dyskurs dziedzictwa. Porównawcze
studium narracji muzealnych w Łodzi
i Tampere
Magdalena Rek-Woźniak
Uniwersytet Łódzki
DOI: http://dx.doi.org/10.18778/1733-8069.17.1.06
Abstrakt: W historii Łodzi i Tampere jest wiele podobieństw. Dzięki przywilejom podatkowym i cel-nym stały się przemysłowymi centrami ważcel-nymi dla gospodarki Imperium Rosyjskiego, zyskując mia-no polskiego i fińskiego Manchesteru. Zaludniane przez przybyszów, w znacznej mierze wywodzących się ze wsi, zasłużyły z kolei na miano „czerwonych” bastionów klasy robotniczej w rolniczych społe-czeństwach. Od momentu zaniku tradycyjnych przemysłów w latach 80. i 90. XX wieku przepracowują swoje unikalne dziedzictwo. Autorka stara się porównać muzealne narracje rekonstruujące ścieżki pro-wadzące oba miasta ku współczesności, zwracając uwagę na to, jak reprezentowane są w nich kluczowe grupy społeczne tworzące społeczność Tampere i Łodzi. Punktem odniesienia dla wywodu jest koncep-cja usankcjonowanego dyskursu dziedzictwa.
Magdalena Rek-Woźniak jest socjolożką i kulturo-znawczynią. Zajmuje się problematyką nierówności klaso-wo-warstwowych i ich reprezentacją w debacie publicznej, a także procesami i projektami modernizacyjnymi w mia-stach poprzemysłowych.
Adres kontaktowy:
Katedra Socjologii Struktur i Zmian Społecznych
Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki ul. Rewolucji 1905 r. nr 41/43, 90-214 Łódź e-mail: magdalena.rek@uni.lodz.pl Słowa kluczowe: dziedzictwo przemysłowe, historia miasta, muzea, usankcjonowany dyskurs dziedzictwa
W
ostatnich latach w polskiejde-bacie nad przeszłością powoli rośnie zainteresowanie historią społeczną, uwzględniającą do-świadczenia klas i grup zdominowanych, czego przejawem są projekty naukowe i popularyzator-skie dotyczące zarówno społecznej historii trans-formacji (zob. Leyk, Wawrzyniak 2020), powojen-nej modernizacji (np. Leszczyński 2013; Leder 2014; Zysiak 2016; 2020), jak i relacji klasowych w per-spektywie długiego trwania i w kontekście
global-nych makroprocesów (Pobłocki 2017; 2021 [w dru-ku]; Leszczyński 20201; Rauszer 2020). Trendowi
temu towarzyszy krytyczna refleksja nad zinsty-tucjonalizowanym konstruowaniem pamięci zbio-rowej (zob. np. Kostro, Wóycicki, Wysocki 2014), dotąd w znacznej mierze skupiona wokół różnych wątków historii narodowej i politycznej (zob. np. Bernhard, Kubik 2014).
Badania2, z których fragmentaryczne
sprawozda-nie stanowi nisprawozda-niejszy tekst3, wpisują się w
powyż-szy trend. Ich poznawczym celem jest częściowe wypełnienie luki w literaturze dotyczącej trans-formacji miast postindustrialnych, a zwłaszcza wykorzystywania różnych elementów przemysło-wej przeszłości w procesie aktualizowania nar-racji tożsamościowych. Skupiam się przy tym na wątkach społeczno-ekonomicznych (klasowych), starając się scharakteryzować specyfikę procesów zachodzących w Łodzi. Do poszukiwań możli-wych płaszczyzn porównań z pewnością zachę-cają prace (zob. Zysiak 2016; 2020) przekraczające „paradygmat totalitarny”, sugerujący wyjątkowość powojennych doświadczeń społeczeństw dawne-go bloku wschodniedawne-go, a zatem ich nieporówny-1 W tym kontekście znamienne wydaje się, że pierwsze
wy-danie Ludowej historii Polski autorstwa historyka i socjologa Adama Leszczyńskiego ukazało się czterdzieści lat po symbo-licznej dla tego nurtu publikacji A People’s History of the United States Howarda Zinna (polski przekład w 2016).
2 Rekapitulowane tu badania zostały częściowo
sfinansowa-ne ze środków projektu „Klasy społeczsfinansowa-ne i polityka pamięci w miastach poprzemysłowych” (grant w ramach konkursu Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego UŁ dla młodych ba-daczy, nr B1911200002085.02, kierownik: Magdalena Rek-Woź-niak) oraz projektu „Fiński model społeczno-ekonomiczny. Studium Socjologiczne” (NCN, Program Miniatura 2, grant nr: 2018/02/X/HS5/01828, kierownik: Wojciech Woźniak).
3 Pragnę podziękować trojgu anonimowych recenzentów,
a także dr Annie Matysce za wnikliwe komentarze i bardzo inspirujące wskazówki literaturowe. Choć ostateczna wersja tego tekstu jest efektem licznych kompromisów i daleko jej do ideału, Państwa życzliwe uwagi pomogły mi ponownie prze-myśleć przyszłe etapy analiz.
walność ze społeczeństwami kapitalistycznymi. Ponadto w trwającej od kilku dekad debacie nad przemianami kapitalizmu i towarzyszącymi im zmianami społecznymi wciąż istnieje miejsce na próby zrozumienia zjawisk zachodzących w Polsce nie tylko dzięki zestawieniom z emblematycznymi krajami globalnego centrum, ale i tymi noszącymi doświadczenie półperyferyjności i peryferyjności. Choć takie porównanie należałoby opatrzeć serią zastrzeżeń, ciekawym punktem odniesienia dla Łodzi jest Tampere, trzecie pod względem liczby mieszkańców miasto Finlandii, która do światowej czołówki dołączyła dopiero w latach 90. XX wieku (zob. np. Ojala, Eloranta, Jalava 2006) w wyniku in-tensywnej powojennej modernizacji. Interesujące wydają się zarówno podobieństwa historycznych ścieżek rozwojowych dawnych przemysłowych gi-gantów, jak i głębokie i wielowymiarowe różnice dzielące dziś te miasta nie tylko w zakresie wskaź-ników społeczno-ekonomicznych, ale i zbiorowej pamięci i polityki wobec przemysłowej przeszłości. Empiryczną podstawę niniejszego tekstu stanowią dane zastane – zawartość wybranych książek i bro-szur wydawanych przez łódzkie i tampereńskie muzea, a także udostępniane przez nie publicznie materiały cyfrowe. Ich analiza posłużyła odtworze-niu wybranych aspektów usankcjonowanego dys-kursu dziedzictwa (Smith 2006) obu miast.
Struktura wywodu jest następująca: pierwsza
część stanowi wprowadzenie historyczne, w któ-rym wskazuję na główne podobieństwa i różnice w ścieżkach rozwojowych Łodzi i Tampere. Następ-nie staram się pokrótce opisać rolę lokalnych muze-ów w kształtowaniu usankcjonowanego dyskursu dziedzictwa, przedstawiając jednocześnie metodo-logiczne ramy podjętych analiz. W kolejnych frag-mentach omawiam wybrane cechy oficjalnych
muzealnych narracji o historii przemysłowej obu miast, by w podsumowaniu zaproponować inter-pretację zidentyfikowanych różnic poprzez odwo-łania do relatywnie trwałych imaginariów narodo-wych. Artykuł stanowi kontynuację i uzupełnienie wątków podjętych w innym miejscu (Rek-Woźniak, Woźniak 2020).
Manchester Wschodu i Manchester
Północy
Status Łodzi i Tampere od lat 20. XIX wieku często bywa porównywany do specjalnych stref ekono-micznych (zob. Puś 1987; Haapala 2011). Gwałtow-ny rozwój obu miast i ich przekształcenie w wyspy przemysłowego kapitalizmu na zachodnich i północ-no-zachodnich krańcach Imperium Rosyjskiego były możliwe dzięki przywilejom celnym i podatkowym, które miały przyciągać zagraniczny kapitał i
know--how. Stały dopływ siły roboczej zapewniały im
masowe migracje ludności wiejskiej, w przypadku Łodzi możliwe dopiero po zniesieniu pańszczyzny ukazami carskimi z 1864 roku. O ile jednak w tym przypadku migracje przyczyniły się też do znaczne-go zróżnicowania struktury etniczno-religijnej mia-sta, Tampere pozostało kulturowo homogeniczne (na przełomie XIX i XX wieku odsetek mieszkańców niefińskiego pochodzenia nie przekraczał tam 1,5%, podczas gdy etniczni Polacy i Polki stanowili około połowy populacji Łodzi [zob. Kowalski, Matera, So-kołowicz 2020]). Jednocześnie stosunkowo szybko dywersyfikacji uległ jego profil produkcyjny. Obok tekstyliów ekonomiczną podstawą funkcjonowania Tampere stała się także produkcja maszyn (w tym zbrojeniowa), wyrobów gumowych, przetwórstwo pulpy papierowej czy obuwnictwo.
Oba miasta bardzo szybko stały się ważnymi ośrod-kami robotniczej mobilizacji, w tym protestów
i strajków, a także lokalnych erupcji Rewolucji 1905 roku4. Napięcia klasowe stanowiły bardzo ważny
kontekst opowiedzenia się mieszkańców Tampere po stronie „Czerwonych” w wojnie domowej, która przetoczyła się przez Finlandię tuż po uzyskaniu niepodległości w 1917 roku (Kirby 1978). W okresie międzywojennym politykę obu miast kształtowa-ły partie lewicowe, kładąc duży nacisk na rozwój usług społecznych. Jednocześnie publiczne wize-runki i autostereotypy Tampere i Łodzi były dia-metralnie różne. Wkład Tampere w rozwój gospo-darczy Wielkiego Księstwa Fińskiego, a następnie niepodległego państwa był od początku doceniany. W wydanej w 1876 roku Księdze naszych Ziem5
Za-chrisa Topeliusa zostało ono opisane jako „ciężko pracujące miasto rozciągające się wzdłuż rzecznych bystrz ze swoimi wielkimi fabrykami i pięknymi parkami” (Topelius 2018 r. 1, par. 26 [tłum. MRW]). Z czasem ten obraz uległ wzmocnieniu (zob. Ha-apala 2005; 2011). Łódź z kolei, kojarzona z lekce-ważonym, sfeminizowanym przemysłem lekkim, borykała się z etykietą „złego miasta”, rozsadzane-go przez kontrasty ekonomiczne i konflikty na tle etnicznym, a w dotyczących go narracjach w ko-lejnych dekadach powracał motyw jego obcości w społeczno-kulturowym pejzażu zaboru rosyj-skiego, a następnie niepodległego państwa (zob. Śmiechowski 2012; Zysiak i in. 2018).
Choć w trakcie II wojny światowej infrastruktura obu miast nie uległa poważniejszym zniszczeniom, dla Łodzi wojna i powojenne migracje oznaczały
ra-4 Zarówno ich przebieg, jak i bezpośrednie skutki były jednak
odmienne, a analiza ich upamiętniania i miejsca w zbiorowej pamięci mieszkańców zasługuje na osobną analizę porów-nawczą, przekraczającą rozmiary niniejszego opracowania.
5 Boken om Vårt Land czy też Maamme kirja to bogato
ilustrowa-ne rycinami kompendium wiedzy o Finlandii II połowy XIX wieku, choć napisane po szwedzku, jest – obok eposu „Kale-vala” – uważane za dzieło o fundamentalnym znaczeniu dla formującej się tożsamości narodowej.
dykalne zmiany w obrębie tkanki społecznej, z któ-rej niemal całkowicie zniknęli mieszkańcy żydow-skiego i niemieckiego pochodzenia. Homogeniczne pod względem etnicznym Tampere nie doświad-czyło podobnych strat, utrzymało też status kluczo-wego ośrodka przemysłokluczo-wego.
Oba miasta zostały włączone w krajowe projekty modernizacyjne zorientowane na industrializację, urbanizację i rozbudowę usług społecznych. Wpro-wadzenie w Polsce socjalizmu jako oficjalnej dok-tryny stanowi istotną zmienną warunkującą moż-liwości i kierunki ekspresji lokalnych i klasowych tożsamości; w fiński projekt społeczno-ekonomicz-nej konwergencji z wysokorozwiniętym Zachodem (zob. np. Kokkinen i in. 2007; Ali-Yrkkö i in. 2017) – w przeciwieństwie do PRL-owskiego – nie wpi-sywała się także nacjonalizacja przemysłu czy cen-tralizacja i polityczne podporządkowanie ruchu związkowego i organizacji społecznych. Z punktu widzenia niniejszego tekstu wydaje się jednak istot-ne, że – w odmiennych warunkach ustrojowych – w II połowie XX wieku w Łodzi i Tampere trwała intensywna rozbudowa infrastruktury związanej z mieszkalnictwem, kulturą, ochroną zdrowia czy edukacją6. Oba miasta doświadczyły też
bezpre-cedensowego przyrostu liczby mieszkańców, w znaczniej mierze w wyniku migracji wewnętrz-nych – w latach 1946–1988 populacja Łodzi wzrosła z niecałych 500 do niemal 850 tys. osób, Tampere – z około 105 do ponad 170 tys.
Powojenne czterdziestopięciolecie obu miastom przyniosło status ośrodków akademickich, przy-czyniając się tym samym do zmiany ich struktury społeczno-ekonomicznej, przede wszystkim
po-6 Przy czym w Polsce punktem wyjścia była walka z
analfabe-tyzmem w latach 30. XX wieku sięgającym ok. 20% populacji. W Finlandii już na przełomie stuleci nie przekraczał on 3%.
przez stworzenie mechanizmów kreowania i re-produkcji lokalnych elit intelektualnych. Aspiracje tego rodzaju wyrażano jeszcze przed wojną, ale w Łodzi ich realizacja okazała się możliwa w 1945, a w Tampere – dopiero w 1960 roku (Hietala, Kaar-ninen 2005). To wtedy oba miasta zyskały też siatkę instytucji kulturalnych o ponadlokalnym zasięgu, takich jak muzea, teatry repertuarowe, sale koncer-towe i biblioteki. Jednocześnie łódzki przemysł po-zostawał monokulturą tekstylną oferującą głównie miejsca pracy relatywnie niskiej jakości7, podczas
gdy w tym samym czasie w Tampere zatrudnienie w tradycyjnych przemysłach zaczynało powoli tra-cić na znaczeniu już pod koniec lat 60. (Kostiainen, Sotarauta 2003).
Choć w tamtym okresie dla ich gospodarek bar-dzo ważny był eksport do Związku Radzieckiego, jego upadek okazał się znacznie poważniejszym wstrząsem dla Łodzi. Wprawdzie na początku lat 90. Łódź i Tampere notowały wskaźniki bezrobocia przekraczające 20 procent zarówno sprawne dzia-łanie fińskiego państwa opiekuńczego, jak i długo-falowa polityka modernizacji przemysłu pozwoliły Tampere na relatywnie szybkie przezwyciężenie kryzysu, którego symbolem stało się ulokowane w mieście centrum badawczo-rozwojowe Nokii – firmy telekomunikacyjnej specjalizującej się wcze-śniej w produkcji pulpy papierowej oraz produk-tów gumowych i kabli (Kostiainen, Sotarauta 2003). Obecnie jest trzecim pod względem liczby miesz-kańców miastem Finlandii (239 tys. mieszmiesz-kańców w 2020 roku).
W Łodzi deindustrializacja przebiegła znacznie bardziej dramatycznie – około 70 procent zakładów
7 Powolne różnicowanie profilu produkcyjnego miasta można
zbankrutowało lub zostało zlikwidowanych do po-łowy lat 90. XX wieku, a miasto zyskało stygmaty-zującą etykietę „polskiego Detroit”, którego główną przewagą konkurencyjną – obok strategicznego po-łożenia w centrum kraju – ma stanowić relatywnie tania siła robocza (Karpiński i in. 2013). Odzwier-ciedleniem problemów gospodarczych i wizerun-kowych jest gwałtowne starzenie się i kurczenie populacji w 2020 roku, szacowanej na około 677 ty-sięcy osób.
Historia Łodzi i Tampere
a usankcjonowany dyskurs dziedzictwa
W ostatniej dekadzie strategie władz obu miast w różnych proporcjach czerpią z ideowego zasob-nika neoliberalnej modernizacji opartej o pomysły przyciągania inwestorów i turystów do intensyw-nie przebudowywanych centrów, mających stano-wić usługowo-rozrywkowe „huby”. Przemysłowa tożsamość stanowi w tej wizji rodzaj „znaku towa-rowego”, wyróżnika w globalnej rywalizacji o uwa-gę8. Jednocześnie warto wspomnieć, że – przede
wszystkim w związku z wcześniejszym rozpoczę-ciem procesu deindustrializacji – w Tampere dysku-sja na temat lokalnego dziedzictwa, regeneracji i za-gospodarowania obiektów poprzemysłowych trwa
8 Łódź i Tampere niemal w tym samym momencie
rozpoczę-ły forsowną przebudowę terenów okalających główne dwor-ce kolejowe. Projekty „Nowego Centrum Łodzi” i „Five Star City Centre”, choć różnią się istotnymi szczegółami, zakłada-ją przekształcenie przestrzeni ścisłego centrum i radykalne wzmocnienie infrastruktury biurowo-hotelowej, usługowej i rozrywkowej w celu zwiększenia walorów turystyczno--inwestycyjnych okolicy. Kluczowym partnerem obu miast w realizacji tych planów jest ta sama globalna firma konsul-tacyjna Deloitte. W strategie obu miast wpisane są też aplika-cje o organizację wielkich międzynarodowych imprez wysta-wienniczych i kulturalnych. Łódź bezskutecznie starała się o organizację Expo 2022, aktualnie władze miasta deklaru-ją chęć organizacji Expo Horticulture w 2029 roku, Tampe-re aplikuje o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury w 2026 roku (w 2006 przegrało podobną rywalizację z Turku, Łódź w 2010 roku przegrała walkę o nominację z Wrocławiem).
już od lat 70. XX wieku. W Łodzi podobne procesy można obserwować w pierwszej i drugiej dekadzie XX wieku9.
W niniejszym tekście staram się częściowo zrekon-struować wybrane elementy oficjalnych narracji bu-dowanych i wdrażanych przez publiczne instytucje muzealne w Łodzi i Tampere. Obok różnorakich aktów upamiętniania (pomniki, nazwy ulic i pla-ców itp.) działalność muzeów można analizować jako zinstytucjonalizowane praktyki zmierzające do ugruntowywania lub korekty pamięci zbiorowej. Ich rola jest przy tym dwojaka. Po pierwsze, ich agendy są skierowane w stronę lokalnej publiczności, wobec której pełnią rolę edukacyjną i tożsamościową. Po drugie, są ważnym elementem strategii wizerun-kowych państw, regionów i miast, pełnią funkcję „folderów reklamowych” dla turystów i profesjona-listów w delegacjach, potencjalnych inwestorów i no-wych mieszkańców. Jak twierdzi Sabine Marschall (2016), te dwie funkcje są zawsze ze sobą splecione, a kształt i kierunek wysiłków marketingowych zale-ży od dominujących ideologicznych ram oficjalnych, zinstytucjonalizowanych obiegów pamięci.
Muzea, zwłaszcza te posiadające status instytucji publicznych, kształtują i petryfikują narracje klu-czowe dla lokalnej, regionalnej czy narodowej toż-samości, budując i podtrzymując hegemoniczny (Molden 2016) status określonych idei. Jak przekonu-je Laurajane Smith (2006), niezależnie od lokalnych uwarunkowań, ich agendy są kształtowane przez tak zwany usankcjonowany dyskurs dziedzictwa (authorized heritage discourse)10.
9 Dynamika i społeczno-instytucjonalna specyfika obu tych
procesów z pewnością zasługują na porównawczą analizę, przekraczającą skromne ramy niniejszego opracowania.
10 Koncepcja Smith, choć w krytycznych badaniach nad
dzie-dzictwem kulturalnym szybko zyskała status pozycji kla-sycznej, spotyka się z – nierzadko słusznymi – zarzutami
Jego centralną ideą jest koncentrowanie publicznej uwagi na estetycznie przyjemnych obiektach, któ-re „muszą” być zachowane dla przyszłych pokoleń. Inną właściwością tak rozumianego dziedzictwa jest jego „bezdyskusyjna” wartość. Dziedzictwo reprezentuje wszystkie elementy przeszłości, któ-re są uznawane za ważne i godne zachowania, ponieważ można je wpisać w narracje o drogach prowadzących do teraźniejszości. Jak wskazuje Smith, bardzo ważnym kontekstem dla powsta-wania usankcjonowanego dyskursu dziedzic-twa były narodziny nowoczesnego nacjonalizmu w XIX wieku, dowartościowuje on więc głównie dyskursy narodowe, w wielu punktach utożsa-miając je z perspektywą elit i marginalizując inne formy tożsamości (zob. także Hobsbawm, Ranger 1983). Promuje też konsensualną wersję historii po to, by regulować aktualne, współczesne napię-cia społeczne (zob. także Harvey 2008; Lowenthal 1996; 2015). Inną ważną konsekwencją jego od-działywania jest wskazywanie legitymizowanych rzeczników przeszłości. Najczęściej zostają nimi „eksperci”: historycy, muzealnicy czy archeolodzy, których zadaniem jest nadanie przeszłości (pożą-danego) kształtu.
Wszystkie powyższe charakterystyki sprzyjają wytworzeniu swoistego uniwersalizmu usankcjo-nowanego dyskursu dziedzictwa, którego najbar-dziej emblematycznym przejawem jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kultu-rowego i naturalnego, uchwalona w 1972 roku przez UNESCO, oraz powołane na jej mocy Międzyrządo-wego Komitetu Ochrony ŚwiatoMiędzyrządo-wego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnegooraz Listy Światowego
ze strony badaczy i badaczek dyskursu publicznego, przede wszystkim ze względu na niedostatecznie precyzyjne wyko-rzystanie dorobku krytycznej analizy dyskursu (zob. Skrede, Hølleland 2018).
Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego11.
Ana-logiczną funkcję pełnią akty i instytucje o zasięgu europejskim, poczynając od Europejskiej Konwencji Kulturalnej z 1954 roku czy Europejskich Dni Dzie-dzictwa organizowanych od 1985 roku. Jednocze-śnie kanony wytwarzane przez dominujące dyskur-sy dziedzictwa są stale podważane, kontestowane i rozszerzane12.
Łódź i Tampere wydają się w tym kontekście przy-kładami szczególnymi – ukształtowane przez wielkoprzemysłowy kapitalizm różniły się pod względem składu społeczno-ekonomicznego od „starszych”13 miast, pełniących funkcje centrów
kulturalnych i handlowo-administracyjnych jesz-cze w czasach przednowojesz-czesnych. Zaludniane i kształtowane przede wszystkim przez ludność napływową – w znacznej mierze pochodzenia chłopskiego, ale także inwestorów i specjalistów różnego szczebla (od majstrów po inżynierów) mi-grujących zza granicy za pracą i w poszukiwaniu zysku, zwłaszcza w pierwszej fazie rozwoju, to jest do I wojny światowej, wydawały się bardziej przy-pominać inne miasta przemysłowe na świecie niż rodzime ośrodki miejskie.
Choć siatka instytucji muzealnych funkcjonująca dziś w Łodzi i Tampere jest rozbudowana, w niniej-szym tekście odwołuję się do materiałów publiko-wanych przez instytucje mające status publicznych,
11 Zabiegi związane z naukowym rozpoznaniem i ochroną
dziedzictwa przemysłowego datują się od lat 50. XX wieku.
12 Ich historyczna i geograficzna zmienność, powiązana z
ewo-lucją koncepcji muzeum i innych zinstytucjonalizowanych form upamiętniania, jest przedmiotem licznych opracowań (zob. np. MacDonald 2013).
13 Jest to spory skrót myślowy. Łódź posiada prawa miejskie
od 1423, a Tampere – od 1779 roku, jednak gwałtowny rozwój i przyrost liczby mieszkańców obu miast rozpoczął się w la-tach dwudziestych XIX wieku, dzięki nadaniu im specjalnych przywilejów przez władze carskie.
a więc w największym stopniu odpowiadające cha-rakterystyce usankcjonowanego dyskursu dziedzic-twa14. Drugim kryterium doboru był tematyczny
zakres działań, uwzględniający rozmaite aspekty historii lokalnej. W Łodzi są to: Muzeum Miasta Łodzi, Muzeum Włókiennictwa i Muzeum Tradycji Niepodległościowych, w Tampere: Centrum Mu-zealne Vapriikki i Muzeum Pracy Werstas15. W
ni-niejszym tekście podejmuję dwa wątki, związane z poszukiwaniem w narracjach muzealnych od-powiedzi na pytanie o definicję, przebieg i konse-kwencje projektów przemysłowej modernizacji.
14 Dokładny spis materiałów poddanych analizie znajduje się
w aneksie, wraz z nadanymi kodami. Analizą objęto wszyst-kie publikacje dotyczące przemysłowej historii obu miast, wydane przez publiczne muzea i udostępnione do zakupu lub pobrania we wrześniu 2019 roku. Zasób elektroniczny został zaktualizowany 1 czerwca 2020 roku. Choć w rezulta-cie powyższego rozstrzygnięcia metodologicznego w korpu-sie danych znalazły się teksty wydane zarówno w 2002, jak i w 2019 roku, ich przegląd nie pozwala orzekać o trwałości/ zmienności muzealnych narracji o przemysłowej przeszłości Tampere i Łodzi. W momencie składania niniejszego tekstu do druku trwa częściowa przebudowa wystaw w najwięk-szych muzeach. Wiosną 2020 roku w tampereńskich muzeach Vapriiki i Werstas otwarto dwie wystawy okolicznościowe, związane z jubileuszem 200-lecia zakładów Finlaysona: „Od fabryki do marki” i „Wspomnienia z Finlaysona – 200 lat fa-bryki”. W październiku Muzeum Historii Miasta Łodzi zain-augurowało nową wystawę stałą: „Łódź w Europie. Europa w Łodzi. Ziemia obiecana wczoraj i dziś”. Również na jesień 2020 roku planowane jest otwarcie nowej wystawy stałej w Centralnym Muzeum Włókiennictwa: „Łódzkie mikrohi-storie, ludzkie mikrohistorie”. Z uwagi na ramy czasowe pro-cesu wydawniczego ani ich zawartość, ani towarzyszące im materiały informacyjne i promocyjne nie zostały objęte ana-lizą w niniejszym tekście.
15 Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że w 1990
najstar-sze łódzkie Muzeum Historii Ruchu Rewolucyjnego zostało przemianowane na Muzeum Tradycji Niepodległościowych. Z kolei funkcjonujące w Tampere od 1949 roku Muzeum Le-nina, prowadzone przez Towarzystwo Przyjaźni Fińsko-Ra-dzieckiej, nadal działające pod tą nazwą, zostało włączone w struktury Werstas, Muzeum Pracy utworzonego w 1993 roku w wyniku scalenia i przekształcenia kilku mniejszych in-stytucji muzealnych. Formalnie funkcjonuje w jego ramach też Muzeum Budownictwa Robotniczego Amuri – skansen stwo-rzony w granicach dawnego osiedla robotniczego. Jedynym jak dotąd publicznym obiektem muzealnym poświęconym życiu fabrykantów jest Muzeum Milavida, oddział Vapriikki otwarty w 2015 roku w dawnej willi fabrykanckiej rodziny von Nottbecków.
Tak zarysowane ramy tekstu pozostawiają z boku zarówno szeroką problematykę związaną z ma-terialnym aspektem dziedzictwa przemysłowego (zawartości wystaw, jak i obiektów znajdujących się w przestrzeni miasta), jak i kwestie związane z sa-mym procesem legitymizacji opowieści o przeszło-ści Łodzi i Tampere. Dookreślenie i opisanie zmien-ności aktorów i mechanizmów instytucjonalnych sankcjonujących dyskursy dziedzictwa w obu przy-padkach są zadaniami na tyle złożonymi, że zasłu-gują na osobne opracowanie.
Ziemia obiecana vs. miasto nad bystrzem
Z materiałów objętych kwerendą wyłaniają się rela-tywnie koherentne opowieści o miastach przemy-słowych. Ich wspólną cechą jest podkreślanie wyjąt-kowości ich ścieżek rozwojowych na tle reszty kraju przy jednoczesnym akcentowaniu ich międzynaro-dowych korzeni. Wizerunki Łodzi i Tampere jako forpoczt nowoczesności są jednak konstruowane w oparciu o różne zasobniki symboliczne. W oficjal-nych narracjach dotyczących przemysłowej historii powracają dwa skojarzenia, które dla materiałów zgromadzonych na potrzeby niniejszego tekstu sta-nowią poręczną ramę interpretacyjną. W opisach obecny jest motyw „ziemi obiecanej”16, w
charak-terystykach Tampere powraca motyw miasta nad bystrzem17. Symbolika tych wyborów wydaje się
znacząca, wpisują się one bowiem w dwa bardzo typowe wzory konstruowania przeszłości.
W łódzkiej polityce hasło „ziemi obiecanej” (zob. np. Michlic 2008; Young, Kaczmarek 2008; Fleming
16 Wykorzystywany też w oficjalnych dokumentach i
materia-łach promocyjnych miejskich instytucji.
17 Jest to próba tłumaczenia słowa koski (ang. rapids). Bystrze,
czy też bystrzyca, to miejsce na rzece, gdzie występuje lokalne przyspieszenie przepływu wody, często o skalistym dnie.
2011) wykorzystywane jest od lat w sposób bezkry-tycznie afirmatywny, pozbawiający tytuł powieści Władysława Reymonta oczywistego w kontekście jej treści ironicznego wydźwięku. Tworzy ono też podstawową ramę muzealnych opowieści o prze-mysłowej przeszłości miasta. We wstępie do jednej z publikacji Muzeum Miasta Łodzi czytamy:
To w Łodzi w 1839 roku dzięki Ludwikowi Geyero-wi została wprowadzona pierwsza w KrólestGeyero-wie Polskim maszyna parowa, a z końcem XIX wieku powstały wielkie fortuny Scheiblerów, Grohma-nów, Poznańskich. Jednocześnie powstała prze-strzeń do życia i pracy wielu narodowości, przede wszystkim Polaków, Żydów i Niemców, dla których Łódź była „ziemią obiecaną”. Żadne miasto ówcze-snej Europy nie doświadczyło tak dynamicznego rozwoju i w tak krótkim czasie nie stało się znaczą-cym ośrodkiem przemysłowym. Rok 1939 i wybuch drugiej wojny światowej przerwały koegzystencję ludzi różnych nacji, tworzących niepowtarzalną społeczność Łodzi. Już nigdy potem się ona nie od-rodziła. (Jakóbczyk, Kuropatwa-Pik, Pawlak 2012: 6 [L_MCL1])
Głównymi wyróżnikami przemysłowej Łodzi mają być z jednej strony spektakularny rozrost i tworzenie środowiska dla błyskotliwych indywi-dualnych karier ekonomicznych, z drugiej – wie-lokulturowość stanowiąca namiastkę kosmopoli-tyczności i potwierdzająca metropolitalny status miasta. Obie te cechy dawnej chwały są jednak bezpowrotnie utracone. Nostalgia za nieistnieją-cym światem przedwojennych łódzkich podwórek stanowi główny motyw jedynej wystawy stałej po-święconej życiu codziennemu warstw innych niż miejscowa burżuazja. W elektronicznej broszurze promującej wystawę „Na wspólnym podwórku” w Muzeum Miasta Łodzi można przeczytać:
Jednym z założeń wystawy jest przybliżanie świata, którego już nie ma, a który był tak bardzo obecny. Tętniący życiem świat wielonarodowościowej i wie-lokulturowej Łodzi, z jej pozytywami i negatywami, staraliśmy się „wirtualnie” przywrócić na wystawie i jednocześnie uświadomić zwiedzającym, co roz-łam spowodowany wojną i jej skutki oznaczały dla tego europejskiego miasta. (Walaszczyk 2017 [L_ MCLWWW])
Historia tak rozumianej przemysłowej nowocze-sności, utożsamianej ze „złotym wiekiem”, w nar-racjach łódzkich muzeów właściwie kończy się wraz z nadejściem II wojny światowej. Jedynie wojenne i powojenne losy zakładów Ludwika Geyera zostały ujęte w publikacji Centralnego Mu-zeum Włókiennictwa, którego siedziba znajduje się w budynku dawnej fabryki (Jaworski, Maćko-wiak-Kotkowska, Stanilewicz 2006 [L_CMT1]). Jej dzieje są opowiadane w perspektywie makrospo-łecznej, a założyciel przedsiębiorstwa jest ich głów-nym indywidualgłów-nym bohaterem. Nieliczne nazwi-ska mężczyzn na stanowinazwi-skach kierowniczych są wspominane w kontekście organizacji życia kul-turalnego i zaplecza socjalnego w zakładzie. Czy-tamy na przykład: „W okresie międzywojennym przy zakładzie Geyerów powstawały nowe organi-zacje społeczne, kulturalne i sportowe zrzeszające pracowników firmy” (Jaworski, Maćkowiak-Kot-kowska, Stanilewicz 2006 L_CMT1: 17). Dowiadu-jemy się też, że „zarząd zakładów sprzyjał także inicjatywom ułatwiającym pracownikom dostęp do kultury” (Jaworski, Maćkowiak-Kotkowska, Stanilewicz 2006 L_CMT1: 17). Świadectwem roz-woju przedsiębiorstwa są informacje o inwesty-cjach w maszyny, budynki, ziemię, zyskach z pro-dukcji i fluktuacjach zatrudnienia. Pracownicy i pracownice są raczej tłem i obiektem działań niż zbiorowym aktorem w historii zakładu. Po wojnie
rolę patrona i organizatora przejmuje państwowy właściciel. Rosnące od początku lat 90. zadłużenie, a w końcu upadłość zakładu w 2002 roku zamykają jego historię. I tym razem los pracowników zostaje ujęty w suchej informacji: „Zatrudnienie, sięgające w latach 70. 6 tysięcy pracowników, systematycz-nie zmsystematycz-niejszano tak, że w roku 1998 pracowało tu 760 osób, w 2000 r. – 460, a w 2002 zaledwie 370” (Jaworski, Maćkowiak-Kotkowska, Stanilewicz 2006 L_CMT1: 19).
Taka konstrukcja opowieści jest związana ze zin-stytucjonalizowanym zapominaniem (Connerton 2008) wielu aspektów przeszłości, przede wszyst-kim okresu Polski Ludowej, ale także ostrych różnic i głębokich problemów społecznych i et-nicznych, a także towarzyszących im napięć i kon-fliktów, które stanowią bardzo ważny temat Ziemi
obiecanej Władysława Reymonta, do której tytułu
chętnie nawiązują dziś oficjalne narracje o prze-mysłowej Łodzi.
Skojarzenie Tampere z rzecznym bystrzem wy-maga pewnego skontekstualizowania. Wiąże się z kanałem Tammerkoski biegnącym między dwo-ma jeziorami, nad którymi rozciąga się dziś mia-sto. Osiemnastometrowy spadek terenu zapewnia znaczne przyspieszenie nurtu, co z kolei pozwa-lało napędzać turbiny kolejnych zakładów po-wstających wzdłuż kanału. Podkreślanie niemal metafizycznego związku z naturą stanowi ważny element fińskiej mitologii narodowej. Nawet w ge-neralnie linearnej i „sekularnej” opowieści o histo-rii miasta (zob. Rek-Woźniak, Woźniak 2020) sam „założycielski moment”, związany z ulokowaniem nad Tammerkoski manufaktury tekstylnej Jamesa Finlaysona, bywa w oficjalnych narracjach muze-alnych konstruowany w sposób przywodzący na myśl przypowieść:
Finlayson pojechał do Rosji, żeby pracować jako in-żynier przy inwestycjach otwartych przez Cara Alek-sandra I. Przyjaciel, John Paterson, poinformował go wtedy o naturalnych bystrzach w Finlandii. Car również był pod wrażeniem siły wodospadów, kiedy odwiedził Tampere w 1918 roku. Wiosną 1920 roku Ja-mes Finlayson otrzymał specjalne pozwolenie na za-łożenie w Tampere fabryki. (Ingman-Toivonen 2019: 10/12 [T_FLM2])
Przyroda nie jest tu przeciwstawiana cywiliza-cji technicznej i przemysłowej nowoczesności, ale staje się „dawczynią” szansy dla miasta i jego mieszkańców. Ich cnotą – zarówno w przeszło-ści, jak i współcześnie – jest z kolei gotowość do organicznego wysiłku na rzecz wspólnych celów. Jednocześnie sposób, w jaki konstruowana jest toż-samość miasta w muzealnych narracjach, pozwa-la budować analogię pomiędzy przyspieszeniem wody płynącej przez Tammerkoski a nieustannym progresem, z którym ma kojarzyć się miasto. To-imi Jaatinen, Główny Dyrektor Wydziału Kultury i Rozrywki Urzędu Miasta Tampere, tak podsumo-wał dzieje miasta we wstępie do książki Tampere:
City of the Rapids:
Fakt, że nie zawsze wszystko było w rękach miesz-kańców Tampere, nie umniejsza wartości osiągnięć miasta i jego mieszkańców. Potrzeba znacznych umiejętności, by efektywnie wykorzystać polityczne, ekonomiczne i kulturowe możliwości, jakie daje każ-da kolejna era. Także w tym kontekście mieszkańcy Tampere odnieśli sukces – łącząc umiejętności i łut szczęścia. Przedsiębiorcy i robotnicy, wojny i współ-istnienie, wizerunek miasta, edukacja i innowacje prowadzące nas naprzód, progi wodne jako fazy na-tury, praca i polityka, hokej i rock and roll – wszystko to stanowi różnorodną zawartość tej książki. (Lind, Antila, Liuttunen: 6 [tłum. MRW], [T_TM1])
Powyższy cytat bardzo dobrze oddaje też wraże-nie ciągłości i spójności procesu prowadzącego do współczesności. Wydarzenia ilustrujące dzieje Tampere, choć we wszystkich publikacjach obję-tych badaniem są uporządkowane tematycznie, wydają się podporządkowane idei progresu. In-dywidualne biografie i sukcesy odnoszone przez lokalne zespoły muzyczne czy drużyny sportowe wydają się różnymi wariantami tej samej opowie-ści o społecznym, ekonomicznym i kulturowym awansie, który jest wspólnym dziełem wszyst-kich grup społecznych. Opowieści o różnych ob-szarach życia społecznego wpisują się w schemat przezwyciężania trudności, którego warunkiem jest z jednej strony sprawne działanie instytucji publicznych, z drugiej – demokratyzacja i oddolna mobilizacja.
Lud Tampere był świadkiem trajektorii i transforma-cji miasta przemysłowego – od narodzin, przez roz-kwit, aż po zmierzch – w czasie krótszym niż dwie-ście lat i mniej więcej siedem pokoleń. Ostatnie dni prosperity jako miasta przemysłowego przypadały na lata pięćdziesiąte i wczesne lata sześćdziesiąte, po których miejsca pracy w przemyśle zaczęły zani-kać, najpierw powoli, a po latach siedemdziesiątych – szybciej. Lata osiemdziesiąte były dla miasta cięż-kie, ale Tampere nieźle sprostało wyzwaniom. W la-tach 1945–2010 liczba mieszkańców wzrosła ponad dwukrotnie. Dziś ludzie w wieku produkcyjnym są lepiej wykształceni, zdrowsi i zarabiają więcej niż kiedykolwiek. (Lind, Antila, Liuttunen: 192 [tłum. MRW], [T_TM1])
Budowanie takich linearnych i teleologicznych narracji (Hobsbawm, Ranger 1983) jest klasycznym narzędziem konstruowania grupowej tożsamo-ści, a wrażenie kompletności i spójności pozwala marginalizować problematyczne aspekty
opowie-ści, ukrywając przy tym istniejące w społeczności relacje władzy. W powyższym fragmencie kryzys lat 80. i 90. jawi się jako drobne zawirowanie na drodze do przeistoczenia Tampere w centrum go-spodarki opartej na wiedzy. Oficjalne dyskursy bu-dują też wizerunek tego miasta jako „od zawsze” włączonego w międzynarodowy krwiobieg tech-nologiczno-gospodarczy i kulturowy (Haapala, Peltola 2019 [T_TM5]), stanowiąc tym samym uży-teczne tło dla aktualnego projektu modernizacyj-nego opartego o megaprojekty i megawydarzenia o międzynarodowym zasięgu.
Choć w tak skonstruowanej historii miasta jest miejsce na napięcia i konflikty, ich liczba i inten-sywność maleją wraz z osiąganiem kolejnych szczebli postępu. Najbardziej burzliwie jawią się pierwsze dekady XX wieku, a ich symbolem jest najpierw strajk generalny w 1905, a następnie woj-na domowa w 1918 roku. Choć niskie płace i złe warunki życia są wymieniane jako kluczowy kon-tekst zarówno ogłoszenia „Czerwonej deklaracji” na głównym placu miasta w 1905 roku, jak i opo-wiedzenia się Tampere po stronie „Czerwonych” w starciu ze zwycięskimi „Białymi” podczas woj-ny domowej, adresaci robotniczych roszczeń pozo-stają w dużej mierze abstrakcyjni. Publikacje objęte kwerendą przynoszą imponującą ilość informacji o rozmaitych inicjatywach zorientowanych na po-prawę warunków życia w mieście po 1945 roku, jednak nie znajdziemy tam rozbudowanych narra-cji o powojennych działaniach ruchu związkowe-go, choćby o udziale tampereńskich pracowników w największym w powojennej historii Finlandii strajku generalnym w 1956 roku18.
18 Bezpośrednią przyczyną strajku było uwolnienie cen
re-gulowanych wcześniej przez państwo w związku z prze-stawieniem gospodarki na tory wojenne i powojenną od-budową.
Robotnicze Tampere i elitarna Łódź
W anglosaskich debatach poświęconych klaso-wym aspektom dziedzictwa często podnosi się problem reprezentacji poszczególnych grup spo-łeczno-ekonomicznych (zob. np. Smith 2020). Bella Dicks (2015: 358) wskazuje przy tym na po-laryzujące efekty dyskursu publicznego, zdomi-nowanego przez odwołania do klasy robotniczej, która jest rozpoznawana jako posiadająca kultu-rową odrębność. Punkt odniesienia dla niej sta-nowi mieszczańska „norma”, która jednocześnie pozostaje nieopisana jako „oczywista” (por. tak-że Skeggs 2004), z kolei górne segmenty drabiny społecznej są reprezentowane przez indywidual-ne osoby i ich rodziny. Ślady podobindywidual-nej polaryzacji można znaleźć w muzealnych narracjach o historii przemysłowej Łodzi i Tampere, choć z odmiennie rozłożonymi akcentami.
Wątek masowej emancypacji jako kontekstu prze-mysłowej modernizacji pojawia się w obu opo-wieściach o mieście, jednak w Łodzi ogranicza się głównie do podkreślania awansu społecznego, jaki wiązał się z migracją ze wsi do miasta i moż-liwością podjęcia przez byłych chłopów i chłopki pracy zarobkowej w dynamicznie rozwijającym się mieście. Sukces Łodzi przemysłowej wydaje się dziełem przede wszystkim tej kategorii społecznej, która jako jedyna była zdolna do wykorzystania dziejowego momentu:
Awans gospodarczy i cywilizacyjny ziem polskich w XIX wieku był przede wszystkim związany z tworzeniem się mniej lub bardziej doskonałego systemu gospodarki rynkowej. W ten sposób od-chodził dominujący w okresie staropolskim okres zacofania społeczno-gospodarczego, u którego ge-nezy leżała słaba akumulacja środków w rękach
prywatnych i związany z tym niedostateczny roz-wój takich dziedzin jak przemysł, górnictwo i han-del. (Jakóbczyk, Kuropatwa-Pik, Pawlak 2012: 18 [L_MCL1])
Indywidualne kariery łódzkich przemysłowców były zaś w znacznej mierze efektem ich szczegól-nych predyspozycji, którym nowa epoka tworzyła korzystne warunki rozwoju: „Już dawno zauważo-no, że zdecydowana większość łódzkich kupców i przemysłowców, których udziałem był niezwykły awans majątkowy i społeczny, była wybitnymi spe-cjalistami w określonej specjalności produkcyjnej lub handlowej” (Jakóbczyk, Kuropatwa-Pik, Paw-lak 2012: 19 L_MCL1). Wystawy stałe w Muzeum Miasta Łodzi, którego główną siedzibę stanowi pa-łac fabrykanckiej rodziny Poznańskich, w znacz-nej mierze rekonstruują warunki i styl życia gór-nego segmentu struktury społecznej19. Pozostałe
jej fragmenty tworzą „Panteon wielkich łodzian”, w ramach którego w czterech salach zgromadzono artefakty upamiętniające wybranych reprezentan-tów inteligencji: urodzonego w Łodzi kompozyto-ra Artukompozyto-ra Rubinsteina, tłumacza Karla Dedeciusa, poetę Juliana Tuwima oraz lekarza i społecznika Marka Edelmana. Nie trudno zauważyć, że dobór tych nazwisk nawiązuje do mitologii wielokul-turowej Łodzi. Jedyne jak dotąd, znajdujące się w ofercie wydawniczej łódzkich muzeów, publika-cje prezentujące perspektywę ludową w opowie-ści o historii miasta dotyczą działalnoopowie-ści sporto-wej (Glica [L_MCL2]; Glica 2011 [L_MCL3]). Jedna z nich, będąca katalogiem wystawy czasowej
zor-19 Podobną funkcję pełnią odrestaurowane sale pałacu
rodzi-ny Herbstów, stanowiące oddział łódzkiego Muzeum Sztu-ki. W Tampere od 2004 roku funkcjonuje prywatne muzeum ulokowane w willi przemysłowca Emila Aaltonena, natomiast stałą publiczną ekspozycję poświęconą fabrykantom otwarto w 2015 roku, w odrestaurowanej willi należącej do rodziny von Nottbecków.
ganizowanej w łódzkim Muzeum Sportu20, została
w całości poświęcona Sekcji Sportowej Towarzy-stwa Rzemieślniczego Resursa, które funkcjono-wało w mieście w latach 1911–2001.
Tymczasem w muzealnych narracjach o rozwo-ju Tampere warstwom ludowym przypada rola samodzielnego aktora międzyklasowego sojuszu (Rek-Woźniak, Woźniak 2020). Chociaż w opowie-ści o mieopowie-ście nieustannie patrzącym w przyszłość nie pozostaje wiele miejsca na nostalgię, pewnym kontrapunktem, wciąż jednak mieszczącym się w oficjalnej narracji o Tampere jako mieście maso-wej emancypacji, wydają się publikacje Fińskiego Muzeum Pracy, zwłaszcza przewodnik zatytuło-wany „Czerwone Tampere”. Jego konstrukcja po-zwala spojrzeć na miasto jako na ostoję kultury ro-botniczej, o której sile świadczyć mają przestrzenie publiczne i budynki, indywidualne biografie, jak i historia działań zbiorowych. Czytamy w nim:
Tradycyjny przemysł stworzył w Tampere klasę ro-botniczą, która cieszyła się własnym stylem życia i systemem wartości. Tampere mentalnie nigdy nie było miastem klas wyższych, ale stworzyło swój własny, niepowtarzalny folklor. Przejawia się on w działaniu lokalnej grupy robotniczych pisarzy, suk-cesach hokejowych, działaniach subkultur i kontr-kultury, a także w kolorowym, alternatywnym folklorze Pispali21. (Heinonen 2015: 62 [tłum. MRW],
[T_FLM1])
Zarówno poszczególne budynki będące siedzi-bami organizacji politycznych i kulturalnych,
20 Muzeum Sportu funkcjonuje jako oddział Muzeum Miasta
Łodzi.
21 Położona na wzgórzu dzielnica Pispala, z zachowaną
drew-nianą robotniczą zabudową i najstarszą działającą publiczną sauną w Finlandii, jest dziś jednym z najszybciej gentryfikują-cych się miejsc w Tampere.
jak i całe osiedla ze znajdującą się w ich obrębie infrastrukturą, a także place i inne przestrzenie publiczne będące miejscami manifestacji świad-czą o robotniczej tożsamości „fińskiego Manche-steru”. Główny Plac jest tłem dla najważniejszych wydarzeń, których zbiorowym aktorem była spo-łeczność Tampere: w 1905 roku są to strajkujący mieszkańcy (Heinonen 2015: 33 [T_FLM1]), w 1918 – pojmani przez Białych jeńcy pokonanej tampe-reńskiej Czerwonej Gwardii (Heinonen 2015: 46 [T_FLM1]).
Z perspektywy niniejszych rozważań szczegól-nie ciekawe wydaje się przywołaszczegól-nie ostatnich „bitew” (takie określenie wprost pada w tekście) stoczonych przez schodzącą z dziejowej sceny robotniczą społeczność. Walki w obronie prze-znaczonych do wyburzenia lub komercjalizacji przestrzeni pofabrycznych, publicznych i kultu-ralnych, są tu przedstawione jako bardzo ważne akty samostanowienia i sprawczości mieszkań-ców. Takimi symbolicznie i fizycznie obronionymi przestrzeniami wymienianymi w przewodniku są: zabytkowa hala targowa, drewniane osiedle robotnicze Amuri, w którym urządzono skansen robotniczej architektury i życia codziennego, czy budynek zakładów metalurgicznych Tampella, który miał zostać sprzedany prywatnemu inwe-storowi i przekształcony w elegancki obiekt biz-nesowo-mieszkalny, a po długiej sądowej batalii został zaadoptowany na cele muzealne. Autorzy podkreślają, że to społeczność miasta zadbała o ochronę unikatowego dziedzictwa, które dziś stanowi o jego turystycznym potencjale. Z kolei protesty przeciwko częściowo przeprowadzone-mu w latach 1969–1980 wyburzeniu zabudowań pozostałych po fabryce sukna Verkatehdas prze-rodziły się w ogólnonarodową debatę o ochronie dziedzictwa przemysłowego.
Dyskusja i podsumowanie
W pracach na temat przemian pamięci i tożsamości miast poprzemysłowych powraca wątek nostalgii za utraconą świetnością (zob. Strangleman 2013). W kontekście postsocjalistycznym powyższej ob-serwacji towarzyszy konstatacja o odrzuceniu dziedzictwa powojennych dekad jako niechciane-go spadku, który lokalne elity próbują wymazać ze zbiorowej świadomości i zastąpić mitem „złote-go wieku”. Joanna Michlic (2008) czy Craig Young i Sylwia Kaczmarek (2008) stawiają tezę, że Łódź stanowi w tym kontekście przykład typowy: wo-bec niemożności odwołania do czasów przedno-woczesnych władze miasta szukają inspiracji dla jego tożsamości w okresie XIX-wiecznej industria-lizacji. Wyraźnych różnic w sposobie budowania łódzkiej i tampereńskiej opowieści o przemysłowej modernizacji nie da się jednak wyjaśnić jedynie poprzez odwołanie do tej zmiennej. „Zinstytucjo-nalizowane zapomnienie” w Łodzi nie dotyczy jedynie socjalistycznej modernizacji, z jej ambiwa-lentnym politycznym kontekstem. Historia miasta konstruowana przez działające lokalnie instytu-cje pomija ważne aspekty społecznych procesów, aktorów, podziałów i interesów również w okre-sie przedwojennym. Z kolei linearności, spójności i „organicznego” charakteru historii Tampere nie da się wyjaśnić wyłącznie przez odwołanie do bra-ku socjalistyczno-autorytarnego bagażu i spekta-kularnego sukcesu krajowej polityki rozwoju po 1945 roku.
Wśród co najmniej kilku możliwych i wzajemnie niesprzecznych interpretacji najbardziej poręczne wydaje mi się odwołanie do historycznych pro-cesów średniego i długiego trwania, które w du-żej mierze formują zawartość usankcjonowanego dyskursu dziedzictwa na poziomie narodowym.
W fińskiej historiografii istnieje konsensus co do kluczowej roli wolnego chłopstwa w konstruk-cji fundacyjnej mitologii narodowej. Zazwyczaj, i słusznie, kojarzy się tę warstwę społeczną jako no-sicieli takich wartości jak równość, wolność i dąże-nie do edukacji (zob. Alapuro 2012). W pierwszych dekadach XX wieku podziały i konflikty klasowe kluczowe z punktu widzenia budowania retoryki wspólnoty, przebiegające wzdłuż linii dzielących burżuazję i chłopstwo, były w Finlandii silniejsze niż w innych krajach nordyckich, jednak poziom emancypacji i politycznej mobilizacji warstw ludo-wych był w tym przypadku znacznie większy niż w społeczeństwie polskim. Idea ponadklasowego konsensusu zakorzenionego w pojęciu ludu (kansa, ale też narodu: kansakunta czy obywatela:
kansala-inen) była chętnie wykorzystywana przez
wszyst-kie siły polityczne, łącznie z Białymi, którzy po 1918 roku utożsamiali lud z raczej chłopstwem niż klasą robotniczą (zob. Woźniak 2021 w tym tomie). Ani fińskie, ani polskie społeczeństwo nie wytwo-rzyło silnej rodzimej klasy kapitalistów, jednak przewaga kulturowa polskich postszlacheckich elit nad ludem sprzyjała monopolizowaniu przez tę grupę sfery symbolicznej (Zarycki, Smoczyński 2017) w stopniu, który w Finlandii nie był możli-wy. Choć pewne elementy odrębności robotniczej tożsamości Tampere są w muzealnych wydawnic-twach wyraźnie akcentowane, równie ważnym elementem historii tego miasta jako projektu mo-dernizacyjnego i emancypacyjnego wydaje się jego wspólnotowy, konsensualny charakter, bardzo wyraźnie wpisujący się w dominującą mitologię ponadklasowej współpracy jako głównego czynni-ka warunkującego spektakularny sukces fińskiego państwa i społeczeństwa w XX wieku. Także wą-tek organicznego, relatywnie harmonijnego roz-woju miasta w symbiozie z przyrodą − zaskakuje w kontekście typowych narracji o przemysłowym
mieście-molochu. Staje się on jednak zrozumiały poprzez odniesienie do symboliki narodowej wy-tworzonej na przełomie XIX i XX stulecia.
Z drugiej strony świetność przedwojennej Łodzi przemysłowej – tak, jak konstruują jej obraz opo-wieści muzealne – nie wynikała z tego, że była pro-jektem emancypacyjnym w skali masowej. Wojna, a następnie okres gospodarki planowej wdrażanej w warunkach państwa autorytarnego nie wyha-mowały postępu mierzonego rosnącą jakością ży-cia obywateli czy ich udziałem w życiu publicz-nym. Sięganie przez władze miasta do symboliki „Ziemi obiecanej”, której namacalnym śladem są dziś pozostawione przez dawnych przemysłow-ców gmachy i monumentalne kompleksy fabrycz-ne, wydaje się raczej konsekwencją rozumienia przemysłowej modernizacji jako wpisania historii Łodzi w dominujące w polskiej sferze symbolicz-nej mitologie naturalizujące porządek społeczny oparty na głębokich dystansach klasowych (zob. Leszczyński 2020). Podobnym zabiegiem wydaje się ukrywanie napięć etnicznych za fasadą wielo-kulturowej wspólnoty.
Przykłady oficjalnych muzealnych narracji o Ło-dzi i Tampere wydają się dobrze ilustrować roz-różnienie pomiędzy „reakcyjną” i „progresywną” nostalgią, zaproponowane przez Laurajane Smith i Gary’ego Campbella (2017). Pierwsza z nich ozna-cza przede wszystkim przeżywanie tęsknoty za utraconą chwałą. Ten sposób odwoływania się do przeszłości wiąże się z jej romantyzowaniem i sen-tymentalizowaniem w miejsce krytycznej refleksji nad historycznym dziedzictwem. Choć wspomnia-ni autorzy zastrzegają, że rzeczywistość społecz-na wymyka się jednozspołecz-nacznym klasyfikacjom, proponują, by spojrzeć na ostatnią falę sukcesów populistycznej prawicy właśnie przez pryzmat
kanalizowania, przetwarzania i amplifikowania tego typu nostalgii. Hasła odzyskiwania „kontro-li” czy „wielkości”, odwołujące się do imperialnych sentymentów, stały się motywami przewodnimi skutecznych kampanii prowadzących do Brexi-tu czy zwycięstwa Donalda Trumpa w wyborach prezydenckich w 2016 roku. Ich zbiorowym ad-resatem w obu krajach stała się spauperyzowana biała klasa robotnicza i niższa klasa średnia. Po-dobnie tłumaczy sukcesy francuskiej skrajnej pra-wicy w przejmowaniu robotniczego elektoratu Didier Eribon (2019). Druga z nich wprost nawią-zuje do jego emancypacyjnego potencjału. Jest to „sposób pamiętania, który aktywnie i świadomie używa przeszłości do skontekstualizowania zy-sków i osiągnięć współczesności i ustanowienia politycznie progresywnej agendy na przyszłość” (Smith, Campbell 2017: 3 [tłum. MRW]). Poczucie straty jest tu więc równoważone poczuciem przy-należności, dumy i wdzięczności. Autorzy podkre-ślają, że bardzo ważnym elementem progresywnej nostalgii jest odwołanie do grupowego etosu, któ-ry nie tylko pozwala społeczności przetrwać, ale i stanowi podstawę jej dalszego rozwoju. Można dyskutować o adekwatności czy sile tożsamościo-wo-twórczego potencjału narracji o przemysłowej przeszłości Tampere, warto też systematycznie przyglądać się temu, jak uspójnianie i uwspólnia-nie historii miasta przyczynia się do wypychania z niej konkretnych wątków i doświadczeń22.
Jed-nak mieszkańcy Łodzi znajdują się w sytuacji pa-radoksalnej. „Utracona” świetność miasta nigdy nie należała do nich.
22 Interesujące wydaje się np. pytanie, czy i jak narracje
lo-kalnych muzeów będą się zmieniać pod wpływem rosnącej obecnie etnicznej heterogenicznosci obu miast i związanych z tym procesem napięć. W Tampere, oprócz uchodźców spo-za Europy, przybywa migrantów z Rosji i Estonii, w Łodzi – z Ukrainy.
Tampere
Fińskie Muzeum Pracy
Heinoen Linda (2015) Red Tampere. Guide. Tampere: The Fin-nish Labour Museum Werstas. T_FLM1
Ingman-Toivonen Eeva-Marja (2019) Finlayson Alue. Finlay-son area. Tampere: The Finnish Labour Museum Werstas. T_FLM2
http://www.werstas.fi/?lang=en T_FLMWWW Centrum Muzealne Vapriikki
Lind Mari, Antila Kimmo, Liuttunen Antti, eds. (2014) Tampere--city of the rapids. Tampere: Tampere Museums. T_TM1
Palo-oja Ritva (2004) Tampere’s heart of iron. Tampella. Tampere: Tampere’s Museums’ Publications. T_TM2
Takalo Tittu (2010) Foster sons and cotton girls. Nine tales from Tampere. Tampere: Museum Centre Vapriikki. T_TM3
Haapala Perti i in. (2010) Tampere 1918. A town in the Civil War. Tampere: Museum Centre Vapriikki. T_TM4
Haapala Perti, Peltola Jarmo (2019) Globaali Tampere: Kaupungin taloushistoria 1700-luvulta 2000-luvulle. Tampere: Tampereen museot. T_TM5
http://vapriikki.fi/en/ T_TMWWW
http://www.museomilavida.fi/T_MMWWW
Łódź
Muzeum Miasta Łodzi
Jakóbczyk Maja, Kuropatwa-Pik Katarzyna, Pawlak Cezary, red. (2012) Imperium rodziny Poznańskich. Przywrócone dziedzic-two czasu i miejsca. Łódź: Muzeum Miasta Łodzi. L_MCL1 Glica Sebastian (bd) Od 1824 roku. Opowieść o łódzkim sporcie. Łódź: Muzeum Miasta Łodzi. L_MCL2
Glica Sebastian (2011) Sekcja Sportowa Towarzystwa Rzemieślicz-nego Rseursa w Łodzi. Łódź: Muzeum Miasta Łodzi. L_MCL3 https://muzeum-lodz.pl/ L_MCLWWW
Centralne Muzeum Włókiennictwa
Jaworski Piotr, Maćkowiak-Kotkowska Lidia, Stanilewicz Karolina (2006) Dawne zakłady Ludwika Geyera 1828-2002. Ludzie, produkcja, wzornictwo. Łódź: Centralne Muzeum Włókiennictwa. L_CMT1 Jaworski Piotr (2005) Biała Fabryka Ludwika Geyera w Łodzi. Łódź: Centralne Muzeum Włókiennictwa. L_CMT2
Głowacki Jan (2002) Narzędzia i maszyny włókiennicze w zbiorach Centralnego Muzeum Włókiennictwa. Łódź: Centralne Muzeum Włókiennictwa. L_CMT3
Antoszczyk Dominik, Głowacki Jan . Jaworski Piotr. (2010) 50 lat Centralnego Muzeum Włókiennictwa. Łódź: Centralne Mu-zeum Włókiennictwa. L_CMT4
Zawisza Norbert (2010) Biała Fabryka. Skansen łódzkiej architektury drewnianej. Łódź: Centralne Muzeum Włókiennictwa. L_CMT5 https://cmwl.pl/public/ L_CMTWWW
Muzeum Tradycji Niepodległościowych
Kulazinska Anna (2015) Rewolucja 1905-1907. W 110 rocznicę. Łódź: Muzeum Tradycji Niepodległościowych. L_MIT1 https://muzeumtradycji.pl/ L_MITWWW
Bibliografia
Alapuro Risto (2012) Nordic and Finnish Modernity: A Comparison [w:] Jóhann Páll Árnason, Björn Wittrock, eds., Nordic Paths to Modernity. New York, Oxford: Berghahn Books, s. 191–206. Ali-Yrkkö Jyrki i in. (2017) Riding the wave: Finland in the chan-ging tides of globalisation. Helsinki: Elinkeinoelämän Tutkimu-slaitos, ETLA.
Bernhard Michael, Kubik Jan, eds. (2014) Twenty Years after. Communism: The Politics of Memory and Commemoration. New York: Oxford University Press.
Connerton Paul (2008) Seven types of forgetting. „Memory Stu-dies”, vol. 1, no. 1, s. 59–71.
Dicks Bella (2015) Heritage and Social Class [w:] Emma Waterton, Steve Watson, eds., The Palgrave Handbook of Contemporary Heri-tage Research. London: Palgrave Macmillan, s. 366−381.
Eribon Didier (2019) Powrót do Reims. Przełożyła Martyna Ochab. Kraków: Wydawnictwo Karakter.
Fleming Michael (2011) Legitimating Urban ‘Revitalisation’ Stra-tegies in Postsocialist Lodz. „East European Politics & Societies”, vol. 26, no. 2, s. 254–273.
Haapala Pertti (2005) History of Tampere: the very long road to in-formational city [w:] Kasvio Antti, Anttiroiko Ari-Veikko, eds., e-City: analysing efforts to generate local dynamism in the city of Tampere. Tampere: Tampere University Press, s. 163−181. Haapala Pertti (2011) Tampere – A History of Industrial Society [w:] Tammerkoski Rapids, ed., Reusing the Industrial Pasts, Tampere: City of Tampere, s. 9−19.
Harvey David C. (2008) A History of Heritage [w:] Brian Graham, Peter Howard, eds., Ashgate Research Companion to Heritage and Identity. Chichester: Ashgate Press London, s. 19–36.
Hietala Marjatta, Kaarninen Mervi (2005) The Foundation of an Information City–Education and Culture in the Development of Tampere [w:]: Antti Kasvio, Ari-Veikko Antiroiko, eds., E-City. Analysing Efforts to Generate Local Dynamism in the City of Tampe-re. Tampere: Tampere University Press, s. 183−215.
Hobsbawm Eric, Ranger Terence, eds. (1983) The invented tradi-tion. Cambridge: Cambridge University Press.
Karpiński Andrzej i in. (2013) Jak powstawały i jak upadały zakła-dy przemysłowe w Polsce (1946-2012). Warszawa: Muza
Kirby David G. (1978) Revolutionary ferment in Finland and the origins of the civil war 1917–1918. „Scandinavian Economic Hi-story Review”, vol. 26, no. 1, s. 15−35.
Kokkinen Arto i in. (2007) Catching up in Europe: Finland’s Co-nvergence with Sweden and the EU15. „Scandinavian Economic History Review”, vol. 55 no. 2, s. 153–171.
Kostiainen Juha, Sotarauta Markku (2003) Great leap or long march to knowledge economy: institutions, actors and resources in the development of Tampere, Finland. „European Planning Studies”, vol. 11, no. 4, s. 415–438.
Kostro Robert, Wóycicki Kazimierz, Wysocki Michał, red. (2014) Historia Polski od-nowa. Nowe narracje historii i muze-alne reprezentacje przeszłości. Warszawa: Muzeum Historii. Kowalski Kamil, Matera Rafał, Sokołowicz Mariusz E. (2020). The Role of Immigrants in the ‘Take-Offs’ of Eastern European ‘Man-chesters’. Comparative Case Studies of Three Cities: Lodz, Tampere and Ivanovo, “Journal of Migration History”, vol., no. 3, s. 269−299. Leder Andrzej (2014) Prześniona rewolucja. Ćwiczenia z logiki hi-storycznej. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej. Leszczyński Adam (2013) Skok w nowoczesność. Polityka wzrostu w krajach persyferyjnych 1943-1980. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, Wydawnictwo Krytyki Politycznej. Leszyczyński Adam (2020) Ludowa historia Polski. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B.
Leyk Aleksandra, Wawrzyniak Joanna (2020) Cięcia. Mówiona historia transformacji. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Poli-tycznej.
Lowenthal David (1996) The Heritage Crusade and the Spoils of History. Cambridge: Cambridge University Press.
Lowenthal David (2015) The past is a Foreign Country. 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press.
MacDonald Sharon (2013) Memorylands. Heritage and Identity in Europe Today. London: Routledge.
Marschall Sabine (2016) The role of tourism in the production of cultural memory: The case of ‘Homesick Tourism’ in Poland. „Me-mory Studies”, vol. 9, no. 2, s. 187–202.
Michlic Joanna (2008) Lodz in the Post-communist Era: In Se-arch of a New Identit [w:] John Czaplicka, Nida Gelasis, Blair Ruble, eds., Post-communist Cities: New Cultural Reorientations and Identities, Washington: Johns Hopkins University Press, s. 281−304.
Molden Berthold (2016) Resistant pasts versus mnemonic hege-mony: On the power relations of collective memory. „Memory Stu-dies”, vol. 9, no. 2, s. 125–142.
Ojala Jari, Eloranta Jari, Jalava Jukka, eds. (2006) The Road to prosperity, An Economic History of Finland. Helsinki: Suomala-isen Kirjallisuuden Seura.
Pobłocki Kacper (2017) Kapitalizm. Historia krótkiego trwania. Warszawa: Bęc Zmiana.
Pobłocki Kacper (2021 [w druku]) Chamstwo. Ludowa historia Polski. Wołowiec: Czarne.
Puś Wiesław (1987) Dzieje Łodzi przemysłowej: zarys historii. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Rauszer Michał (2020) Bękarty pańszczyzny. Historia buntów chłopskich. Warszawa: Wydawnictwo RM.
Rek-Woźniak Magdalena, Woźniak Wojciech (2020) Working--class and Memory Policy in Post-Industrial Cities: Łódź, Poland, and Tampere, Finland, Compared. „International Labor and Wor-king Class History”, vol. 37, no. 2, s. 5−21.
Skeggs Beverly (2004) Class, Self, Culture. London: Routledge. Skrede Joar, Hølleland Herdis (2018) Uses of Heritage and beyond: Heritage Studies viewed through the lens of Critical Discourse Ana-lysis and Critical Realism. „Journal of Social Archaeology”, vol. 18, no. 1, s. 77–96.
Smith Laurajane (2006) Uses of Heritage. London: Routledge. Smith Laurajane (2020) Industrial Heritage and the Remaking of Class Identity. Are We All Middle Class Now? [w:] Stefan Berger, ed., Con-structing Industrial Past. New York: Berghahn Books, s. 128−145. Smith Laurajane, Campbell Gary (2017) ‘Nostalgia for the future’: memory, nostalgia and the politics of class. „International Journal of Heritage Studies”, no. 2, s. 612−627.
Strangleman Tim (2013) Smokestack Nostalgia, “Ruin Porn” or Working-Class Obituary: The Role and Meaning of Deindustrial Re-presentation. „International Labor and Working-Class History”, vol. 84, s. 23–37.
Śmiechowski Kamil (2012) Z perspektywy stolicy. Obraz Łodzi w warszawskich tygodnikach społeczno-kulturalnych (1881–1905). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Topelius Zacharias (1876/2018) Maamme kirja [dostęp 30 grud-nia 2020 r.]. Dostępny w Internecie: ‹http://maammekirja.fi/›. Young Craig, Kaczmarek Sylwia (2008) The Socialist and Postsocialist Urban Identity in Central and Eastern Europe: The Case of Lodz, Poland. „European Urban and Regional Studies”, vol. 15, no. 1, s. 52–70. Zarycki Tomasz, Smoczyński Rafał (2017) Totem inteligencki: Arystokracja, szlachta i ziemiaństwo w polskiej przestrzeni społecz-nej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Zysiak Agata (2020) “Good” and “Bad” Workers and the Collapse of the Expected Life Course: The Postwar Working Class in Detroit (USA) and Łódź (Poland), 1940s–1980s. „East European Politics and Societies and Cultures”, vol. 35, no. 1, s. 3-25.
Zysiak Agata (2016) Punkty za pochodzenie. Powojenna moderniza-cja i uniwersytet w robotniczym mieście,Kraków: Nomos.
Zysiak Agata i in. (2018) From Cotton and Smoke. Łódź – Industrial City and Discourses of Asynchronous Modernity. Łódź: Wydaw-nictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Cytowanie
Rek-Woźniak Magdalena (2021) Miasto przemysłowe i usankcjonowany dyskurs dziedzictwa. Porównawcze studium narracji muzeal-nych w Łodzi i Tampere. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 17, nr 1, s. 72–89 [dostęp dzień, miesiąc, rok]. Dostępny w Internecie: ‹www.przegladsocjologiijakosciowej.org›. DOI: http://dx.doi.org/10.18778/1733-8069.17.1.06
The Postindustrial City and the Authorized Heritage Discourse: A Case Study of
Museum Narratives from Łodź and Tampere
Abstract: The histories of Łódź and Tampere share a lot of common traits. Granted with special economic privileges, they both qu-ickly became industrial centers important for the economy of the Russian Empire, gaining nicknames of the Polish and the Finnish Manchester respectively. Populated with migrants, mostly of rural origin, both cities earned the images of ‘red’ strongholds of the working class in mostly agrarian societies. Since traditional industries declined between the 1980s and the 1990s, Łódź and Tampere have been trying to reevaluate their unique heritages. In the paper, the author will try to compare how museums reconstruct the cities’ pathways toward modernity and how various social forces forming the communities of Łódź and Tampere are represented in this process. The discussion is framed within the notion of the authorized heritage discourse.
