyc, A. Grottger, A. Oppman, W. Pol). To zjawisko odchodzenia od kultury politycznie dominującej zbiorowości na rzecz kultury grupy dyskryminowanej stanowi swoisty paradoks świadczący o złożonym charakterze wyborów wartości i przebiegu identyfikacji narodowej6.
Praca niniejsza stawia sobie za cel ukazanie - na przykładzie wybranych urzęd ników galicyjskich, pochodzących z różnych niemieckojęzycznych prowincji, i naj częściej wielu pokoleń ich rodzin w X IX w. - dróg kariery zawodowej oraz tworzenia się i przemian środowiska, w którym płynęło ich życie, a szczególnie przedstawienie dokonujących się w tych właśnie ramach procesów akulturacji i asymilacji z polską lub, rzadziej, rusińską społecznością.
4 T. Budrewicz, Sprawy narodowościowe w utworach Jana Lama, [w:] Galicyjskie dylematy.
Zbiór rozpraw, pod red. K. Karolczaka i H.W. Żalińskiego, Kraków 1994, s. 79.
5 Ibidem.
6 A. Kłoskowska, Uniwersalne i narodowe tendencje w kulturze, „Kultura i Społeczeństwo” 1990, t. 34, nr 2, s. 9-10.
We współczesnej polskiej historiografii procesy akulturacji i asymilacji napły wowych rodzin pochodzenia niemieckiego, czy to urzędników, czy też profesorów, przedsiębiorców lub rzemieślników, określane z reguły jako polonizacja, wspomina ne są często. Pomimo to kwestie akulturacji i asymilacji Niemców nie były dotychczas przedmiotem gruntowniejszych badań7. Interesujące jest również to, iż nie podjęto żadnych badań nad tym, jak w ogóle mogło dojść do polonizacji części drugiego oraz trzeciego pokolenia dzieci urzędników o niemieckich korzeniach przy jednocześnie toczącej się germanizacji kraju, które to zjawisko polscy historycy często do dziś eks ponują. W przeciwieństwie do niemieckich czy niemiecko-austriackich urzędników osadnicy, którzy przybyli do Galicji w latach 70. i 80. XV III wieku na skutek państwo wej akcji osadniczej, cieszyli się dużo większym zainteresowaniem badaczy, zwłaszcza niemieckich, nawet jeśli często ograniczało się ono do ujęć regionalno-historycznych. Pod kątem akulturacji badano do tej pory przede wszystkim biografie znanych ga licyjskich osobistości pochodzenia żydowskiego, zwłaszcza publicystów8. Natomiast procesami akulturacji i asymilacji na polsko-niemieckim pograniczu w zaborze pru skim w wieku X IX i na początku X X wieku zajmował się Witold Molik. Szczegól ną uwagę poświęcił asymilacji polskiej inteligencji ze społeczeństwem niemieckim9.
7 Wskazał na to już Ch. Frhr. Marschall von Bieberstein w swym krótkim, lecz ważnym arty kule Das Zusammenleben der deutschen und polnischen Bevolkerungsgruppe in Galizien, [w:] Zwischen Abgrenzung und Assimilation - Deutsche, Polen und Juden. Schauplatze ihres
Zusammenlebens von der Zeit der Aufklarung bis zum Beginn des Zweiten Weltkrieges, wyd.
R. Maier i G. Stóber, Hannover 1996, s. 151-158. W tomie tym interesującą nas kwestią zajął się także S. Grodziski: Das Zusammenleben von Polen, Deutschen und Juden auf dem Gebiet
Galiziens (1772-1914), [w:] ibidem, s. 111-123. Niemcom w Stanisławowie artykuł poświęcił
K. Broński, Niemcy w społeczności miejskiej Stanisławowa - przyczynek do dziejów wieloet-
niczności Galicji Wschodniej, [w:] Wspólnoty lokalne i środowiskowe w miastach i miastecz kach ziem polskich pod zaborami i po odzyskaniu niepodległości, Toruń 1998, s. 113-123.
8 Zob. E. Mendelsohn, From Assimilation to Zionism in Lvov: The Case of Alfred Nossig, „Slavo nic and East European Review” 1971, t. 49, s. 521-534 і idem, Jewish Assimilation in L ’viv:
The Case of Wilhelm Feldman, [w:] Nationbuilding and the Politics of Nationalism. Essays on Austrian Galicia, wyd. A.S. Markovits, F.E. Sysyn, Cambridge, Mass. 1982, s. 94-110;
J. Lichten, Notes on the assimilation and acculturation of Jews in Poland, 1863-1943, [w:] The
Jews in Poland, wyd. Ch. Abramsky, M. Jachimczyk і A. Polonsky, Oxford 1986, s. 106-129;
K. Kopff-Muszyńska, „Ob Deutsch oder Polnisch” - przyczynek do badań nad asymilacją
Żydów we Lwowie w latach 1840-1892, [w:] The Jews in Poland, 1.1, wyd. A.K. Paluch, Kraków
1992, s. 187-203; J. Holzer, Enlightenment, Assimilation, and Modern Identity: The Jewish
Elite in Galicia, [w:] Studies in Polish Jewry. Polin, t. 12: Focusing on Galicia: Jews, Poles, and Ukrainians 1772-1918, wyd. I. Bartal і A. Polonsky, London-Portland, Oregon 1999, s. 79-85;
idem, „Vom Orient die Fantasie, und in der Brust der Slawen Feuer...”. Jtidisches Leben und
Akkulturation in Lemberg des 19. und 20. Jahrhunderts, [w:] Lemberg - Lwów - Lviv. Eine Stadt im Schnittpunkt europaischer Kulturen, wyd. P. Faffler, T. Held i D. Sawatzki, Koln-Wei-
mar-Wien 1993, s. 75-91; Z.H. Nowak, Zwischen Assimilation und Identitat. Zur Geschichte
der jtidischen Gemeinde in Thorn vom Ende des 18. Jahrhunderts bis 1939, „Jahrbuch des Bun-
desinstituts filr Ostdeutsche Kultur und Geschichte” 1994, t. 2, s. 285-298; T.R. Weeks, From
Assimilation to Antisemitism. The „Jewish Question” in Poland, 1850-1914, Illinois 2006.
9 W. Molik, Assimilation der polnischen Intelligenz im preufiischen Teilungsgebiet durch Bildung
W pierwszym, wprowadzającym rozdziale książki przedstawiona jest jej pod stawa źródłowa oraz krótki przegląd najważniejszych pojęć, które posłużyły do opi su przemian tożsamości kulturowej i narodowej jej bohaterów. Ponadto zwrócono uwagę na znaczenie niejednoznacznych pojęć: „Niemiec”, „Austriak” oraz „Niemiec austriacki”.
Aby pokazać wybrane na potrzeby tej rozprawy rodziny urzędnicze w kontek ście historycznym, w drugim rozdziale przedstawiony jest zarys sytuacji Niemców w Galicji. Szczególną uwagę zwrócono na polityczne cezury lat 1830/31, 1846, 1848/49, 1863, 1867 i 1869, mające istotne znaczenie dla wszystkich narodowości za mieszkujących Galicję. W ramach pracy uwagę zwrócono jednak przede wszystkim na te polityczne przemiany, które miały szczególne znaczenie dla objętych badaniami niemieckich rodzin urzędniczych. Starano się przy tym naszkicować rolę niemieckich urzędników w okresie od 1772 do 1848 roku, jak również stopniowe zmiany ich sta tusu po Wiośnie Ludów, to jest w latach 1848-1918.
Wybrana grupa niemiecko-austriackich urzędników i profesorów stanowi elitę 0 porównywalnym poziomie wykształcenia. Byli to ludzie, którzy w związku ze zmia nami politycznymi zostali przeniesieni do nieznanego im kraju koronnego lub na własną rękę ubiegali się o jakieś w nim stanowisko. W związku z pozycją społeczną 1 zawodową, jak też ich zadaniami w zakresie zarządzania okupowanym krajem człon kowie tej elity - pomimo iż należeli do liczebnie małej grupy etnicznej - zaliczali się do warstwy dominującej, stanowiącej filar państwowości austriackiej na tym terenie.
Osiedlający się w Galicji urzędnicy i profesorowie pochodzili przeważnie z regio nów i krajów zamieszkiwanych przez co najmniej dwie grupy etniczne. W związku z tym wejście do nowego, wielonarodowego i wielokulturowego otoczenia nie stano wiło dla nich problemu nie do pokonania.
Dyskurs z własną tożsamością stał się szczególnie wyraźny w przypadku drugiego pokolenia rodzin urzędniczych od 1830 roku, gdy wydarzenia polityczne w Europie, a zwłaszcza powstanie listopadowe, ujawniły konflikty tożsamościowe w młodszym pokoleniu Niemców zamieszkujących Galicję. Wraz z wybuchem Wiosny Ludów w marcu 1848 roku nastąpił czas lęku, wyczekiwania i pytań o kierunek, w jakim rozwinie się rewolucja. Dla wielu przedstawicieli tego pokolenia polska kultura i spo łeczeństwo nie były obce, a dzięki nabytym już umiejętnościom językowym zintegro wali się ze społeczeństwem polskim, pomimo to nie zrezygnowali z przynależności do niemieckiej kultury i lojalności wobec państwa austriackiego, czując się częścią narodu państwowego. Następną cezurą na drodze do pełnej reorientacji wśród czę ści niemieckich rodzin urzędniczych było wprowadzenie autonomii w Galicji pod
i akulturacyjne w stosunkach polsko-niemieckich w XIX i na początku X X wieku. Stan i postu laty badań, [w:] Procesy akulturacji/asymilacji na pograniczu polsko-niemieckim w XIX і XX wieku, pod red. W. Molika, R. Traby, Poznań 1998, s. 65-96; idem, Problem akulturacji na po graniczu polsko-niemieckim na przykładzie społeczeństwa polskiego w Poznańskiem w X IX i na początku X X wieku, [w:] Pogranicze polsko-niemieckie. Przeszłość - teraźniejszość - przyszłość,
koniec lat 60. X IX w., odbierające im poczucie przynależności do owego narodu pań stwowego i redukujące ich status w tym kraju do nielubianej i raczej zbędnej mniej szości narodowej.
Trzeci rozdział poświęcony jest postrzeganiu niemiecko-austriackich urzędni ków w Galicji przez współczesnych im Niemców, a także Polaków. W pracy ukaza ne jest zatem negatywne nastawienie wobec przybyłych do Galicji urzędników nie miecko-austriackich dominujące w polskich kręgach intelektualnych. Jak się wydaje, przypisywanie urzędnikom przeważnie negatywnych właściwości wiązało się z ich przynależnością narodową, ponieważ byli oni - niezależnie od tego, czy pochodzili ze Śląska, Warmii, Węgier, Czech i Moraw lub z południowych czy zachodnich Niemiec - określani powszechnie jako Niemcy (rzadziej Czesi, a początkowo prawie nigdy jako Austriacy) i przeważnie nie budzili sympatii. Stereotyp urzędnika austriackiego przestaje się w sposób negatywny kojarzyć z jego etnicznością w miarę obejmowania coraz liczniejszych i ważniejszych stanowisk urzędniczych przez Polaków, co miało miejsce od końca lat 60. X IX wieku. Wprawdzie urzędnicy administracji publicznej nie tylko w XIX-wiecznej Galicji rzadko cieszyli się sympatią ludności, jednak w przy padku zbitki „urzędnik” i „Niemiec” stereotypy społeczne nakładały się na narodo we, zyskując szczególny „ładunek emocjonalny”10. W rozdziale tym zanalizowano ów stary stereotyp, powielany zresztą przez dawną i nowszą polską historiografię. Innym stereotypem eksploatowanym stale w historiografii polskiej jest „matka Polka” lub „kobieta polska”, która rzekomo dzięki swej wzorowej postawie narodowej osiągała w zasadzie „automatyczną” akulturację i asymilację swego niemieckiego męża lub synów - o córkach mowa jest raczej rzadko. Odrębne miejsce w rozdziale tym zaj muje analiza obrazu austriackiego urzędnika, jaki stworzył Jan Lam, znany ówczesny humorysta i krytyk społeczeństwa galicyjskiego.
Czwarty i najobszerniejszy rozdział tej pracy przedstawia dziesięć rodzin nie mieckiego, względnie niemiecko-austriackiego pochodzenia, które znalazły się w Ga licji bezpośrednio po aneksji terenów południowej Polski w roku 1772, ewentualnie dotarły tam nieco później. Starano się, aby badając dzieje poszczególnych pokoleń, równomiernie rozłożyć akcenty w całym okresie przynależności Galicji do Austrii (1772-1918). W niektórych wypadkach jednak praca przedstawia losy rodzin w cza sach dawnej Rzeczypospolitej i sięga aż po rok 1945.
Przy wyborze dziesięciu rodzin - a są nimi Baumowie, Seelingowie, Zollowie, Dietlowie, Mehofferowie, Ostermannowie, Reitzenheimowie, Polowie, Strasserowie i Wachholzowie - wielką rolę odegrała dostępność źródeł publikowanych i niepubli kowanych, jak listy, pamiętniki, dzienniki i notatki protagonistów oraz im współczes nych, a także źródeł urzędowych odnoszących się do osób z danej rodziny. Jak po wszechnie wiadomo, nawet w wypadku dość dobrze zachowanej źródłowej spuścizny
10 Por. też: H.H. Hahn i E. Hahn, Nationale Stereotypen. Pladoyer ftir eine histońsche Stereoty-
penforschung, [w:] Stereotyp, Identitat und Geschichte. Die Funktion von Stereotypen in gesell- schaftlichen Diskursen, wyd. H.H. Hahn przy współpracy S. Scholza, Frankfurt am Main 2002,
okresu galicyjskiego, znalezienie większych zespołów dokumentów osobistych nie zawsze jest możliwe, a niekiedy o ich odnalezieniu decyduje przypadek. Fakt, że na temat niektórych rodzin, jak na przykład Dietlów czy Poll/Polów, istnieje już sporo opracowań, nie wykluczył ich wyboru, ponieważ głównym celem pracy nie jest bada nie dziejów najwybitniejszych członków tych rodzin i wyliczanie ich niewątpliwych zasług, lecz ukazanie losów rodzin ze względu na dokonujące się w ich łonie przemia ny tożsamościowe. W trakcie badań udało się rozpoznać liczne powiązania pomiędzy prezentowanymi rodzinami oraz w niejednym przypadku sprostować błędne infor macje, powielane przez historiografię i publicystykę w X IX і X X w. Niestety, w wy padku wielu postaci niemożliwe było dotarcie do źródeł, które zawierałyby dokładne dane o ich życiu od narodzin aż do śmierci, toteż niektóre ustalenia mają charakter jedynie podstawowy.
W piątym rozdziale analizie poddano zebrane w pracy informacje o procesach akulturacyjnych i asymilacyjnych w badanych rodzinach, rozpatrując czynniki, które procesy te przyśpieszały i hamowały, wyodrębniając te fazy w dziejach Galicji, które szczególnie sprzyjały akulturacji niemieckiego środowiska urzędniczego, i zwracając uwagę na przypadki szczególnie swoistego jej przebiegu, jak np. bardzo rzadką akul- turację ukraińską. W aneksie znalazły się informacje genealogiczne oraz statystyczne o narodowościowej i wyznaniowej strukturze ludności Galicji. Pracę zamyka biblio grafia zawierająca wykaz źródeł oraz wykorzystanej literatury.
1.1. Stan badań i źródła
Chociaż historiografia polska często wykorzystywała wątek udziału synów niemiec kich urzędników i rzemieślników w powstaniu listopadowym (1830-31), do tej pory tylko jeden polski historyk, Zbigniew Fras, bardziej szczegółowo zajął się zjawiskiem ich akulturacji i asymilacji. Uczynił to w artykułach opublikowanych w latach 1991 i 1994 oraz w wydanej w 1999 roku książce
Galicja
u. Pobudki, jakimi kierowali się wówczas sami niemieccy uczestnicy powstania, oraz ich środowisko rodzinne są do *Z. Fras, Pochodzenie społeczne i narodowe galicyjskich uczestników powstania 1830/31 roku, „Genealogia” 1999, nr 1, s. 65-80; idem, Szkoła polskości dla cudzoziemców, czyli o niektó
rych skutkach spisków galicyjskich z lat trzydziestych i czterdziestych XIX wieku, „Genealogia”
1994, nr 4, s. 79-92; idem, Galicja, Wrocław 1999 (drugie wyd. 2002). Ze Zbigniewem Frasem, przedwcześnie zmarłym (1998) wrocławskim historykiem, autorem licznych prac na temat polskich polityków w Galicji, prowadziłam długie rozmowy i przy okazji różnych konferencji w roku 1997 i 1998 otrzymałam od niego liczne wskazówki do badań nad akulturacją synów niemiecko-austriackich urzędników, za które winna mu jestem podziękowania.
tej pory mało znane. Nie istnieją - jak wspomnieliśmy - żadne inne prace, które ba dałyby fenomen przechodzenia z jednej grupy narodowościowej do innej i związanej z tym częściowej zmiany tożsamości w drugim i trzecim pokoleniu napływowych rodzin urzędniczych niemiecko-austriackich w Galicji.
Jako pierwsze źródło informacji w tego rodzaju badaniach służy, wydany w la tach 1856-1891 przez Constantina von Wurzbacha, sześćdziesięciotomowy
Biogra-
phisches Lexikon des Kaiserthums Ósterreich
[Biograficzny słownik Cesarstwa Austrii] , jak również wydawany przez Polską Akademię Umiejętności w Krakowie
Polski
słownik biograficzny.
Biogramy zawarte w obu słownikach pozwalają z reguły, dziękiwskazówkom źródłowym, na rozpoczęcie bardziej szczegółowych badań. Faktowi, iż Constantin von Wurzbach żył przez dłuższy czas w Galicji, początkowo jako oficer, potem jako urzędnik cywilny, zawdzięczamy bardzo korzystną dla badaczy historii Galicji nadreprezentację w jego sławnym leksykonie różnej narodowości postaci z tego obszaru.
Kwerendy archiwalne do niniejszej książki przeprowadziłam w Polsce, Austrii, na Ukrainie i we Francji. Objęły one następujące instytucje: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu (Ossolineum), Bibliotekę Jagiellońską oraz Bibliotekę Czartoryskich w Krakowie, Austriackie Archiwum Państwowe (Ósterreichisches Staatsarchiv), a w jego ramach Ogólne Archiwum Administracyjne (Allgemeines Verwaltungsarchiv, A V A ), Archi wum Wojenne (Kriegsarchiv) oraz Archiwum Domu, Dworu i Państwa (Haus-, Hof- und Staatsarchiv)12, a ponadto Archiwum Naczelnej Rady Kościoła Ewange lickiego (Archiv des Evangelischen Oberkirchenrates) w Wiedniu, Centralne Pań stwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie, Bibliotekę Naukową im. Wasyla Stefanyka we Lwowie oraz Bibliotekę Polską (Bibliotheque Polonaise) w Paryżu.
Najważniejszym źródłem informacji o urzędnikach i ich zawodowych karierach okazały się zasoby Austriackiego Archiwum Państwowego, w tym zwłaszcza Ogól nego Archiwum Administracyjnego, jak też Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie, a tu szczególnie Zasób 146 „Namiestnictwo Ga licyjskie”. Warto zwrócić uwagę, iż dysponujemy użytecznym opisem tego zespołu w języku ukraińskim13. Krótki opis zasobu znajdujemy ponadto w wydanym w 2001 roku w Kijowie ukraińskim przewodniku archiwalnym, a także w opracowanym przez Annę Krochmal polskim przewodniku archiwalnym wydanym w 2005 roku
12 Zestawienie najważniejszych zbiorów na temat Galicji zawiera publikacja autorstwa J. Gaula,
Polonika w Austriackim Archiwum Państwowym 1772-1918 / Polonica im Ósterreichischen Staatsarchiv, Warszawa 2003. Jest to ważna pomoc przy poszukiwaniach określonych zbio
rów.
13 Galyc'ke namisnyctwo (1772-1921). Archiwno-bibliograficznyj fondowyj pokażczyk, Kyjiw
1990. Warto podkreślić, iż nowe opracowanie tego zasobu, dokonane przez odpowiednie in stytucje z Ukrainy, Polski i Austrii oraz związana z tym edycja obszerniejszego niż do tej pory przewodnika po tym zbiorze w trzech językach miałyby trudną do przecenienia wartość dla rozsianych po świecie badaczy, zajmujących się różnymi aspektami historii Galicji.
w Warszawie przez Naczelną Dyrekcję Archiwów14. Podczas kwerend udało mi się przebadać niewielką część ogromnego Zasobu 146, liczącego 198 689 jednostek ar chiwalnych. Pracę utrudniał fakt, iż nie ma tam uporządkowanego alfabetycznie zbioru akt personalnych urzędników, a informacje o poszczególnych osobach i ich działalności są rozproszone. Ze względu na chronologiczny układ akt, a nie tematycz ny lub alfabetyczny, badacz poszukujący informacji na temat kariery konkretnych urzędników zdać się musi na szczęśliwy traf lub mozolne zestawiania pojedynczych informacji na temat życia urzędników, ich pracy i na przykład ocen przełożonych. Zasób zawiera akta Galicyjskiego Gubernium Krajowego za lata 1772-1854 oraz akta C.K. Namiestnictwa Galicyjskiego za lata 1854-1918. Z Zasobu 146 wykorzystano ze społy dotyczące spraw społecznych i administracyjnych, znajdują się w nim również materiały dotyczące urzędników, a ponadto zespoły obejmujące sprawy wojskowe, policyjne i tajne. W niniejszej pracy wykorzystano przede wszystkim akta z pierwszej połowy X IX w., gdyż pozwoliły one na rekonstrukcję losów pierwszej i drugiej gene racji przybyłych do Galicji urzędników austriackich.
Szczególnie ważne okazały się kwerendy w Ogólnym Archiwum Administracyj nym, Archiwum Wojennym, jak też Archiwum Domu, Dworu i Państwa w Wiedniu. Źródła dotyczące spraw personalnych urzędników znaleźć można w Ogólnym Archi wum Administracyjnym w zasobie Kancelarii Nadwornej (Hofkanzlei), w zespołach C.K. Gubernia i Rządy (k.k. Gubernien und Regierungen) oraz C.K. Urzędy Cyrkular ne (k.k. Kreisamter) za lata 1772-1848. Wartość tego podstawowego skądinąd zasobu umniejsza fakt, iż uległ on w 65 procentach zniszczeniu podczas pożaru wiedeńskiego Pałacu Sprawiedliwości w 1927 roku. Uratowane dokumenty są nadpalone, co czę ściowo lub całkowicie uniemożliwia odtworzenie ich treści. W przypadku kwerend dotyczących nauczycieli i profesorów wielkie znaczenie ma zasób Nadwornej Komisji ds. Studiów (Studienhofkommission), znajdujący się również w Ogólnym Archiwum Administracyjnym. Ważne uzupełnienia, jeśli chodzi o źródła biograficzne oficjal nej proweniencji, znalazły się w Archiwum Szlacheckim (Adelsarchiv) i Archiwum Wojennym. Urzędnicy, którzy służyli państwu przez odpowiednią liczbę lat, mieli prawo ubiegać się o wyniesienie do stanu szlacheckiego i chętnie z niego korzystali. Składając wniosek o przyznanie im szlachectwa, musieli przedkładać między innymi szczegółowe życiorysy. Dzięki nim właśnie możliwe było wyjaśnienie kolei losu wielu urzędników należących do pierwszej, badanej przeze mnie generacji, a także odtwo rzenie łączących ich koligacji. Specyficzne wojskowe dokumenty personalne, tak zwa ne listy kwalifikacyjne (Qualifikationslisten), które przechowywane są w Archiwum Wojennym, okazały się bardzo pomocne podczas badania generacji dzieci i wnuków przyjezdnych urzędników. Dla akt personalnych o charakterze oficjalnym typowe jest to, iż tylko w bardzo nielicznych przypadkach podają informacje o matkach, żonach i córkach urzędników i oficerów, dlatego ich przydatność do rekonstruowania losów
14 Centralnyj Derzavnyj Istoryćnyj Archiv Ukrajiny, m. L’viv. Putivnyk, LViv-Kyjiv 2001; Cen tralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie. Przewodnik po zasobie archi walnym, oprać. A. Krochmal, Warszawa 2005.
rodzin jako całości jest ograniczona. W Archiwum Wojennym znalazłam kolekcję listów profesora szkoły realnej we Lwowie Paula Strassera, składającą się z niewy korzystywanej do tej pory korespondencji jego synów, którzy byli oficerami armii austriackiej, z lat 1848-1852.
Jak wspomniałam, pewne informacje na temat badanych urzędników udało się znaleźć w wiedeńskim Archiwum Domu, Dworu i Państwa, w zasobach Habsbursko- -Lotaryńskiego Archiwum Rodzinnego (Habsburg-Lothringisches Familienarchiv), Kancelarii Gabinetowej (Kabinettkanzlei), Kancelarii Państwa - Prowincja Gali cja (Staatskanzlei - Provinzen: Galizien) oraz w Aktach Cesarza Franciszka (Kaiser Franz-Akten).
Z problemami podobnymi do tych, o jakich wspomniałam, charakteryzując przydatność archiwów wiedeńskich do badania losów urzędników austriackich, mamy do czynienia w przypadku dotyczących Galicji zasobów Archiwum Główne go Akt Dawnych w Warszawie. Przechowywane tam archiwalia poszczególnych c.k. ministerstw, przekazane Polsce przez Austrię po pierwszej wojnie światowej, doty czą przede wszystkim lat 1848-1918 i są z naszego punktu widzenia niekompletne, gdyż w przechowywanych w Warszawie aktach - na przykład Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, w których znajduje się pewna liczba dokumentów personalnych - skupiano się przede wszystkim na ostatnich dekadach panowania austriackiego, ma jących mniejsze znaczenie dla niniejszej pracy. Ponadto omawiając stan procesów akulturacyjnych w tym właśnie okresie, możemy sięgnąć do stosunkowo licznych źródeł prywatnej proweniencji, jak np. wspomnienia. Nieliczne uzupełnienia bazy źródłowej przyniosły także kwerendy w przechowywanych w Warszawie zasobach C.K. Ministerstwa Wyznań i Oświaty oraz C.K. Zjednoczonej Izby Nadwornej.
W kontekście podanych tu informacji zrozumiałe jest, iż ogromne znaczenie dla powstania tej pracy miały drukowane i niedrukowane wspomnienia i pamięt niki oraz prywatna korespondencja urzędników austriackich przybyłych do Galicji, a także źródła tego rodzaju wytworzone przez osoby należące do generacji ich dzieci i wnuków. Umożliwiły one wgląd w życie przybyłych do Galicji urzędników i ich rodzin w ramach własnego środowiska, a także w ramach wieloetnicznego społeczeń stwa Galicji.
Przy doborze rodzin, które zamierzałam zbadać i opisać, wielką rolę odgrywa ła dostępność źródeł publikowanych i niepublikowanych. Jednym z najważniejszych i najobszerniejszych nieopublikowanych i ponadto prawie nieznanych źródeł okazały się trzytomowe wspomnienia i zbiory dokumentów Georga Benjamina von Oster- manna, przechowywane w Dziale Rękopisów Biblioteki Naukowej im. Wasyla Ste- fanyka we Lwowie. Wspomnienia te powstały po przejściu von Ostermanna w stan spoczynku na przełomie lat 70. i 80. X IX wieku i były przeznaczone dla jego dzieci. Opisuje w nich nie tylko to, co sam przeżył, lecz rozpoczyna historię rodziny od po chodzenia swoich dziadków od strony matki i ojca. W pisanych po niemiecku wspo mnieniach odwołuje się von Ostermann nie tylko do swojej indywidualnej pamięci, która jest określana przez Aleidę Assmann jako „dynamiczne medium subiektywnej
obróbki doświadczeń”
(dynamisches Medium subjektiver Erfahrungsverarbeitung)'5,
ale również do licznych dokumentów, które załączył do wspomnień jako odpisy. Von Ostermann odwołuje się także do pamięci rodzinnej oraz pokoleniowej15 16, aby nadać swoim zapiskom wiarygodność i autentyczność. Notabene nie zawsze można na niej polegać, o czym będzie można się przekonać w studium przypadku poświęconym rodzinie Ostermannów. Z ważnych niepublikowanych materiałów dotyczących ro dziny Mehofferów korzystałam w Dziale Rękopisów Biblioteki Ossolineum we W ro cławiu, materiały na temat rodziny Dietlów znalazłam w Archiwum Państwowym w Krakowie, a na temat Wachholzów - w Dziale Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Ponadto pewne materiały dotyczące rodziny Seelingów, krewnych rodziny Zollów, znalazłam w Archiwum Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce. Oprócz tego osobiste kontakty z rodziną Zollów umożliwiły mi dostęp do pewnych zbiorów rodzinnych, za co bardzo im dziękuję.
Ze źródeł drukowanych szczególnie ważne okazały się odpowiednie tomy Sche matismus der Kónigreiche Galizien und Lodomerien, nazwane później Provinzial- -Handbuch der Kónigreiche Galizien und Lodomerien i Szematyzm Królestwa Gali- cyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskim17. Ponieważ nie są one dostępne w komplecie w żadnym archiwum ani bibliotece, nie zawsze dało się prześledzić ka rierę zawodową poszczególnych osób w sposób nieprzerwany. Jednak bez pomocy szematyzmów nie udałoby się zrekonstruować nawet podstawowych danych dotyczą cych drogi zawodowej wielu opisywanych postaci, a - co najważniejsze - związków pokrewieństwa. Podobnie pomocne przy śledzeniu nauki szkolnej badanych osób okazały się rozmaite programy szkół ludowych i gimnazjów, zwłaszcza lwowskich. Dzięki tym źródłom w wielu wypadkach można było ustalić, kiedy i gdzie tworzyły się powiązania między uczniami, studentami i urzędnikami z badanych rodzin a ich polskim otoczeniem.
Ważne uzupełniające wskazówki na temat więzi rodzinnych udało się znaleźć po nadto w „Almanachu Gotajskim” (niem. „Der Gotha”). Również analiza niemieckiej prasy (m.in. „Krakauer Zeitung”, „Lemberger Zeitung”, „Mnemosyne. Galizisches Abendblatt fur gebildete Leser”, „Galizia. Zeitschrift zur Unterhaltung, zur Kunde des Vaterlandes, der Kunst, der Industrie und des Lebens”, „Leseblatter fur Stadt und Land zur Befórderung der Kultur in Kunst, Wissenschaft und Leben”), a częściowo również polskiej („Gazeta Krakowska”, „Gazeta Lwowska”, „Kurjer Stanisławowski”) pomogła w uzupełnieniu informacji na temat badanych rodzin.
Jako ważne źródło oceny niemieckich urzędników przez im współczesnych posłużyły opublikowane wspomnienia polskich urzędników, publicystów i pisarzy,
15 A. Assmann, Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschichtspolitik, Bonn 2007, s. 25.
16 Assmann wskazuje w tym miejscu na badania socjologa Karla Mannheima z lat ЗО. X X wieku. Ibidem, s. 26.
17 Wyliczenie różnych określeń szematyzmów w porządku chronologicznym znajduje się w Bi
miejscami nad wyraz polemiczne i często odwołujące się do stereotypów, ale dzię ki temu umożliwiające prezentację stosunków pomiędzy Niemcami a Polakami w omawianym okresie. Warto zaznaczyć, że wspomnienia te zawierają - z natury rzeczy - poważne czasami nieścisłości, przejmowane w powstających później pra cach historycznych. Dotyczy to zwłaszcza ukazujących się często jeszcze w X IX wieku i nieopatrzonych komentarzem wspomnień. Z tego powodu, o ile było to możliwe, informacje tam zawarte były weryfikowane na podstawie danych zaczerpniętych z archiwaliów, dzięki temu niektóre błędne informacje udało się poprawić. Również drukowane itineraria niemieckich obserwatorów posłużyły jako źródło wiedzy o po strzeganiu napływowych urzędników w ich epoce18.
Szczególne zasługi w zakresie literatury wspomnieniowej należy przypisać kra kowskiej historyczce Irenie Homoli-Skąpskiej, która w ostatnich trzech dziesięcio leciach wydała kilka galicyjskich pamiętników i dzienników19. Oprócz tego w roku 2007 ukazała się praca zbiorowa z wybranymi artykułami tej autorki, które poświęco ne są różnym aspektom historii kultury i społeczeństwa Krakowa, Galicji i Śląska Cie szyńskiego20. Liczne wspomnienia (względnie ich fragmenty) Galicjan lub polskich pamiętnikarzy, którzy pozostawali w kontakcie z Galicją, ukazywały się od lat 50. X X w.21 Duży zbiór tych wspomnień uzupełniają wydane przed drugą wojną świa tową memuary wybitnych najczęściej postaci galicyjskiego życia publicznego. Tego rodzaju publikacje autobiograficzne, wykorzystane w tej pracy, wymienione są w
Bi
bliografii -
z podziałem na wydane przed 1918 rokiem i wydane po tej dacie.1.2. Założenia metodologiczne
W literaturze na temat historii Galicji już od X IX w. często powtarza się twierdzenie, które zresztą można usłyszeć również w naszych czasach, że synowie niemieckich
18 Spis wykorzystanych w tej pracy drukowanych wspomnień, dzienników oraz korespondencji znajduje się w Bibliografii.
19 Pamiętniki urzędników galicyjskich, przygotowali do druku I. Homola i B. Łopuszański, Kra
ków 1978; Kapitan i dwie panny. Krakowskie pamiętniki z X IX wieku, przygotowali do druku I. Homola i B. Łopuszański, Kraków 1980; M. Mohr-Kietlińska, Wspomnienia, oprać. I. Ho- mola-Skąpska, Kraków 1986; Wspomnienia Fryderyka Zolla (1865-1948), oprać. I. Homola- -Skąpska, Kraków 2000; H. Ciechanowski, Dziennik z lat 1851-1856, oprać. I. Homola-Skąp- ska, Kraków 2002.
20 I. Homola-Skąpska, Z dziejów Krakowa, Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Wybór pism historycz
nych, wybór, oprać, i wstęp G. Nieć, Kraków-Warszawa 2007.
urzędników w Galicji podlegali niejako „automatycznej polonizacji”, szczególnie w sytuacji gdy ich matka była Polką. Ponieważ nie ma w tej kwestii żadnych dokład niejszych badań, twierdzenie to opiera się tylko na przekazach mających stereotypo wy charakter. Narzuca się więc pytanie, jak doszło do owej rzekomej „automatycznej polonizacji” synów niemieckich urzędników i czy w ogóle miała ona miejsce? Czy też może chodzi tutaj o stereotyp, który ciągle jeszcze nie utracił swojej żywotności? Aby znaleźć odpowiedź na te pytania, konieczne jest, żeby w ramach studium przypad ku przywołać dzieje kilku rodzin od ich powstania i zbadać rozwój pokolenia dzieci i wnuków, jak również późniejszych generacji, co pozwoli wyciągnąć wnioski na te mat ich pozycji w wielokulturowym kontekście Galicji oraz ich ewentualnej zmiany tożsamości.
1.2.1. Studium przypadku
Jako metodę badawczą wybrałam studium przypadku, umożliwiające bliższe zbada nie środowiska społecznego poszczególnych pokoleń oraz uzyskanie obrazu życia i przemian tożsamości badanych osób. Pozwoli to także ocenić sposób postrzegania interesującego nas kręgu osób przez społeczeństwo większościowe, w tym wypad ku przede wszystkim polskie. Życiorysy poszczególnych członków rodziny mają do starczyć nie tylko informacji o przejmowaniu wartości socjokulturowych, lecz także służyć rekonstrukcji ewentualnej zmiany świadomości narodowej, względnie tożsa mości kulturowej i narodowej osób będących przedmiotem badań w społeczeństwie kształtowanym przez kulturę niemiecką i polską, a w przypadku Galicji Wschodniej także rusińską/ukraińską.
Zagadnieniem przejścia z jednej grupy etnicznej do drugiej zajmowała się szcze gółowo Antonina Kłoskowska w swojej książce
Kultury narodowe u korzeni,
przyta czając w rozdzialeKonwersje narodowe jako zjawisko pogranicza
przykład Wojciecha Kętrzyńskiego / Adalberta Winklera22. Należy zgodzić się ze stwierdzeniem Witol da Molika, że zagadnienie „konwersji narodowej” Niemców i Polaków z nieliczny mi wyjątkami nie spotkało się z większym zainteresowaniem ani w niemieckiej, ani w polskiej historiografii. Często w badaniach tego rodzaju zarówno w przeszłości, jak i obecnie wielką rolę odgrywały emocje i sądy wartościujące. Spolonizowani Niemcy i Czesi cieszyli się w Polsce powszechnym szacunkiem, zwłaszcza wówczas, jak pod kreśla Molik, gdy dodatkowo na trwałe zapisali się w polskiej nauce, literaturze lub22 A. Kłoskowska, Konwersja narodowa i narodowe kultury. Studium przypadku, „Kultura i Spo łeczeństwo” 1992, nr 36, s. 3-32. Artykuł ten ukazał się w wydanej przez Kloskowską w roku 1995 książce Kultury narodowe u korzeni. Cztery lata po śmierci autorki, w roku 2005, ukazało się w Warszawie drugie wydanie, na które się powołuję. Artykuł ukazał się we fragmentach jako VIII rozdział zatytytułowany: Konwersje narodowe jako zjawisko pogranicza, s. 137-146 i jako 9 akapit pt. Konwersja polska Alberta von Winklera, s. 147-163.
sztuce. Natomiast zgermanizowanych czy też zrusyfikowanych Polaków potępiano, uznając ich za renegatów. Witold Molik podkreśla w swoim artykule, że pracę Anto niny Kłoskowskiej poświęconą zmianie tożsamości narodowej Adalberta von Win klera (Wojciecha Kętrzyńskiego) można uznać za wzorzec w badaniach podobnych zmian tożsamości narodowej23. Również Robert Traba wskazuje na znaczenie tego rodzaju badań biograficznych, jakie podjęła Antonina Kłoskowska24.
Antonina Kłoskowska już wcześniej, a mianowicie w wydanym w 1985 roku arty kule
Kulturologiczna analiza biograficzna,
podkreślała znaczenie badania materiałów autobiograficznych, które rzecz jasna powinny być uzupełniane źródłami prowenien cji urzędowej oraz wypowiedziami współczesnych25. Słusznie wskazuje ona na fakt, że do najbardziej wartościowych dokumentów osobistych należą dzienniki, które - nie stety - są źródłami nader rzadkimi i trudno dostępnymi. Dalsze istotne dokumenty autobiograficzne to wspomnienia, do których łatwiej dotrzeć26. Co ciekawe, nie zalicza ona listów do równie ważnej kategorii źródeł, które również mogą zawierać istotne informacje o charakterze biograficznym, w tym dotyczące tożsamości piszącego.Także antropolog kultury Aleksander Posern-Zieliński wskazuje na znaczenie studium konkretnej osoby oraz analiz materiałów biograficznych przy badaniu akul- turacji i uzasadnia to w sposób następujący:
W procesie akulturacji z jednej strony mamy jednostki akulturujące (z reguły reprezentu jące instytucje dominującego systemu), aktywnie oddziałujące na przebieg tego procesu i jego intensywność, z drugiej natomiast strony spotykamy się z osobami akulturowa- nymi, które pod wpływem tych pierwszych rezygnują z części swej tradycji i w to miej sce adaptują obce wzory, z reguły oceniane jako bardziej prestiżowe. Tak więc badacz akulturacji śledzić może to zjawisko tak na płaszczyźnie grupowej (oceniając przebieg i zaawansowanie zmian w całej zbiorowości), jak i rozpoznając specyfikę akulturacji indywidualnej (np. drogą obserwacji, badań konkretnych osób czy analizy materiałów biograficznych)27.
Ponadto podkreśla on, że możliwości te stwarzają przede wszystkim studia etno- historyczne, ponieważ za pomocą dokumentów pisanych umożliwiają one rekon strukcję procesu akulturacyjnego i jego skutków dla kolejnych pokoleń.
W swoich badaniach Antonina Kłoskowska wskazuje na konieczność rozróżnia nia przy analizie biograficznej takich pojęć jak „socjalizacja” i „kulturalizacja”. Pojęcie „socjalizacja” ma według niej szczególne znaczenie w dzieciństwie, ponieważ oznacza
23 W. Molik, Procesy asymilacyjne..., s. 65-70.
24 R. Traba, Asymilacja/akulturacja w perspektywie doświadczeń polsko-niemieckiego pogranicza
kulturowego: próba bilansu, [w:] Procesy akulturacji/asymilacji na pograniczu polsko-niemiec kim w XIX і X X wieku, pod red. W. Molika i R. Traby, Poznań 1999, s. 132.
25 A. Kłoskowska, Kulturologiczna analiza biograficzna, „Kultura i Społeczeństwo” 1985, nr 29, s. 17.
26 Ibidem, s. 15-16.
27 A. Posern-Zieliński, Akulturacja i asymilacja - dwie strony procesu etnicznej zmiany w ujęciu
ono „przyswajanie kultury socjalnej”, a więc wychowanie. Pod pojęciem „kulturali- zacja” Kłoskowska rozumie „wpływ systemów symbolicznych na kształtowanie oso bowości, realizowanie elementów tych systemów przez jednostkę”28. W przypadku „kulturalizacji” ważne jest, jak pisze Kłoskowska, aby uwzględnić dwa układy kultury. W pierwszym podkreślić rolę środowiska rodzinnego, kolegów, przyjaciół i znajo mych (kontakty osobiste), natomiast w drugim układzie uwypuklić należy rolę szko ły, uniwersytetów, stowarzyszeń, kościoła, armii itd. (kontakty instytucjonalne)29. Właśnie kontakty osobiste i instytucjonalne umożliwiły napływowym rodzinom urzędniczym zbieranie doświadczeń w koegzystencji z innymi, wcześniej dla nich często nieznanymi grupami etnicznymi i tym samym rozszerzenie zasięgu swoich kontaktów społecznych i kulturalnych. Oczywiście stopień zaangażowania poszcze gólnych rodzin w kontakty towarzyskie uzależniony był od sytuacji materialnej, a przede wszystkim od rangi konkretnego urzędnika.
Nietrudno zauważyć, że postulowana przez Kłoskowską i Poserna-Zielińskiego głęboka „analiza biograficzna” w kontekście problemu niemieckich rodzin urzędni czych w Galicji implikuje zastosowanie metody studium przypadku. Dzieje się tak, ponieważ obiektywnie istniejąca podstawa źródłowa, stopień jej zachowania i do stępność pozwalają rozpatrzyć z odpowiednią wnikliwością tylko kilka spośród kilku tysięcy interesujących nas rodzin. Nie bez znaczenia jest także i to, że monografia, której autor próbowałby uwzględnić wystarczająco wiele przypadków poddanych „analizie biograficznej”, aby można było mówić o statystycznej reprezentatywności przebadanej przezeń próby, przekroczyłaby wszelkie akceptowalne ramy czasu po wstawania i objętości.
1.2.2. Terminy i pojęcia
W obliczu nadzwyczaj obszernej literatury naukowej, zajmującej się kwestiami akul- turacji i asymilacji oraz związanymi z nimi pojęciami, ograniczam się przy kolejnych definicjach do wybranych autorów, którzy poświęcają się tej tematyce w swojej pra cy badawczej. Przytoczone w tym podrozdziale pojęcia i definicje, które związane są z różnorodnymi procesami akulturacyjnymi i asymilacyjnymi, mają służyć w tej pracy jako szeroko zakrojona „siatka pojęć”30. Należy jednak podkreślić, że w tym miejscu nie sposób wyczerpująco przedstawić wszystkich definicji interesujących nas pojęć, tym bardziej że w literaturze przedmiotu spotykamy się trudnymi do uzgod nienia stanowiskami badaczy reprezentujących różne dyscypliny nauki. Z tego powo
28 A. Kłoskowska, Kulturologiczna analiza biograficzna..., s. 20-21. 29 Ibidem, s. 23.
30 Por. R. Traba, „Wschodniopruskość”. Tożsamość regionalna i narodowa w kulturze politycznej
du przytoczone tu definicje powinny być postrzegane raczej jako narzędzie przydatne w niniejszej pracy niż jako ustalone i niezmienne interpretacje pojęć „akulturacja” i „asymilacja”. Na trudności w poszukiwaniu definicji akulturacji i asymilacji uwagę zwróciła Agnieszka Jagodzińska, zajmując się przede wszystkim problemem akultu racji i asymilacji Żydów w Warszawie31. W swej bardzo interesującej książce analizuje ona między innymi przemianę ich wyglądu, języka oraz imion i nazwisk32.
1.2.2.1. Akulturacja i asymilacja
Kwestiami akulturacji i asymilacji zajmują się badacze z różnych dziedzin, jak socjo logowie, etnologowie, antropologowie, psychologowie i historycy. Do najnowszych prac należy
The Cambridge Handbook of Acculturation Psychology,
opublikowana w 2006 roku przez Johna W. Berry’ego z Kanady i Davida L. Sama z Norwegii, którzy jako profesorowie psychologii poświęcili się w szczególności badaniomcross-cultural
psychology33.
We wprowadzeniu do podręcznika autorzy i wydawcy podkreślają, żesocjologia już od lat 20. X X w. zajmowała się kwestią akulturacji34 wśród imigran tów, natomiast antropologia podjęła ten temat w latach 50. ubiegłego wieku w odnie sieniu do ludności tubylczej. Natomiast psychologowie dopiero w latach 80. zaczęli interesować się zjawiskiem akulturacji i brać pod uwagę dotychczasowy dorobek w tej dziedzinie. Berry i Sam wyjaśniają rosnące w ostatnich trzech dziesięcioleciach zainteresowanie badaczy zjawiskiem akulturacji wzrostem ruchów migracyjnych na świecie, wynikającym z konfliktów politycznych i problemów gospodarczych, jak również związaną z tym koniecznością zrozumienia relacji pomiędzy kulturą a za chowaniem człowieka. Zrozumienie tych procesów zostało przyspieszone przez oso by zajmujące się
cross-cultural psychology.
Najistotniejsze pytania, które postawiła ta nowa dziedzina psychologii, brzmiały następująco: Jaki wpływ ma kultura na zacho wanie się człowieka? Jak ludzie, którzy urodzili się i wychowali w jednym społeczeń stwie, mogą żyć w innym społeczeństwie, kulturowo odmiennym od tego, do które go się przyzwyczaili?35. Pytania te mają kluczowe znaczenie dla procesu akulturacji i wokół nich skupiają się badania, a także treść artykułów ponad trzydziestu uczonych31 A. Jagodzińska, Asymilacja, czyli bezradność historyka. O krytyce terminu i pojęcia, [w:] Wokół
akulturacji i asymilacji Żydów na ziemiach polskich, pod red. K. Zielińskiego, Lublin 2010,
s. 15-31.
32 A. Jagodzińska, Pomiędzy. Akulturacja Żydów Warszawy w drugiej połowie XIX wieku, Wro cław 2008.
33 The Cambridge Handbook of Acculturation Psychology, wyd. D.L. Sam i J.W. Berry, Cam
bridge 2006.
34 Większość teorii akulturacji i asymilacji powstało w wyniku analiz procesów integracji upośle dzonych ekonomicznie i politycznie grup imigranckich w społeczeństwach większościowych, silniejszych ekonomicznie i kulturowo. Z tego powodu teorii tych nie da się wprost imple mentować do badań nad Galicją w X IX w., gdzie interesujący nas imigranci byli grupą poli tycznie i socjalnie uprzywilejowaną i uważali się za rządzących na nowym dla siebie terenie. 35 Ibidem, s. 1-3.
współtworzących to kompendium. Należy zaznaczyć, że poszczególne artykuły od noszą się do teraźniejszości, tzn. biorą pod uwagę współczesne aspekty migracyjne.
Natomiast w 2010 roku niemiecki psycholog Andreas Zick opublikował obszerną monografię pt.
Psychologie der Akkulturation. Neufassung eines Forschungsbereiches
[Psychologia akulturacji. Nowe ujęcie dziedziny badań], której celem jest krytyczny przegląd ponad 170 teorii stosowanych w badaniach nad akulturacją i migracjami. Za podstawowe we wszelkich badaniach nad akulturacją uznaje on pytania: „Jak prze biega proces przyswajania środowiska, jakie fenomeny psychologiczne występują w tym procesie, jakie czynniki wpływają nań i na jego następstwa?”36. Wychodząc od tych pytań, Zick określa badania nad akulturacją jako rozpatrywanie „procesów przyswajania sobie środowisk kulturowych przez «przybyszów» wyrosłych w specy ficznych strukturach władzy, którzy przybywają do «nowej» kultury”37. Duże znacze nie w badaniach nad akulturacją mają - zdaniem autora - także reakcje miejscowych na przybyszów. Ogólnie rzecz biorąc, badania nad akulturacją znalazły się obecnie, jak twierdzi, w stanie kryzysu, gdyż mnogość istniejących koncepcji i teorii na te mat akulturacji oraz ich odmienność doprowadziły do braku przejrzystości i niepo- równywalności wyników badań opartych na tych teoriach. Z tego powodu nie da się w sposób uogólniony odpowiedzieć na pytania dotyczące procesów akulturacji. Zick wskazuje na wspomniany
Handbook
Berry’ego i Sama jako próbę dokonania pierw szej systematyzacji w tej dziedzinie, obejmującej jednak tylko jedną z cząstkowych dyscyplin badawczych, a mianowicie psychologię wykorzystującą środki kompa- ratystyki kulturowej (kulturvergleichende Psychologie).
Andreas Zick uważa zaś za swe główne zadanie stworzenie teoretycznych podstaw dla interdysplinarnych ba dań nad akulturacją38. Podobnie jak u Berry’ego i Sama w centrum zainteresowania Zicka znajdują się badania empiryczne nad zachowaniem i postawami grup migran tów w drugiej połowie X X w.Z powodu mnogości koncepcji i teorii na temat akulturacji, wywołującej dez orientację nawet wśród wytrawnych znawców tej problematyki w rozdziale tym opie ram się przede wszystkim na pracach, które zajmują się tymi pojęciami z historycznej perspektywy, względnie omawiają te procesy na konkretnym przykładzie pogranicza polsko-niemieckiego.
Antropolożka Ewa Nowicka twierdzi, że termin „akulturacja” „odnosi się do procesu kulturowych przeobrażeń spowodowanych przepływem treści między od miennymi kulturowo zbiorowościami. Akulturacja jest rodzajem procesu dyfuzji”39. Ewa Nowicka rozumie pojęcie „dyfuzja” w sposób następujący:
36 A. Zick, Psychologie der Akkulturation. Neufassung eines Forschungsbereiches, Wiesbaden 2010, s. 25: „Wie verlduft derProzess der Umweltaneignung, welchepsychologischen
Phanome-ne treten auf, und welche Faktoren beeinflussen diesen Prozess und seiPhanome-ne Folgen?”.
37 Ibidem, s. 24: „Prozesse der Aneignung kultureller Umwelten durch ‘Neuankómmlinge’ aus
einer spezifischen Herkunftskultur, die in einer ‘neuen’ Kultur ankommen”.
38 Ibidem, s. 24-26.
Oznacza ono przestrzenne rozchodzenie się lub przenoszenie się elementów kultu ry (cech, instytucji, wzorów, wątków, tematów, obyczajów) w drodze zapożyczania. [...] Dyfuzja jest dziś pojmowana jako zjawisko oczywiste, wynikające z faktu uczenia się kultury i przekazywania jej na drodze pozabiologicznej. Uczenie się może przebiegać zarówno między pokoleniami, jak i między grupami w obrębie zasadniczo jednolitego kulturowo społeczeństwa, a także między przedstawicielami zbiorowości kulturowo od miennych40.
Nowicka wskazuje ponadto, iż zazwyczaj dla akulturacji za modelową uważa się sytuację, w której w kontakt ze sobą wchodzą dwie odmienne kulturowo zbiorowości, tymczasem możliwe są sytuacje, w których kontaktują się i wzajemnie przenikają trzy lub więcej kultur. Z takim właśnie przypadkiem mamy do czynienia w Galicji. Na leży podkreślić, że w opinii Nowickiej akulturacja nie jest procesem mechanicznym, lecz zjawiskiem, w którym stykające się ze sobą grupy społeczne przejmują od siebie nawzajem określone właściwości kulturowe, bez względu na to, że jedna z tych grup dominuje politycznie, a druga jest zdominowana41.
Socjolog Friedrich Heckmann podkreśla w swojej książce, że zarówno akultura cja, jak i asymilacja są procesami edukacyjnymi oraz że poziom wykształcenia oraz wiek pierwszego pokolenia emigrantów w chwili przybycia na nowe ziemie należą do ważnych zmiennych tych procesów. W tym wypadku uznaje on wykształcenie za najważniejszy czynnik mający pozytywny wpływ na procesy akulturacyjne42. Podkre śla również, że „problematyki zmian kulturowych osób i grup [...] określane [są - I. R.-R.] przez bardzo różne pojęcia: asymilacja, zasymilowanie, akulturacja, akomo- dacja, absorpcja, adaptacja, integracja, amalgamacja [...]” oraz „«tożsamość etniczna» i «marginalizacja»”43. Poprzez akomodację Heckmann rozumie „procesy edukacyjne i dostosowujące poszczególnych osób”, które w swoim nowym miejscu osiedlenia muszą przyswoić sobie pewną wiedzę na temat obcego im społeczeństwa, „aby móc pracować i porozumiewać się z tym społeczeństwem”44. Proces akomodacji może ograniczyć się do funkcjonalnego dostosowania się, jednak w przypadku kontaktów kulturowych dochodzi do procesów socjalizacyjnych i empirycznych, które prowadzą do „zmian wartości, norm, poglądów poszczególnych osób”, jak również do „zmian zachowań” oraz „zmian tożsamości”45. Określane one są jako akulturacja. Zgodnie
40 E. Nowicka, Świat człowieka - świat kultury. Systematyczny wykład problemów antropologii
kulturowej, Warszawa 2004, s. 105.
41 E. Nowicka, Akulturacja..., s. 18-19.
42 F. Heckmann, Ethnische Minderheiten, Volk und Nation. Soziologie inter-ethnischer Beziehun-
gen, Stuttgart 1992, s. 185.
43 Ibidem, s. 167: „Die [...] Problembereiche des kulturellen Wandels von Personen und Gruppen [... ] werden in der Literatur in verwirrender Vielfalt mit unterschiedlichsten Begriffen bezeich-
net: Assimilation, Assimilierung, Akkulturation, Akkomodation, Absorption, Adaption, Inte gration, Amalgamation [sowie - J. R.-R.] «ethnische Identitat» und «Marginalitat»”.
44 Ibidem, s. 168: „um in dieser Gesellschaft interaktions- und arbeitsfahig zu werden”.
45 Ibidem: „Veranderungen von Werten, Normen undEinstellungen bei Personen [...] Verdnde-