Podstawy waloryzacji złóż kopalin skalnych dla ich ochrony

Podstawy waloryzacji z³ó¿ kopalin skalnych dla ich ochrony

Barbara Radwanek-B¹k*

S u m m a r y. The purpose of mineral deposits valorisation is a comparison of the different deposits, using the same, uniform criteria, as a tool to protect the most valuable mineral deposits and to diverse a level of this protection. To realize this idea, a complex, multi-criterial model was elaborated. There are two main separate groups of criteria: geological and mining assets and environmental-spatial-planning conditions. Additionally another factor — the level of certainty of geological research is necessary to take into consideration by the deposits valorisation. The presented model and rules of valorization of rock mineral deposits provides an opportunity for their legal protec-tion more effective.

Key words: mineral deposit, protection of mineral resources, multi-criteria valorisation

Zasoby kopalin stanowi¹ jeden z elementów œrodowi-ska naturalnego i jako takie powinny byæ chronione, podobnie jak walory przyrody o¿ywionej, krajobrazu oraz wody powierzchniowe i podziemne. Ochrona dotyczy w szczególnoœci zabezpieczenia dostêpnoœci zasobów kopalin udokumentowanych w z³o¿ach i wystêpuj¹cych na obszarach perspektywicznych, w celu ich gospodarczego wykorzystania w przysz³oœci, zgodnie z jedn¹ z g³ównych zasad zrównowa¿onego rozwoju — zasad¹ sprawiedliwoœci miêdzypokoleniowej. Fakt nieodnawialnoœci zasobów mineralnych powoduje koniecznoœæ szczególnej troski w zakresie ich ochrony. G³ównymi polami konfliktów na tym tle s¹:

‘ postêpuj¹ca, trwa³a zabudowa terenu;

‘tworzenie nowych, restrykcyjnych form ochrony przyrody o¿ywionej, wykluczaj¹cych obszary chronione z rozwa¿añ surowcowych.

Sytuacje konfliktowe generuj¹ koniecznoœæ dokony-wania wyborów w zakresie ustalania priorytetów zagospo-darowania przestrzeni. Najlepszym sposobem ich konstruktywnego roz³adowania jest wypracowywanie roz-wi¹zañ kompromisowych (Nieæ & Myszka, 2000).

Dla uzyskania takiego kompromisu niezbêdna jest waloryzacja z³ó¿, daj¹ca podstawy do ochrony zasobów najwartoœciowszych, ustêpstw w zakresie z³ó¿ mniej war-toœciowych, tj. ma³ych i zawieraj¹cych kopalinê miernej jakoœci i trudno dostêpnych, co z kolei wymaga okreœlenia koncepcji, kryteriów i modelu waloryzacji oraz procedur jej prowadzenia.

Koncepcjê waloryzacji z³ó¿ oparto na nastêpuj¹cych za³o¿eniach roboczych:

1. Zasady waloryzacji zasobów z³ó¿ powinny byæ logiczne i klarowne.

2. Formy ochrony powinny byæ:

a) niezbyt restrykcyjne i akceptowalne przez zró¿nico-wane gremia u¿ytkowników terenu;

b) mo¿liwe do wpisania w obowi¹zuj¹ce przepisy prawne;

c) dostosowane do istniej¹cej w kraju trójstopniowej struktury organów decyzyjnych.

3. Ochron¹ nale¿y obj¹æ z³o¿a o ró¿nym stopniu rozpo-znania, z uwzglêdnieniem z³ó¿ s³abo rozpoznanych i obszarów prognostycznych rozpoznanych w kategorii D1.

Zgodnie z tymi za³o¿eniami, proponowanym roz-wi¹zaniem jest podzia³ z³ó¿ na trzy kategorie o zró¿nico-wanym zakresie ochrony:

‘kategoriê z³ó¿ kwalifikuj¹cych siê do zwyk³ej ochro-ny, zgodnie z obowi¹zuj¹cymi obecnie przepisami praw-nymi. Organami decyzyjnymi dla tej kategorii z³ó¿ i terenów pozostaj¹ w³adze samorz¹dowe powiatów. Grani-ce z³ó¿ powinny byæ ujmowane w dokumentach plani-stycznych gmin;

‘kategoriê z³ó¿ kwalifikuj¹cych siê do wysokiego poziomu ochrony, które powinny stanowiæ, tzw. strategicz-ne rezerwy surowcowe regionu i jako takie byæ wpisastrategicz-ne w dokumenty planistyczne zarówno gmin, jak i województw. Na obszarach takich z³ó¿ g³ównym kierunkiem wykorzy-stania terenu powinna byæ eksploatacja kopalin. Organem decyzyjnym dla tej kategorii z³ó¿ powinien byæ wojewoda;

‘kategoriê z³ó¿ kwalifikuj¹cych siê do najwy¿szej ochrony, dla których obowi¹zywa³by surowcowy priorytet wykorzystania terenu, organem decyzyjnym natomiast by³by Minister Œrodowiska.

Spodziewanym koñcowym efektem procesu waloryza-cji, po jej przeprowadzeniu w skali ca³ego kraju, powinno byæ wprowadzenie zwaloryzowanych z³ó¿ (w przysz³oœci równie¿ obszarów perspektywicznych) do dokumentów planistycznych, w tym do strategii gospodarowania i zarz¹dzania œrodowiskiem.

Próby waloryzacji z³ó¿ podejmowano w Polsce od dawna, g³ównie w aspekcie atrakcyjnoœci ekonomicznej z³ó¿. Dotyczy³y one przede wszystkim rud metali oraz kopalin energetycznych, a przeprowadzano je na podsta-wie podsta-wielkoœci udokumentowanych zasobów i zasobnoœci kopaliny oraz kosztów wydobycia, wzbogacania i przerób-ki kopaliny, w nawi¹zaniu do aktualnych cen rynkowych i tendencji ich rozwoju (Jankowska, 1972; Dembowiecka, 1979; Wanielista, 1992; Byrska-R¹pa³a i in., 1996; Gór-ka-Peszko, 1996; Paulo, 1996; Uberman, 2000; Strzel-ska-Smakowska, 2003). Problematyka zwi¹zana z ochron¹ zasobów kopalin doczeka³a siê w Polsce w ostatnich latach pokaŸnej literatury (np. Paulo, 1995; Trzcionka & Grzy-bek, 1995; Nieæ, 1996; Koœciówko, 1998; Koz³owski, 1998; Mikosz, 1998; Nieæ & Gientka, 1998; Kulczycki i in., 1999; Gisman, 2001; Ney, 2001; Grzybek, 2002; Nieæ & Myszka, 2000; Nieæ, 2003).

Poza ocenami ekonomicznymi podejmowano te¿ kilka prób przyrodniczej waloryzacji kopalin m.in. w odniesie-niu do z³ó¿ kopalin ilastych (Wyrwicka, 1992; Wyrwicki & Wyrwicka, 1994), wêgla brunatnego (Ciuk & Piwocki, 1993; Piwocki & Kasiñski, 1994), kopalin skalnych zwiêz³ych (Pietrzyk-Sokulska, 2001; Radwanek-B¹k, 2002; Bromowicz i in., 2003, 2004).

Proponowana obecnie metoda kompleksowej waloryzacji z³ó¿ jest typu wielokryterialnego (Roy, 1990; Radwa-*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Karpacki, ul.

nek-B¹k, 2005, w druku). Opiera siê ona zasadniczo na dwóch grupach kryteriów:

‘pierwsz¹ z nich, najwa¿niejsz¹ dla oceny, tworzy grupa kryteriów geologiczno-surowcowych z³o¿a i kopaliny;

‘drug¹ — tzw. obci¹¿enia sozologiczno-planistyczne, które wskazuj¹ na ewentualne trudnoœci w dostêpie do z³o¿a i jego zagospodarowaniu. Poniewa¿ powsta³y one w wyniku decyzji ludzkich, mog¹ byæ przedmiotem dyskusji, modyfikacji i zmian, a ich znaczenie w procesie waloryza-cji jest mniejsze.

Oprócz wymienionych dwóch grup kryteriów przy waloryzacji z³ó¿ nale¿y uwzglêdniæ jeszcze jeden element — dok³adnoœæ informacji geologicznej zawartej w doku-mentacjach geologicznych z³ó¿. Nie wp³ywa ona na walo-ry przyrodnicze z³ó¿ i nie mo¿e byæ bezpoœrednim

elementem oceny ich wartoœci, ale jej uwzglêdnienie w procedurze waloryzacyjnej daje cenn¹ wskazówkê odnoœnie stanu rozpoznania oraz ryzyka b³êdnej oceny ich walorów geologiczno-surowcowych. Okreœla te¿ tok i zakres dalszych prac rozpoznawczych, koniecznych do wykonania prawid³owej oceny z³o¿a.

Oceny walorów z³o¿a w odniesieniu do ka¿dej z wyró¿nionych grup kryteriów dokonywano przyporz¹dko-wuj¹c j¹ do jednej z trzech lub czterech klas, przy czym gradacja klas przebiega zgodnie ze zwyczajowym pojê-ciem „pierwszy = najlepszy” (ryc. 1).

Dla grupy kryteriów geologiczno-surowcowych przy-jêto nastêpuj¹ce klasy:

1 — z³o¿a o wysokich (najwy¿szych) walorach geolo-giczno-surowcowych; Rodzaj kryterium Analized parameter (k) Jakoœæ kopaliny Quality of the mineral Wielosurowcowoœæ Range of possibile usage Czêstoœæ wystêpowania Frequency of the deposit Wielkoœæ zasobów Quantity of resources Parametry geologiczno-górnicze Geological-mining parameters Zmiennoœæ parametrów Variability of parameters Waga Rank a = 3 b = 0,5 c = 1,5 d = 2 e = 2 f = 1 Punktacja Score I II III 48 36 24 8 6 4 24 18 12 32 24 16 32 24 16 16 12 8

Tab.1. Zasady oceny walorów geologiczno-surowcowych z³o¿a

Table 1. Scoring system of evaluation of geological assets of the mineral deposit

do dalszego rozpoznania for further research D najwy¿sza ochrona superlative protection wysoka ochrona increased protection N P zwyk³a ochrona ordinary protection bez ochrony non protection Z B W ALOR Y GEOLOGICZNO SUROWCOWE GEOLOGICAL-MINING CRITERIA AXIS OBCI¥¯ENIA SOZOLOGICZNO PLANISTYCZNE SOZOLOGIC-SP ACIAL PLANING CRITERIA AXIS KATEGORIA ROZPOZNANIA Z£O¯A LEVEL OF CERTAINTY AXIS

N N D N N N D D D B B B P P D P P P D D B B B Z Z Z Z Z B Z B B B B 3 2 1 A-C₁ C₂ D₁ bez obci¹¿eñ –1 conflictless ma³e obci¹¿enia –2 slightly affected du¿e obci¹¿enia –3 strongly affected teren niedostêpny –₄ inaccesible 1 2 3 D Z wysokie high œrednie medium mierne mediocre

¬

Ryc. 1. Model walory -zacji z³ó¿ kopalin Fig. 1. Schema of mul -ticriterial valorisation of mineral deposits

2 — z³o¿a o œrednich walorach geologiczno-surowcowych; 3 — z³o¿a o miernych walorach geologiczno-surowcowych. Dla grupy kryteriów okreœlaj¹cych obci¹¿enia sozolo-giczno-planistyczne przyjêto nastêpuj¹cy podzia³:

1 — z³o¿a bez obci¹¿eñ sozologiczno-planistycznych; 2 — z³o¿a o ma³ych obci¹¿eniach sozologiczno-plani-stycznych;

3 — z³o¿a o du¿ych obci¹¿eniach sozologiczno-plani-stycznych;

4 — z³o¿a, które nale¿y wykluczyæ z rozwa¿añ surow-cowych, ze wzglêdu na skrajnie wysokie obci¹¿enia sozo-logiczno-planistyczne.

Dok³adnoœæ informacji geologicznej oceniano wed³ug kategorii rozpoznania z³o¿a, wyró¿niaj¹c:

1— z³o¿a rozpoznane szczegó³owo;

2 — z³o¿a rozpoznane wstêpnie;

3 — z³o¿a s³abo rozpoznane (o zasobach prognostycznych). W niniejszej waloryzacji z³o¿e przyjêto za obiekt punk-towy. Przy ocenie obci¹¿eñ sozologiczno-planistycznych uznano, ¿e powinno ono odpowiadaæ obci¹¿eniom obej-muj¹cym ponad po³owê udokumentowanej powierzchni.

Dla oceny walorów geologiczno-surowcowych kopali-ny i z³o¿a, po analizie wybrano kilka wiod¹cych: jakoœæ kopaliny, wielokierunkowoœæ mo¿liwych zastosowañ, czêstoœæ wystêpowania z³ó¿, wielkoœæ udokumentowa-nych zasobów, warunki geologiczno-górnicze oraz zmien-noœæ g³ównych parametrów geologiczno-górniczych z³o¿a i jakoœci kopaliny (Radwanek-B¹k, 2001). Dla ka¿dej z wymienionych cech opracowano szczegó³owe kryteria pozwalaj¹ce na jej przyporz¹dkowanie do jednej z trzech

Kryterium Criteria Skala oceny (scoring system) Bez obci¹¿eñ conflictless Ma³e

Small = slightly affected

Du¿e

high = strongly affected

Z³o¿e niedostepne

Inaccessible

1 2 3 4

Obszary prawnie chronione

Nature protected areas

poza obszarami chronionymi

non protected areas

w obrêbie: obszarów chronionego krajobrazu, gleb

chronionych o pokrywaj¹cych>50 % obszaru

z³o¿a, zespo³ów przyrodniczo-krajobrazowych

protected soils (>50% of deposit area), areas of

protected landscape

w obrêbie: otulin parków narodowych, parków krajobrazowych, zwartych kompleksów leœnych, sieci

Natura 2000

landscape parks, buffer zones of national parks, forest complexes, Natura

2000 net

w parkach narodowych, rezerwatach przyrody

national parks and nature reserves

Ochrona wód powierzch. i podziemnych

Water protection

poza obszarami ochrony wód

non protected areas

strefy: ochrony poœredniej ujêæ wód podziemnych, w obrêbie

UPWP

zones of main water reservoirs protection

obszary ochrony UPWP, strefy ochrony poœredniej ujêæ wód powierzchniowych

documented main ground and surface water reservoires, medial zones of

surface water intakes protection

miêdzywala rzek, strefy ochrony bezpoœredniej ujêæ

wód

area of interflood embankment, direct zones of water intakes protection Tab. 2. Obci¹¿enia sozologiczne dostêpnoœci z³ó¿

Table 2. Environmental limits of deposit accessibility

Kryterium Criteria Skala oceny (scoring system) Bez obci¹¿eñ conflictless Ma³e

Small = slightly affected

Du¿e

high = strongly affected

Z³o¿e niedostêpne

inaccessible

1 2 3 4

Odleg³oœæ od zabudowy

built up area distance

>1 km — zwartej >0,2 km — luŸne

high, low density

0,5–1 km — zwartej 0,1–02 km — luŸne

high, low density

< 0,5 km — zwartej <0,1 km — luŸnej

high, low density

zwarta zabudowa obejmuj¹ca >50 % obszaru z³o¿a high density on >50 % of deposit area Mo¿liwoœæ racjonalnego zagospodarowania z³o¿ possibility of management of deposit area z³o¿a mo¿liwe do eksploatacji w ca³oœci management of complete deposit area

z³o¿a wymagaj¹ce podzia³u na mniejsze jednostki eksploatacyjne (oddalone

pola z³o¿owe)

deposit divided in some fields

ograniczone spowodowane zagospodarowaniem terenu (LWN, drogi, strefy ochrony

sanitarnej), wspólne granice z³ó¿

roads, power-lines, pipelines on the deposit

area

w obrêbie obiektów strategicznych

special strategic object on the deposit area

Dostêpnoœæ komunikacyjna z³ó¿

road distance

dobra

by the road

koniecznoϾ budowy drogi dojazdowej <1 km <1 km road to build

koniecznoœæ budowy d³u¿szej drogi dojazdowej

> 1 km > 1 km road to build

grzbietowe, niedostêpne partie gór, czynne osuwiska,

bagna

mountain ridge, landslide, marsh Tab. 3. Obci¹¿enia planistyczne dostêpnoœci z³ó¿

wyodrêbnionych klas. Przyjête kryteria maj¹ w wiêkszoœci charakter iloœciowy. Poszczególne cechy maj¹ zró¿nico-wane znaczenie dla oceny walorów geologiczno-surowco-wych z³ó¿, dlatego przypisano im ró¿ne wagi. Dla ka¿dej z wyró¿nionych trzech klas przyjêto podstawow¹ punktacjê. Po uwzglêdnieniu wagi przypisanych dla poszczególnych kryteriów powsta³a punktacja koñcowa s³u¿¹ca do oceny walorów geologiczno-surowcowych, któr¹ przedstawiono w tab. 1.

Najwa¿niejsze spoœród nich s¹ kryteria jakoœciowe kopaliny. Nawi¹zuj¹ one do zalecanych w Polsce kryteriów bilansowoœci lub norm europejskich, a w przypadku ich braku — stosowanych norm polskich.

Kryterium wielosurowcowoœci jest z³o¿one i faktycz-nie zawiera syntezê dwóch elementów: wielosurowcowo-œci, rozumianej jako ró¿norodnoœæ kierunków wykorzystania kopalin oraz atrakcyjnoœci gospodarczej w aspekcie pospolitoœci ich zastosowañ. Dla oceny tego kry-terium proponuje siê wydzielenie nastêpuj¹cych trzech klas: z³ó¿ najwartoœciowszych — posiadaj¹cych kopalinê o szerokim, wielokierunkowym lub unikatowym zastoso-waniu, œredniej wartoœci — kopaliny o ograniczonych, specyficznych kierunkach zastosowania i najni¿ej ocenia-ne — kopaliny o w¹skim i zarazem pospolitym gospodar-czo kierunku zastosowania. Definicje poszczególnych klas wielosurowcowoœci mo¿na te¿ dla uproszczenia okreœliæ poprzez przedrostek, uwzglêdniaj¹cy wieloœæ zastosowañ: wielosurowcowe lub unikatowe, kilkusurowcowe lub mono (jedno) surowcowe.

Dla ogólnej oceny czêstoœci wystêpowania z³ó¿ wystarczaj¹cy wydaje siê byæ podzia³ nawi¹zuj¹cy do sto-sowanego przy opracowywaniu map geoœrodowiskowych, (Instrukcja..., 2002). Proponuje siê wyró¿niæ nastêpuj¹ce kategorie czêstoœci wystêpowania z³ó¿: rzadkie w skali kraju, rzadkie w skali regionu i powszechnie spotykane na terenie ca³ego kraju.

Wielkoœæ udokumentowanych zasobów powinno siê ró¿nicowaæ oddzielnie dla ka¿dego rodzaju kopalin, w nawi¹zaniu do histogramów rozk³adu tego parametru w skali krajowej.

Spoœród parametrów geologiczno-górniczych do naj-wa¿niejszych, a wiêc koniecznych do uwzglêdnienia dla celów waloryzacji z³ó¿ nale¿¹: stosunek gruboœci nadk³adu do mi¹¿szoœci z³o¿a (N/Z), mi¹¿szoœæ z³o¿a i obecnoœæ przerostów ska³y p³onnej w profilu z³o¿a.

Zmiennoœæ parametrów jakoœciowych kopalin i geolo-giczno-górniczych z³ó¿ oceniano w trzech klasach, zgod-nych ze stosowanym podzia³em na tzw. grupy zmiennoœci z³ó¿: I — o ma³ej zmiennoœci, doœæ jednorodne, o nieskom-plikowanej budowie geologicznej, II — o œrednim zró¿ni-cowaniu i skomplikowanej budowie geologicznej i III — o du¿ym zró¿nicowaniu parametrów i skomplikowanej budowie geologicznej.

Zastosowanie grupy wymienionych kryteriów pozwala na wyró¿nienie z³ó¿ o: wysokich (I), œrednich (II), mier-nych (III) walorach geologiczno-surowcowych. Dodatko-wo jest mo¿liwe wyró¿nienie jeszcze czwartej grupy, obejmuj¹cej z³o¿a nie w pe³ni spe³niaj¹ce obowi¹zuj¹ce obecnie (dawniej zalecane) kryteria bilansowoœci, ale mimo to dokumentowane i wykorzystywane na potrzeby lokalne. W œwietle obecnego ustawodawstwa, odstêpstwa od kryteriów bilansowoœci wymagaj¹ formalnej legaliza-cji, co w przypadku kopalin pospolitych nie zawsze jest przestrzegane.

Grupa kryteriów dotycz¹cych tzw. obci¹¿eñ sozolo-giczno-planistycznych obejmuje wiele czynników, utrud-niaj¹cych swobodny dostêp do z³o¿a i racjonalne wykorzystanie jego zasobów (tab. 2, 3).

Dla oceny obci¹¿eñ sozologiczno-planistycznych naj-wiêksze znaczenie maj¹: po³o¿enie na obszarach prawnie chronionych, ochrona wód oraz odleg³oœæ od zwartej zabu-dowy. Na utrudnienia w zagospodarowaniu z³ó¿ wp³ywaj¹ te¿ — obecnoœæ trwa³ej infrastruktury oraz zagêszczenie z³ó¿. Powoduj¹ one koniecznoœæ wy³¹czenia z ewentualne-go zaewentualne-gospodarowania fragmentów z³ó¿ w postaci filarów lub pasów ochronnych. Kolejnym wa¿nym czynnikiem jest dostêpnoœæ z³ó¿, rozumiana w kontekœcie koniecznoœci budowy dogodnej drogi dojazdowej. Mo¿e to dotyczyæ z³ó¿ po³o¿onych w terenach górskich, szczególnie w odleg³ych lub s³abo dostêpnych grzbietowych partiach gór, ale czêœciej zwi¹zane jest z koniecznoœci¹ budowy bezkolizyjnych dróg dojazdowych, po³o¿onych poza stre-fami zabudowy, ze wzglêdu na uci¹¿liwoœæ wzmo¿onego ruchu (transport urobku lub surowca).

Kolejnym czynnikiem jest atrakcyjnoœæ rynkowa loka-lizacji z³o¿a, tj. odleg³oœci od rynków zbytu. Preferencje w tym zakresie zale¿¹ od rodzaju surowca, (mniejsza odleg³oœæ preferowana jest zw³aszcza dla z³ó¿ kopalin dla produkcji surowców masowych, gdzie istotnym elemen-tem finalnej ceny surowca s¹ koszty transportu). Rola tego czynnika jest zmienna w zale¿noœci od istniej¹cej koniunk-tury i w warunkach gospodarki rynkowej oraz rozwoju nowych technologii (np. mobilne zak³ady uszlachetniania kruszyw naturalnych) jest coraz bardziej ograniczona.

Ocenê obci¹¿eñ sozologiczno-planistycznych z³ó¿ przeprowadzono w odmienny sposób, w porównaniu do stosowanego dla oceny walorów geologiczno-œrodowisko-wych. W tym przypadku obecnoœæ jednego tylko rodzaju obci¹¿eñ mo¿e decydowaæ o ostatecznej ocenie tych obci¹¿eñ, a nawet spowodowaæ wykluczenie z³o¿a z roz-wa¿añ surowcowych. Bior¹c pod uwagê te uwarunkowa-nia uznano, ¿e o zakwalifikowaniu z³o¿a do jednej z wyró¿nionych kategorii obci¹¿eñ sozologiczno-planistycz-nych decyduje najbardziej obci¹¿aj¹cy element, zaœ poszczególne obci¹¿enia nie sumuj¹ siê.

Ocenê obci¹¿eñ sozologiczno-planistycznych utrudnia fakt, ¿e:

‘skala niektórych rodzajów obci¹¿eñ zale¿y w du¿ej mierze od wielkoœci z³ó¿ — np. du¿e z³o¿e mo¿e pozostaæ atrakcyjne do zagospodarowania mimo koniecznoœci jego podzia³u na mniejsze jednostki lub ustanowienia filarów ochronnych, co w przypadku mniejszego, mo¿e nawet powodowaæ nieop³acalnoœæ jego eksploatacji;

‘na wielkoœæ oddzia³ywañ na œrodowisko wp³ywaj¹ równie¿: skala i metody eksploatacji (przy ma³ej skali, prostych metodach eksploatacji i braku przeróbki urobku, konfliktowoœæ eksploatacji jest niewielka).

W procedurze waloryzacyjnej nale¿y uwzglêdniæ jesz-cze element zwi¹zany z dok³adnoœci¹ informacji geolo-gicznej. Miar¹ dok³adnoœci rozpoznania jest kategoria jego rozpoznania. Co prawda, pojêcie to odnosi siê g³ównie do dok³adnoœci oszacowania iloœci zasobów geologicznych, ale dotyczy te¿ dok³adnoœci rozpoznania natury samego z³o¿a i dlatego wydaje siê byæ pomocnym dla za³o¿onego celu waloryzacji z³ó¿. Dla z³ó¿ kopalin skalnych istotne znaczenie dla jakoœci informacji o z³o¿ach ma zró¿nicowa-nie na kat. A–C1(rozpoznanych szczegó³owo) i C2 (rozpo-znanych wstêpnie). Dla umo¿liwienia ochrony zasobów w tzw. obszarach prognostycznych (zasoby szacunkowe), waloryzacj¹ proponuje siê obj¹æ równie¿ z³o¿a rozpoznane w kategorii D1. Obszary prognostyczne maj¹ wyznaczone granice, a jakoœæ kopaliny i geologiczno-górnicze warunki jej zalegania s¹ znane na podstawie przeprowadzonych badañ, jakkolwiek ich iloœæ jest niewielka, a siatka rozpo-znania czêsto nieregularna. Wiele takich obszarów

progno-stycznych nie doczeka³o siê lepszego rozpoznania, dlatego ¿e w ich najbli¿szej okolicy istnia³y z³o¿a udokumentowa-ne, których wykorzystanie zaspokaja³o zapotrzebowanie na dan¹ kopalinê. W sytuacji kurcz¹cej siê dostêpnoœci z³ó¿ udokumentowanych i ich konfliktowoœci, istnieje potrzeba objêcia ochron¹ tej grupy z³ó¿.

Prezentowany model (schemat) waloryzacji z³ó¿ dla ochrony ich zasobów jest wiêc trójwymiarowy, podobnie jak schemat miêdzynarodowej klasyfikacji zasobów surowców mineralnych (Piwocki & Przenios³o, 1997). Przyjête w obydwu schematach podstawowe grupy kryte-riów mo¿na skorelowaæ z sob¹, choæ szczegó³owe kryteria oceny ró¿ni¹ siê, tak jak ró¿ni¹ siê cele obu klasyfikacji.

Prezentowana waloryzacja z³ó¿ dla ich ochrony doko-nuje siê na etapie odpowiadaj¹cym dokumentacji geolo-gicznej st¹d brak w niej elementów œciœle ekonomicznych i handlowych. Podejœcie takie wydaje siê uzasadnione tym bardziej, ¿e ochrona zasobów kopalin dokonywana jest tu w kontekœcie d³ugookresowym, zgodnie z zasadami zrów-nowa¿onego rozwoju, a w szczególnoœci z zasad¹ sprawie-dliwoœci miêdzypokoleniowej.

Podsumowanie

1. Proponowana koncepcja gradacji zakresu ochrony zaso-bów polega na ich podziale na trzy kategorie ochrony: najwy-¿sz¹, wysok¹ i zwyk³¹. Nawi¹zuje ona do przyjêtej w Polsce struktury organów decyzyjnych dla gospodarki z³o¿ami, przez co mo¿e byæ ³atwo wprowadzona w ramy obowi¹zuj¹cych przepisów prawnych. W szczególnoœci mo¿e stanowiæ punkt wyjœcia dla przygotowania ustawy o ochronie zasobów

2. Poprzez wyodrêbnienie kategorii z³ó¿ kwali-fikuj¹cych siê do dalszego rozpoznania w pierwszej kolej-noœci okreœla ona równie¿ priorytety w zakresie prowadze-nia prac-geologicznych z³ó¿ wstêpnie rozpoznanych.

3. Dla realizacji tej koncepcji zbudowano wielokry-terialny model waloryzacji z³ó¿ oparty na nastêpuj¹cych grupach kryteriów: walorach geologiczno-surowcowych (przyrodniczych) i obci¹¿eniach sozologiczno-planistycz-nych, które wp³ywaj¹ bezpoœrednio na potencjaln¹ wartoœæ z³o¿a oraz dok³adnoœci informacji geologicznej, której uwzglêd-nienie pozwala na ocenê b³êdu oceny tych parametrów.

4. Prezentowany model mo¿na skorelowaæ z miêdzy-narodow¹ klasyfikacj¹ zasobów ONZ. Powi¹zanie takie daje mo¿liwoœæ rozszerzenia przyjêtych zasad waloryzacji z³ó¿ dla oceny z³ó¿ ju¿ zagospodarowanych (z przeniesie-niem punktów ciê¿koœci waloryzacji na kryteria ekono-miczno-handlowe i techniczno-technologiczne).

5. W przyjêtej procedurze waloryzacyjnej z³o¿e przyjêto za obiekt punktowy. Zachowuj¹c przedstawion¹ koncepcjê walo-ryzacji, mo¿liwe jest, przy zastosowaniu narzêdzi GIS, jej wykonanie dla z³ó¿ traktowanych jako obiekty przestrzenne. By³oby to uzasadnione zw³aszcza dla du¿ych obiektów.

6. Opracowany model i zasady waloryzacji daj¹ mo¿li-woœci rozszerzenia go dla oceny zasobów perspektywicz-nych. W tym przypadku nale¿y prowadziæ waloryzacjê przestrzenn¹, przy u¿yciu narzêdzi GIS.

Literatura

BROMOWICZ J., FIGARSKA-WARCHO£ B., KARWACKI A., KOLASA A., MAGIERA J., REMBIŒ M., SMOLEÑSKA A.& STAÑCZAK G. 2003 — G³ówne kryteria waloryzacji z³ó¿ kamieni budowlanych i drogowych. [W:] Kruszywa mineralne.

Surowce–ry-nek–technologie–jakoœæ. Pr. Nauk. Inst. Górnictwa Politechniki Wroc³awskiej 104. Konferencje 37: 3–14. Oficyna Wyd. Politechniki Wr. BROMOWICZ J., FIGARSKA-WARCHO£ B., KARWACKI A., KOLASA A., MAGIERA J., REMBIŒ M., SMOLEÑSKA A. & STAÑCZAK G. 2004 — Waloryzacja z³ó¿ kamieni budowlanych i drogo-wych z ró¿nych punktów widzenia. [W:] — Kruszywa mineralne. Surow-ce–rynek–technologie–jakoœæ. Pr. Nauk. Inst. Górnictwa Politechniki Wroc³awskiej 108. Konferencje, 40: 3–11. Oficyna Wyd. Politechniki Wr. BYRSKA-R¥PA£A A., KOZARKIEWICZ-CHLEBOWSKA A. & £UCKI Z. 1996 — Problematyka wyceny obiektów geologicznych w gospodarce rynkowej. Mat. VI. Konf. „Aktualia i perspektywy gospo-darki surowcami mineralnymi”. CPPGSMiE.PAN. Kraków.

DEMBOWIECKA S. 1979 — Ekonomiczna ocena z³ó¿. Prz. Geol., 27: 149–151.

GISMAN P. 2001 — Ochrona z³ó¿ kopalin. [W:] — Prawie geologicz-nym i górniczym. Bezpieczeñstwo pracy i ochrona œrodowiska w gór-nictwie. 12: 4–8.

GÓRKA K. & PESZKO G. 1996 — Ekonomika ochrony œrodowiska naturalnego [W:] Paulo A. (red) — Ochrona œrodowiska przyrodnicze-go i jeprzyrodnicze-go zasobów mineralnych. CPPGSMiE PAN. Kraków.

GRZYBEK I. 2002 — Zasady i zakres ochrony zasobów kopalin. Górn. Odkryw., 44: 19–26

Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy Geoœrodowiskowej Polski

w skali 1:50 000, 2002.Pañstwowy Instytut Geologiczny.Warszawa. JANKOWSKA A. 1972 — Ogólne zasady i metodyka okreœlania war-toœci zasobów kopalin sta³ych w z³o¿u. Z badañ ekonomicznych w geo-logii. z.4. Wyd. Geol.

KOŒCIÓWKO H. 1998 — Z³o¿a kopalin skalnych a ochrona œrodowi-ska. Prz. Geol., 46: 1051–1052.

KOZ£OWSKI S. (red.) 1998 — Ochrona litosfery. PIG. KULCZYCKI Z., PYTEL J. & SOWA A. 1999 — Wykorzystanie i ochrona z³ó¿ kopalin w likwidowanych zak³adach górniczych. WUG, 12: 11–19. Wy¿szy Urz¹d Górniczy. Katowice.

MIKOSZ R. 1998 — Prawne uwarunkowania ochrony z³ó¿. [W:] —VI Konf. nt. Wykorzystanie zasobów z³ó¿ kopalin u¿ytecznych. Wyd. AGH. Kraków. NEY R. 2001 —Ochrona z³ó¿ i zasobów kopalin. [W:] M. Kotarba (red.) — Przemiany œrodowiska naturalnego a ekorozwój Towarzystwo Badania Przemian Œrodowiska „GEOSFERA”: 73–85. Kraków. NIEÆ M. 1996 — Zagadnienie ochrony œrodowiska w dokumentowa-niu z³ó¿. Górn. Odkryw., 40: 357–359.

NIEÆ M. & GIENTKA M. 1998 — Ochrona zasobów z³ó¿ kopalin w procesie likwidacji zak³adów górniczych. Mies. WUG. Wyd. Spec., 75: 180–184. Katowice.

NIEÆ M. & MYSZKA R. 2000 — Prognozowanie, dokumentowanie i ochrona z³ó¿ w warunkach gospodarki rynkowej. Górn. Odkryw.: 1–23 NIEÆ M. 2003 — Problemy ochrony z³ó¿ kopalin. Prz. Geol., 51: 870–875. PAULO A. (red.) 1995 — Ochrona œrodowiska przyrodniczego i zaso-bów mineralnych (materia³y studium podyplomowego AGH w Krako-wie). Wyd. CPPGSMiE PAN. Kraków.

PIETRZYK-SOKULSKA E. 2001 — Waloryzacja obszarów wystêpo-wania i eksploatacji z³ó¿ zwiêz³ych surowców skalnych na przyk³adzie Beskidów Zachodnich. Studia, Rozprawy, Monografie, 98. Wyd. IGSMiE PAN. Kraków.

PIWOCKI M. & KASIÑSKI J. 1993 — Metoda ekonomiczno-sozolo-gicznej waloryzacji z³ó¿ wêgla brunatnego. Prz. Geol., 35: 346–359. PIWOCKI M. & KASIÑSKI J. 1994 — Mapa waloryzacji ekonomiczno-œrodo-wiskowej z³ó¿ wêgla brunatnego w Polsce. 1:750 000. Wyd. Pañst. Inst. Geol. PIWOCKI M. & PRZENIOS£O S. 1997 — Propozycje zastosowania miê-dzynarodowej klasyfikacji zasobów kopalin. Prz. Geol., 45: 761–767. RADWANEK-B¥K B. 2002 — Kryteria waloryzacji z³ó¿ kopalin skal-nych dla ich ochrony. Górn. Odkryw., 44: 27–31.

RADWANEK-B¥K B. 2005 — Gospodarka zasobami kopalin skalnych w Karpatach polskich w warunkach zrównowa¿onego rozwoju. Pr. Pañstw. Inst. Geol. (w druku)

ROY B. 1990 — Wielokryterialne wspomaganie decyzji. Wyd. Nauk.-Tech. STRZELSKA-SMAKOWSKA B. 2003 — Ocena ekonomiczna z³ó¿ rud.Wyd. AGH. Kraków.

TRZCIONKA P. & GRZYBEK I. 1995 —. Ochrona z³ó¿ kopalin w warunkach gospodarki rynkowej w œwietle polskiego prawa. [W:] — Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi. V Konfe-rencja. Rytro, 15–17 listopada 1995. Sympozja i Konferencje, 18:7/5

Wyd. CPPGSMiE PAN, Kraków.

UBERMAN R. 2000 — W³asnoœæ i wartoœæ z³ó¿ kopalin. Polskie dro-gi. Dodatek do nr 13 (65).

WANIELISTA K. 1992 — Wartoœæ i metoda wyceny zasobów z³ó¿ kopalin sta³ych. Studia i Rozprawy 23.CPPGSMiE.PAN. Kraków. WYRWICKA K. 1992 — Koncepcja poszukiwania, rozpoznania i ochrony z³ó¿ surowców skalnych. Prz. Geol., 40: 249–253.

WYRWICKA K. & WYRWICKI R. 1994 — Waloryzacja z³ó¿ kopalin ilastych w Polsce. Pañst. Inst. Geol. Warszawa.