Ddnośfąska Biblioteka Pedagogiczna we Wrocławiu
U
o
u
W R00119302
N
a organizacji szkolnictwa w Polsce po jej odrodzeniu nieko rzystnie odbił się pośpiech, z jakim reformę szkolną prze prowadzono, usuwając nieraz rzeczy dobre i wypróbowane, i niekrytycznie wprowadzając wzory obce do nowego ustroju szkolnego.
Za braki, prawie powszechnie uznane w obecnie istniejącej szkole polskidj, należy uważać: nieuzgodnienie programów szkoły powszechnej i średniej, przeładowanie programów tych szkół zbędnymi zupełnie bezwartościowymi z punktu .widzenia wycho wawczego i rzeczowego szczegółami, co w rezultacie prowadzi do nadmiernego przeciążenia młodzieży nieprodukcyjną pracą, wieloklasowość albo różne stopnie organizacyjne szkoły po wszechnej, wielotypowość szkoły średniej, wielkie zaniedbanie wykształcenia zawodowego, wreszcie nienależycie postawiona strona wychowawcza naszej szkoły.
Omówieniu tych braków poświęcam cykl artykułów pod ty tułem: „KilKa uwag w sprawie organizacji i braków szkolnictwa powszechnego i średniego” (przygotowany do druku), który jest jednocześnie szczegółowem uzasadnieniem projektu organizacji szkolnictwa, jaki narzucam w niniejszej pracy, a który wydaje mi się najbardziej pożądany, bo usuwa braki o b e ć n ię iśtn ie ją c e .
Okoliczności tak się składają, że „P rojek t”, który jest wy nikiem „Uwag krytycznych”, wprzód się ukazuje w druku, niż jego szczegółowe uzasadnienie. Sprawia to pewne trudności: dla czytelników, gdy autor powołuje się na swą pracę poprzednią; autor zaś zmuszony jest zwięźle powtarzać to, co przedtem szczegółowo rozwijał i uzasadniał.
I. Zasady organizacji.
W myśl uwag krytycznych i wskazówek, zawartych w oma wianym cyklu artykułów, należy stworzyć jednolity system orga nizacji szkolnictwa, któryby zamykał w sobie i organicznie wią zał obecnie istniejące: szkołę powszechną, średnią i zawodową 2 stopni. Podstawą, a zarazem szkieletem tego systemu byłaby jedna szkoła ogólna o 3 poziomach nauczania: niższym (I), śred nim (II) i wyższym (III), która na II i III poziomach rozgałęzia się na dwa kierunki: ogólny i praktyczny albo zawodowy. Po dział kierunku ogólnego szkoły na 3 poziomy, a zawodowego na 2 jest najwięcej naturalnym i uzasadnionym* bo odpowiada 3titi
4
kach szkoły te przeznaczone są dla tych, którzy niejmogą z tych czy innych względów dokończyć' wykształcenia ogólnego II po ziomu i są zmuszeni jaknajprędzej nauczyć się jakiegoś zawodu, ażeby zarobkować na życie.
Ukończenie szkoły II poziomu kierunku ogólnego i prak tycznego lub też wykazanie się z w iadom ości' szkoły tego po ziomu uprawnia do uczenia się na poziomie lll-im w kie runku, dowolnie przez ucznia obieranym: może więc absol went poziomu Ii-go kierunku zawodowego obrać sobie kieru nek ogólny na poziomie III lub też odwrotnie. Każdy ma więc drogę jeszcze otwartą do zmiany i ostatecznego wyboru tego zawodu, który go najwięcej pociąga. O ile ustawodawstwo przewiduje pewne uprawnienia służby cywilnej i wojskowej, to z uprawnień tych jednakowo będą korzystać wszyscy bez wy jątku absolwenci pozioma II: czy to kierunku ogólnego czy prak tycznego. Na poziom III nie rozciąga się przymus szkolny. Na uka na tym poziomie jest płatną, od opłaty szkolnej są zwolnie ni niezamożni uczniowie o wzorowem zachowaniu się i dobrych postępach.
Na III poziomie zaczynają się wyraźnie uwydatniać pewne zdolności i umiłowania młodzieży i idą one zasadniczo w 2 kie runkach: 1) w kierunku nauk ścisłych (matematyka, przyroda, nauki techniczne) i 2) w kierunku nauk humanistycznych (lite ratura, historja, nauki prawne, polityczne i społeczne). Szkoła III poziomu winna dać ujście naturalnym skłonnościom młodzie ży i wskazanem jest . przeto na 111 poziomie kierunek ogólny po dzielić na dwa typy: 1) przyrodniczo-matematyczny i 2 ) huma nistyczny. Kierunek zaś praktyczny zawierać będzie w sobie średnie szkoły zawodowe: 1) przemysłowo-techniczne, 2 ) agro techniczne, 3) handlowe i 4) szkoły (seminarja) nauczycielskie, przeznaczone do kształcenia nauczycieli szkół I poziomu i 2-ch klas II.
Na przerobienie programu w szkole ogólnej III poziomu przeznacza się 3 lata nauczania, a w szkole zawodowej 4 lata. Co się tyczy zadań i programu tego poziomu, to kierunek ogól ny, ugruntowując zasady moralne młodzieży, pogłębia i uzupeł nia jej rozwój umysłowy i daje jednocześnie zasób wiedzy, nie zbędny dla inteligentnego człowieka. Szkoła zaś zawodowa, wy chowując młodzież i rozwijając jej inteligencję, uczy zawodu,
przygotowując techników różnych specjalności.
Co sięo tyczy przedmiotów ogólnokształcących, to szkoła ta daje w treściwem ujęciu wszystko to, co więcej szczegółowo je s t przerabiane w szkole ogólnej tego poziomu, a materjał układa się w ten sposób, że przedmioty specjalne są wykładane w 3-ej i 4 -ej klasie i częściowo w 2-ej, a przedmioty ogólno kształcące w 1-ej klasie i częściowo 2-ej. Taka kombinacja
5
nauczania prowadzi do tego, że intelektualny poziom absolwen tów obydwu kierunków: ogólnego i praktycznego będzie J e d n a kowy, co jest rzeczą wielkiej wagi dla jednolitości ustroju szkolnego.
O ile wybór kierunku rozpatrywać z praktycznego punktu widzenia, to przed młodzieżą LI poziomu powstaje pytanie: czy w 3 lata przerobić kierunek ogólny, czy też w 4 lata, przera biając zwięźle przedmioty ogólnokształcące, nauczyć się jedno cześnie pożytecznego zawodu i jąć się pracy w charakterze techników różnych specjalności.
J e s t rzeczą do omówienia i ostatecznego zadecydowania, czy szkołę klasyczną 111 poziomu, w której młodzież mogłaby gruntownie poznać języki, wgłębić w kulturę starożytną i przy sposobić się należycie do studjowania tych nauk w szkole wyż szej, odnieść do szkół specjalnych, tern samsm wyposażając ją w większą ilość lat nauczania (4 lata), czy też utworzyć na kierunku ogólnym specjalny typ humanistyczno-klasyczny, co wy magałoby pewnych zmian w zaprojektowanych planach szkol nych. Osobiście wypowiedziałbym się za pierwszą kombinacją, która dałaby większe korzyści szkole klasycznej.
Co się tyczy przedmiotów nauczania na 3 poziomach szko ły ogólnej, to należy naogół zatrzymać się na tych, które są obecnie wykładane w szkole powszechnej i średniej, jako wybo rze celowym z punktu widzenia wychowawczego i rzeczowego z przesunięciem jednakże punktu ciężkości na niektóre przed mioty, dotąd dość zaniedbane lub nienależycie prowadzone. Trzeba mianowicie wysunąć na plan pierwszy pracę ręczną, któ ra powinna mieć nietyle praktyczne, .ile kształcące i wychowaw cze znaczenie. Należycie postawiona i poprowadzona nie przez półinteligentnego instruktora, lecz przez dobrego specjalistę, in- żyniera-pedagoga nauczy należycie poznawać świat otaczający, wydoskonali zmysły, da wyrobienie myślowe, nauczy ładu i po rządku, wzbudzi poszanowanie dla pracy fizycznej, a, będąc ści śle związaną (co jest rzeczą konieczną) z matematyką, fizyką, chemją, przyrodą, geografią uzmysłowi i ożywi te nauki i odda' im nieocenione usługi. Je s t rzeczą wskazaną łączyć w jednym ręku wykłady fizyki ewentualnie chemji lub przyrodoznawstwa i pracy ręcznej, niemniej jest koniecznem, ażeby nauczyciele na uk ścisłych i nauczyciel pracy ręcznej byli ze sobą w ciągłym kontakcie i uzgadniali materjał lekcyjny wykładanych przez sie bie przedmiotów. Należy "również wysunąć rysunek, jako sposób obrazowego wyrażania myśli, stosując go na wszystkich wykła dach, szćzególnigj zaś szkicowanie i konturowanie tego. o czem jest mowa. Nauka rysunku na I i II poziomach powinna mieć charakter praktyczny i najlepiej będzie połączyć wykład tego przedmiotu z wykładem pracy ręcznej. Połączenie pracy ręcznej
6
z wykładanymi przedmiotami oraz zastosowanie rysunku, jako obrazowego sposobu wyrażania myśli, da dzieciom możność po znawania samych przedmiotów, a nie opisów tylko, jak tó ma dotąd m iejsce. Jednocześnie stworzy żywą metodę nauczania i zbliży szkołę z życiem, czego tak bruk dzisiejszej szkole naszej, a czem się może poszczycić współczesna szkoła amerykańska i polska szkoła czasów Komisji td u k a cji Narodowej. W celu zbliżenia szkoły z życiem powinny mieć szerokie zastosowanie planowe wycieczki młodzieży do różnych warsztatów precy ludz kiej: fizycznej i umysłowej. Wycieczki te mogą się odbywać w go dzinach pozalekcyjnych lub też lekcyjnych.
Pomocą przy wychowywaniu młodzieży w duchu narodo wym, budzeniu w niej uczuć patrjotycznych, zaznajamianiu z obo wiązkami obywatela względem ojczyzny powinien być wykład na uki obywatelskiej, którą należy wprowadzić do szkół wszystkich 3 poziomów, a której zakres i sposób wykładu powinien być za stosowany do poziomu szkoły. W szkole I poziomu będzie to katechizm narodowy, w szkole II poziomu — nauka obywatel ska, a w szkole III poziomu — nauka o Polsce współczesnej.
„Mens sana in corpore sano”, mówi łacińskie przysłowie i w myśl tej mądrej życiowej reguły szkoła powinna stworzyć jaknajlepsze warunki dla rozwoju fizycznego młodzieży. Ćwicze nia cielesne, należycie postawione, sport, wycieczki, stała troskli wa opieka lekarska nad zdrowiem młodzieży, głos miarodajny wogóle na Radach pedagogicznych lekarza i nauczyciela ćwiczeń cielesnych, a decydujący w sprawach, dotyczących zdrowia fizycz n eg o — są to konieczne warunki, aby ta strona wychowania mło dzieży była należycie postawiona.
Szkoła ogólna o 3 poziomach z jej praktycznemi rozgałę zieniami jest jednostką zamkniętą w sobie, ma swe cele i zada nia i nie stawia sobie żadnych pomocniczych zadań. Nie je s t przeto szkołą, przygotowującą młodzież do wyższych zakładów nauko wych i nie daje w tym kierunku żadnych uprawnień. Absolwenci 3 poziomu, czy to ogólnego czy to w jednakowej mierze praktyczne go kierunku mogą być tylko kandydatami do szkół wyższych, które wybierają z pośród kandydatów sposobem ustalonym najlepszy i najodpowiedniejszy materjał. Ostrożny i oględny wybór jest ko nieczny z tego względu, że nie może być nadal tolerowane nie dopuszczalne zjawisko, że na 14 wstępujących do szkól wyższych kończy tylko jeden.
Istnieją dwa sposoby wyboru kandydatów: jeden polega na tem, ażeby młodzież z ukończoną szkołą III poziomu poddać konkursowym egzaminom i na zasadzie rezultatów wybrać naj lepszy materjał. Wiadomem je s t wszakże, jak dużą rolę przy wszelkich egzaminach odgrywa wypadek lub zbieg okoliczności: szczęśliwy lub nieszczęśliwy. Byłoby zatem wiecej celowem przy
7
wyższych szkołach zorganizować roczny kurs przygotowawczy, na JJIóry byliby przyjmowani wszyscy kandydaci. W przeciągu roku czasu profesorzy kierowaliby młodzieżą, uzupełniając jej braki i sposobiąc do obranego zawodu, co dałoby im możność nale życie ocenić każdego z kandydatów; również młodzież po roku pracy byłaby w stanie poznać swe siły i sprawdzić, czy kieru nek pracy był należycie przez nią obrany. Ostateczna repetycja czy egzamin, odbyty w końcu roku, decydowałby o przyjęciu kan dydata do szkoły wyższej. Ewentualna strata roku jest niczem w porównaniu ze stratą kilku lat, co obecnie miewa miejsce, lub z wykolejeniem życiowem, jako rezultatem źle obranego kie runku pracy. Dobór kandydatów do szkół wyższych przez zorga nizowanie kursu przygotowawczego dałby możność tym szkołom, szczególnie spacjalnym, podnieść swój poziom naukowy i ksżtał-
cić inżynierów o umyśle i zdolnościach twórczych..
Bezpośrednio zaś i organicznie ze szkołą III poziomu byłaby związana szkoła zawodowa (politeczniczna lub handlowa; o pozio mie wyższym, która miałaby za zadanie kształcić inżyjiierów-prakty- ków, gruntownych znawców wązkich gałęzi techniki, lub samodziel
nych organizatorów-praktyków przedsiębiorstw i firm handlowych. Absolwent szkoły politechnicznej powinien w zupełności posiąść ca- Jy proces swej ścisłej specjalności, mianowicie powinien umieć za projektować, zbudować i urządzić zakład przemysłowy swej spe cjalności, jak również poprowadzić produkcję i zorganizować stro n ę handlową przedsiębiorstwa. W tym celu azkoła daje w zwię złym ujęciu gruntowne wiadomości z nauk przyrodniczo-matema tycznych, jako konieczne podstawy do należytego zrozumienia nauk technicznych, następnie są wykładane ogólne przedmioty techniczne, wreszcie następuje ścisła (wązka) specjalizacja tech niczna. Ażeby posiąść w stopniu możliwie najwyższym gruntow ną praktyczną znajomość swej specjalności każdy słuchacz jest obowiązany odbyć dwie letnie po 1^— 2 miesiące praktyki (po przesłuchaniu 2 i 4 semestru), a 6-y semestr (od 1 lutego do
1 października = 8 mies.) jest poświęcony wyłącznie praktyce z obranej przez słuchacza wązkiej specjalności. W podobny sposób odbywa się kształcenie praktyków-handlowców. Kurs w szkole politechnicznej trwa 4 lata, a w szkole handlowej — 3 lata. Na I-y kurs są przyjmowani absolwenci 3-go poziomu lub kandydaci po zdaniu odpowiednich egzaminów. Pozostaje do roz strzygnięcia, czy szkoła ta ma być szkołą akademicką'w ścisłem znaczeniu tego słowa, czy też szkołą o poziomie wyższym. W każdym razie szkoły tego typu należy wciągnąć do sieci szkół wyższych.
Rówież wiążą się z zaprojeksowaną organizacją szkol nictwa: kursy ogólnokształcące i zawodowe, które powinien po siadać każdy poziom nauczania, a które byłyby dwóch rodzajów:
odpowiednich typów i poziomów, ujętym zwięźle, o określonej ilości lat nauczenia, 2) więcej luźne o programie i okresie na uczania zmiennym, zastosowanym do potrzeb chwili i miejsca. Kursy ogólnokształcące pierwszego rodzaju są przeznaczo ne dla tych, co w swoim czasie z tych czy innych względów szkoły odpowiedniego poziomu nie mogli normalnie ukończyć. Czas, przeznaczony na przerobienie odpowiedniego kursu, należy możliwie skrócić i wyznaczyć na: kursy I poziomu (dla analfa betów), — 1 rok, kursy II poziomu — 2— 3 lata, kursy III po ziomu — 2 lata.
Kursy zawodowe o charakterze stałym są przeznaczone dla tych, co chcą systematycznie, chociaż zwięźle, przerobić kurs szkoły zawodowej odpowiedniego poziomu. Gzas, przeznaczony na przerobienie kursu, należy sprowadzić do możliwego mini mum i wyznaczyć na: kursy II poziomu — 2 —3 lata, kursy III poziomu — 2 lata. Program .kursów zawodowych kładzie nacisk na przedmioty zawodowe, ogólnokształcące zaś są bardzo zwięźle uzupełniane. Kursy o charakterze stałym (systematyczne): ogól nokształcące i zawodowe: państwowe, społeczne i prywatne po winny być włączone do. sieci szkolnej, podlegać opiece i kon- troii władz szkolnych ozaz być poddane rygorom szkolnym. Po należytem przerobieniu kursu i zdaniu odpowiednich, ustanowio nych przez Ministezstwo Ośw. Publ. w obecności delegata tegoż Ministerstwa egzaminów, otrzymują odpowiednie świadectwa i ko rzystają: absolwenci kursów ogólnokształcących 111 poziom u ze wszystkich uprawnień matury, absolwenci kursów zawodowych II i III poziomu tyko z uprawnień zawodowych odpowiednich szkół tych poziomów.
Kursy drugiego rodzaju o charakterze więcej luźnym po wstają zależnie od potrzeb chwili i miejsca, również od tych czynników zależy zakres programu i okres czasu nauczania. Kur sy te, ucząc, żadnych jednakże uprawnień słuchaczom swym nie dają.
Poniżej przytoczona tablica unaocznia zaprojektowany sze- mat organizacji szkolnictwa.
S Z E M A T o r g a n i z a c j i s z k o l n i c t w a . S z k o ł a w y ż s z a : 1— 2 — 3 — 4 1 ) o g ó l n a 2 ) p o l i t e c h n ; c z n a S z k o ł a p o l i t e c h n i c z n a o p o z i o m i e w y ż s z y m 1 - 2 ^ 3 — 4 S z k o ł a h a n d l o w a o p o z i o m i e w y ż s z y m 1— 2 — 3 k u r s p r z y g o t o w a w c z y r o c z n y 8 — 9 — 10 K i e r u n e k o g ó l n y j j j 1 ) typ p r z v r o d n . -m a t e -m a t y c z . p0ZI0M 2 ) ty p h u m a m s t y c z . 8 — 9 — 1 0 — 11 K i e r u n e k z a w o d o w y 1 ) s z k o ł y p r z e m - t e c h n 2 ) „ a g r o - t e c h n . 3 ) „ h a n d l o w e 4 ) s e m i n a r j a n a u c z y c ó S «3 aj M S 5* O ( fi "O h 3 * 3C K i e r u n e k K i e r u n e k 1 z a w o d o w y K i e r u n e k z a w o d o w y 9 o
• S - s
6 — 7 — 8 6 — 7 - 8S
cd aj S- o 1 ) s z k o ł y r z e o g ó l n y 3 ) s z k o ł y r o l N 5; >*-3 O s o — m i e ś l n i c z e n i c z e i o g r o d n . C/3 TJ Ł-O 3 o 2 ) s z k o ł y 6 — 7 4 ) s z k o ł y g o - X3 k u p i e c k i e s p o d a r , d o m ó w . P O Z I O M I I . K i e r u n e k o g ó l n y 4 - 5 3. 0) G P O Z I O M i - 1 o> ^ cr «* O -K i e r u n e k o g ó l n y . 3 <a Z * 1— 2— 3 « c(O10
II. Programy i plany.
Narzucone programy i plany stanowią materjał do dyskusji specjalistów, która dopiero może dać ostateczne w szczegółach opracowane programy i plany.
P o z i o m I.
Szkoła I-go poziomu ma za zadanie rozwijać umysł i duszę dziecka, budzić i pielęgnować uczucia patrjotyczne, systematycz nie wpajając weń poczucie przynależności do narodu i zaznaja miając w języku dostępnym z obowiązkami dziecka względem ojczyzny i wpółbraci. Z poszczególnych zaś przedmiotów szkoła powinna: nauczyć poprawnie czytać i pisać bez rażących błędów w języku ojczystym, rozumieć treść przeczytanych urywków, od powiednio dobranych do wieku, i umieć je zwięźle opowiedzieć i opisać, zapoznać z głównemi regułami gramatyki; podawać w obrazach i opisach dzieje narodu polskiego, wysuwając na plan pierwszy świetlane karty historji i jej narodowych bohate rów; zaznajomić w obrazach i opisach z geografją kraju własne go i pobieżnie krajów ościennych; zaznajomić z najprostrzemi zjawiskami i okazami przyrody martwej i żywej; nauczyć biegle rachować i wykonywać cztery działania na liczbach całkowitych, nie większych od 100,000; dbać o zdrowie i rozwój fizyczny dzieci.
Stosownie do zadań, jakie sobie stawia szkoła I poziomu, program jej zawiera wykład następujących przedmiotów: 1) reli- gję, 2 ) katechizm narodowy, 3) język ojczysty, 4) rachunki, 5) pogadanki, 6) pracę ręczną z rysunkiem, 7) wiadomości z kra joznawstwa i dziejów ojczystych, 8) kaligrafję, 9 ) ćwiczenie cie lesne, zabawy i śpiew.
Podział godzin tygodniowych podług przedmiotów i klas da się uskutecznić w następujący sposób:
W y k ł a d a n y p r z e d m i o t , 1 kl. 2 kl. 3 kl. O g ó ł e m g o d z i n Religja . . . 1 1 1 3 Katechizm narodowy . . . . . —■ 1 1 2 Język ojczysty . . . . 6 5 5 16 R a c h u n k i ... 4 4 4 12 Pogadanki o rzeczach i przyro
dzie ... 3 2 2 7
Praca ręczna z rysunkiem . 3 3 3 9
Wiadomości z krajoznawstwa i dzie
jów ojczystych . . . — 2 2 4
Kaligraf j a ... — 1 2 3
Ćwiczenia cielesne, zabawy, śpiew 3 3 3 9
11
Katekizm narodowy powinien być wykładany łącznie z wia domościami z dziejów ojczystych i krajoznewstwa; kaligraf ja w 2 kl. łącznie z językiem ojczystym. Praca ręczna winna być ściśle związana z pogadankami o rzeczach i przyrodzie, jak rów- n!ąż z rachunkami. Ćwiczenia cielesne, zabawy i śpiew powinny być na poziemie I połączone w jeden przedmiot i prowadzone według uznania nauczyciela czy to w oddzielnych godzianach, czy też wspólnie w każdej godzinie planu.
Wykłady w szkole I poziomu są prowadzone przez nauczy cieli nie podług przedmiotów, lecz podług klas.
Jeżeli od ogólnej ilości godzin tygodniowych każdej klasy odejmiemy: w 1 kl. — 6, w 2 kl.— 7, w 3 kl. — 8 (ćwiczenia cielesne, zabawy, śpiew, praca ręczna z rysunkiem, kaligrafja) wtedy otrzymamy: w 1 kl. — 14 godz., w 2 i 3 kl. — 15 godz. tygodniowych pracy ściśle umysłowej, co nie można uważać za uciążliwe i m ęczące dla umysłu dziecka w tym wieku.
P o z i o m II.
W szkole II poziomu kierunku ogólnego są wykładane na stępujące przedmioty: 1) religja, 2) nauka obywatelska, 3 język polski i literatura, 4) jęzk obcy, 5 ) historja Polski i powszech na, 6) geografja Części świata i ziem polskich, 7) matematyka: arytmetyka, algebra i geometrja praktyczna, 8) przyrodoznawstwo: zjawiska fizyki i chemji, przyroda martwa, botanika i zoologja, 9) praca ręczna z rysunkiem, 10) kaligrafja, 11) śp/ew i muzy ka, 12) ćwiczenia cielesne, a materjał z oddzielnych przedmio tów podług klas da się narzucić w następujący sposób:
Nauka obywatelska. 4 kl. Naród, państwo, obywatel. Prawa i obowiązki obywatela. Ustrój społeczny i polityczny państwa polskiego. Stan gospodarczy. Pieśni, podania i tradycje narodu polskiego.
Język polski i literatura. 1— 2 kl. Wprawne i biegłe czyta nie i opowiadanie. Gramatyka: rozbiór gramatyczny; podstawowe wiadomości ze składni. 3 —■4 kl. Rozbiór gramatyczny i logiczny. Składnia. Samodzielne opowiadania i opisy. Czytanie i rozbiór utworów literackich. Zwięzłe wiadomości historyczne z literatury polskiej. Wiadomości ze stylistyki i historji języka. Pierwiastki łacińskio w języku polskim.
Język obcy. 2— 3 — 4 kl. Poprawne wymawianie, czytanie i pisanie. Gramatyka. Podstawowe wiadomości ze składni. Kon wersacja. Czytanie łatwiejszych opowiadań i opisów. Umiejętność wyrażania swych myśli w dziedzinie zjawisk życia codziennego.
Historja Polski. 1 kl. Osoby i obrazy historji Polski. 2 kl. Hi storja Polski Piastów i Jagiellonów. 3 kl. Czasy królów obieral nych i historja nowożytna. 4 kl. Czasy najnowsze.
12
Historja powszechna. 2 kl. Obrazy średniowiecza. Czasy wielkich odkryć. 3 kl. Historja czasów nowożytnych w zarysie. 4 kl. Historja starożytna.
Georgafja części świata. 1 kl. Obrazy geografji Europy i części świata.. - Wiadomości wstępne z geografi matematycznej i fizycznej. 2 kl. Części świata w zarysie. 3 xkl. Państwa Europy i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. 4 kl. Ugruntowanie wia domości z geografi matematycznej i fizycznej.
W y k ł a d a n y p r z e d m i o t . l k i. 2 k l . 3 kl. 4 kl. O g ó ł e m g o d z i n R e l i g j a ... 2 2 2 1 7 Nauka obywatelska . . . . — — . — 2 2 jęz y k polski i literatura . . . 5 4 2 + 2 2 + 2 18 Język obcy . . .
__
3 3 + 1 3 9 Historja P o l s k i ... 1 2 2 1 6 ,, powszechna . . . . — 1 2 2 5Geografja części świata . . . 2 2 2 — 6
„ ziem Polski-: . — — — ■ 2 2
Przyrodoznawstwo: zjawiska fi zyki i chemji i przyroda
m a r t w a ... 2 2 4
„ botanika'i zoologja — 2 2 —: 4
Matamatyka: arytmetyka . . . 4 4 2 1 11
„ algebra . . . . — 1 2 3
„ geometrja prakt. . — 1 2 2 5
Praca ręczna z rysunkiem . 4 4. 4 4 16
K a l i g r a f j a ... 2 1 — — 3 Śpiew i m uzyka... 2 2 2 2 8 Ćwiczenia c i e l e s n e ... 2 2 2 2 8
Ogółem godzin tygodn. . . 26 30 30 31 117
Geografja Polski. 4 kl. Geografja ziem polskich.
Zjawiska i prawa fizyki i chemji i przyroda martwa. 1 kl. Obrazy geologji meteorologji. Zbiory kamieni i ziem. Zjawiska fizyki i chemji. 4 kl. Fizyka. Wiadomości wstępne. Budowa ciał fizycznych. Trzy stany skupienia. Podstawowe prawa chemji. Zja wiska cieplne, świetlne, dźwięku i elektryczne w zarysie.
Botanika i zoologja. 2 — 3 kl. Botanika (wiosna, lato). 2— 3 kl. Zoologja, (jesień, zima).
Arytmetyka. 1 kl. Praktyczny kurs działań z liczbami cał kowitymi. Najprostrze ułamki: przekształcenia i działania. Figury geometryczne. 2 kl. Praktyczny kurs działań z ułamkami zwykły mi i dziesiętnymi. 3 kl. Powtórzenie działań z liczbami całkowi
13
tymi i ułamkowymi. Ząleżnoćć pomiędzy danymi a rezultatem działania. Uzasadnienie reguł działania. 4 kl. Skrócone sposoby działań; działanie przybliżone. Metryczny układ miar i wag. Obli czenia %. Kalkulacja cen towarów.
Algebra. 3 — 4 kl. Wiadomości wstępne. Przekształcenia! i działania algebraiczne! Równania i zależności 1-go stopnia, wy kresy. Równanie 2 stopnia.
Geometrja praktyczna. 2. kl. Figury geometryczne: wła sności i kreślenie figur geometrycznych! 3 kl. Figury płaskie: kąty, trójkąty, wielokąty i okrąg kuła. Zależności pomiędzy skła dowymi częściBmi figur, ujęte w twierdzenia. Mierzenie pól trój' kątów i wielokątów. 4 kl. Prosta i płaszczyzna w przestrzeni. Figury przestrzenne: kąty, graniastosłupy i ich rodzaje, piramidy, stożki, walce i Rula. Mierzenie powierzchni i objętości figur przestrzennych.
Godziny składane 2 + 2 w 3 kl. i 2 + 2 + 1 w 4 kl. języka polskiego i literatury oznaczają: w 3 kl. — 2 godz. języka i 2 g. literatury, w 4 kl. — 2 g. języka, 2 — literatury, a 1 g. jest przeznaczona na poznanie pierwiastków łacińskich w języku pol skim. Pogłębi to i zaokrągli znajomość języka polskiego, a dla. przyszłych humanistów będzie to. wstępem do nauki łaciny. Od 3 klasy wykłady są prowadzone przez nauczycieli podług przed miotów (specjalności), a nie podług klas.
Przytoczony program i plan godzin szkoły II poziomu jest szkicem i po dyskusji wypadnie wprowadzić doń te lub, inne zmiany. Należałoby jednak pamiętać, ażeby główne , cechy załą czonego szkicu nie zostały zatracone, mianowicie: pomimo, że program szkoły II poziomu zawiera bogaty materiał, przytoczony plan nie jest przeładowany nadmierną ilością godzin wykłado wych (26, 30, 30, 31 g.), Jeżeli od liczby godzin tygodniowych każdaj klasy odejmiemy: 10 g. w 1 kl., 9 g.w 2 kl., a po 8 g. w 3 i 4 kl. (praca ręczna, śpiew i' muzyka, g, ćwiczenia cielesne i kaligrafja) wtedy otrzymamy: w 1 kl. — 16 g , w 2 k l . — 21 g., w 3 kl. — 22 g., w 4 kl. — 23 g. tygodniowo pracy ściśle umy słowej. Wreszcie przedmioty podstawowe w wychowaniu i nau czaniu: język ojczysty i literatura, historja i matematyka są względ nie bogato uposażone w godziny wykładowe; również nie jest zaniedbana praca ręczna z rysunkiem i ogółem na te 4 przed mioty jest przeznaczone 64 godzin tygodniowych na ogólną licz bę 117 godzin.
Program kierunku praktycznego II poziomu t. j. szkół rę kodzielniczych, rzemieślniczych, rolniczych, ogrodniczych, kupiec kich i szkół gospodarstwa domowego dla dziewcząt powinien za wierać przedmioty ogólnokształcące, odpowiadające 3 i 4 klasie II poziomu, jednakże punkt ciężkości winien być położony na przedmiotach specjalnych i ćwiczeniach praktycznych, właści wych danemu zawodowi. Ćo się tyczy rozplanowania tych przed
miotów, tó 1 klasa powinna zawierać przeważnie przedmioty ogólnokształcące, 2 kl. — być mięszaną z. przewagą zawodo wych przedmiotów, 3 kl. zaś wyłącznie klasę zawodową.
Plan godzin tygodniowych można podać tylko w zarysie ogólnym, który uwzględnia przedewszystkiem stosunek, jaki po winien istnieć pomiędzy ilością godzin przedmiotów ogólno kształcących a zawodowych i ćwiczeń praktycznych w każdej klasie, a następnie podaje plan godzin z przedmiotów ogólno kształcących. 14 W y k ł a d a n y p r z e d m i o t . 3 kl. 4 kl. 5 kl. O g ó ł e m g o d z i n R e l i g j a ... 1 1
_
2 Nauka obywatelska . . — 2 — 2Język polski i literatura . . . . 2 + 2 2 + 1 — 7 Język o b c y ... 3 3 ---- 6
Historja Polski i powszechna . . 3 2 ' — 5
Geograf ja . . ... 2 1 -i- ■ 3 Przyrodoznaw stw o... ... 2 + 2 * ) 2 — 4 + 2 * ) Arytmetyka ...
V
1 3 I A lg e b r a ... 2 > + 2 **) 1 3 ■ + 2 * * )Geometrja praktyczna. . 2 ) 2 4 \
Ogółem godz. tygodn. z przedmiot.
ogólnokształcących . . 23 18 — 41
Przedmioty zawodowe . . . . Ćwiczenia praktyczne (w warszta
---
12 24 36tach, roli, ogrodzie, handlu) 15 12 18 45
Ogółem godzin zajęć tygod. 38 42 42 122
Jak widać z rozplanowania godzin, główna zasada progra mu szkół zawodowych, aby punkt ciężkości leżał na przedmio tach specjalnych, została w zupełności przeprowadzona, ponieważ na wykład przedmiotów specjalnych (3 6 ,g.) i ćwiczenia prak tyczne (45 g.) przeznaczono (81 g.) dwa razy więcej godzin, niż na przedmioty ogólnokształcące (41 g.).
Szkoły zawodowe U poziomu powinny być tak zorganizo wane, aby mogły przyciągnąć i pomieścić jaknajwiększą ilość
* ) 2 g o d z i n y p r z y r o d o z n a w s t w a d o d a j e s i ę w s z k o ł a c h r o l n i c z y c h , o g r o d n i c z y c h i g o s p o d a r s t w a d o m o w e g o d l ą d z i e w c z ą t .
* * ) 2 g o d z i n y m a t e m a t y k i d o d a j e s i ę w s z k o ł a c h r z e m i e ś l n i c z y c h , r ę k o d z i e l n i c z y c h i h a n d l o w y c h .
młodzieży, która ch ce się kształcić zawodowo, a której stopień inteligencji i wykształcenia odpowiada temu poziomowi. W tym celu szkoły zawodowe II poziomu powinny być dzienne i popo łudniowe lub nawet wieczorowe. W szkołach dziennych zajęcia odbywają się w dzień, a ćwiczenia praktyczne w warsztatach,, urządzonych przy szkole. W szkołach popołudniowych i wie czorowych otrzymuje systematyczne wykształcenie ogólne i zawodowe młodzież, która w dzień terminuje w warsztatach, praktykuje w handlu, rolnictwie lub ogrodnictwie. Praca dzienna młodzieży w zupełności lub w części zastąpiłaby ćwiczenia, praktyczne, urządzane w warsztatach szkolnych.
Nie sposób jest w zarysie ogólnym przedstawić wyczerpu jących programów i planów szkół różnych typów tego poziomu. Zresztą byłoby to pracą bezcelową, gdyż o wiele lepiej zadanie: to zostanie wykonane przez zespół specjalistów, który w ramy narzucone lub przedtem odpowiednio zmienione włoży i rozpla nuje materjał w szczegółach.
P o z i o m III.
Uznając potrzebę podziału kierunku ogólnego szkoły III po ziomu na 2 typy albo wydziały: humanistyczny i przyrodniczo- matematyczny, prygram stara się odsunąć właściwą specjalizację^ do 3-ej klasy i dąży do tego, ażeby rzeczy podstawowe z nauk głównych (język polski i literatura, historja i nauka o Polsce współczesnej, matematyka i fizyka) w 1 i 2 klasie były poznane jednakowo przez uczniów szkoły obydwu typów. Różnica nau czania w tych klasach dotyczy więcej szczegółów: uczniowie typu humanistycznego mają w 1 i 2 kl. 1-ną dodatkową lekcję^ historji, która jest poświęcona na czytanie oryginalnych tekstów historycznych i opracowanie szczegółów przedmiotu i po 5 go dzin łaciny, co już stanowi zasadniczą różnicę pomiędzy oby dwoma typami i tej różnicy nie da się odsunąć do klasy 3-ej. Uczniowie typu przyrodniczo-matematycznego mają w 1 i 2 kla sie po 2 godziny matematyki, które są przeznaczone na pogłę bianie pewnych działów matematyki i ćwiczenia praktyczne i 1-ńą. dodatkową lekcję fizyki w tych klasach, przeznaczoną na ćwicze nia praktyczne i na przerabianie zadań fizycznych. Różnicę wię cej poważną stanowi wykład (2 g.) rysunku ogólnego i technicz nego, 2 godz. chemji z mineralogią w 1-ej kl. i 2 godz. geologji z geograf ją fizyczną w 2-ej klasie.
Właściwa specjalizacja odbywa się w 3 klasie: na wydziale humanistycznym jest wprowadzony specjalny przedmiot tego wy działu : historja kultury starożytnej, łacina jest uposażona większą, ilością godzin (6 g.), program zaś z przemiotów matematyczno- fizycznych jest niewielki, skromny co do swej zawartości i ilości godzin wykładowych i zupełnie się różni od programu tych*
16
przedmiotów na wydziałe przyrodniczormatematycznym, gdzie matematyka i fizyka zawierają bogaty materjał i tworzą podsta wę wydziału i są uposażone odpowiednią ilością godzin wykła dowych (matematyka — 7 g., fizyka z kosmografją — 4 g.); na wydziale zaś przyrodniczo-matematycznym jest wprowadzony spe cjalny przedmiot, który syntetyzuje wszystkie dotychczas zdobyte przez uczniów wiadomości z przyrody żywej, mianowicie: biolo- gja i jest nadal wykładany rysunek ogólny i techniczny.
Z powyższego wynika, że ogromna większość przedmiotów jest wykładana na obydwu wydziałach szkoły j ma w rzeczach podstawowych identyczny program. S ą to: 1) religja albo etyka, 2 ) nauka o Polsce współczesnej, 3) język polski i literatura, 4 ) język obcy, 5 ) historja Polski i powszechna, 6 ) matematyka w 1 i 2 klasie, 7) fizyka w 1 i 2 klasie, 8) hygjena, 9 ) prope deutyka filozofji, 10) śpiew -i muzyka, 11) ćwiczenia cielesne.
Różnią się zaś programem lub też są wykładane tylko na 1 wydziale następujące przedmioty. Różni się: 1) matematyka w 3 kl. na obydwu typach, 2) fizyka w 3 kl. na obydwu typach. Je s t wykładana tylko na wydziale humanistycznym: 3) łacina, 4 ) historja kultury starożytnej, zaś na wydziale przyodniczo-ma- tematycznym: 5) rysunek ogólny i techniczny, 6 ) chemja z mi neralogią, 7) geologja £ geografją fizyczną, wreszcie 8) biologja. Program poszczególnych przedmiotów obydwu wydziałów w zarysie da się ująć w sppsób następujący:
a) Przedmioty, m ające identyczny program.
Nauka o Polsce współczesnej 3 kl. Geografja i fiżjografja Polski. Ustrój polityczny Państwa Polskiego. Prawa i obowiązki obywatela. Ustrój społeczny. Zycie gospodarcze Polski. Kultura narodowa. Zwięzłe wiadomomości o współczesnym stanie wiel kich państw Europy i Stanów Zjednoczonych w związku z fakta mi z życia politycznego, społecznego,, kulturalnego i gospodar czego Polski.
Język polski i literatura. 1— 2 — 3 kl. Systematyczny kurs lite ratury polskiej. Historja rozwoju języka. Nauka stylu,
Język obcy. 1 kl. Kraj w obrazach i opisach. Systematycz ny kurs słowotwórstwa. Budowa zdania. 2 — 3 kl. Systematycżny kurs składni. Dzieła literackie w całości lub urywkach. Dzieła naukowe. Czytanie dzienników i czasopism.
Historja Polski i powszechna. Kurs uzupełniający: 1 kl. Pol ska' Piastów, Jagiellonów i królów obieralnych do wieku Oświe cenia. Średniowiecze. Czasy wielkich odkryć. Odrodzenie, refor macja, wojny religijne do wieku Oświecenia. 2 kl. Wiek XVIII i XIX historji Polski i powszechnej. Czasy najnowsze.
Matematyka. 1 kl. Potęgi i pierwiastki. Pojęcie o liczbie niewymiernej. Uogólnienie pojęcia liczby. Równania i zależ ności 2 potęgi. Wykresy zależności i graficzne rozwiązywania :ró\ynań 2 stopnia. Najprostrze równania wyższych potęg. Równa
17
nia nieoznaczone. Nierówności. Systematyczny uzupełniający kurs planimetrji. 2 kl. Postępy. Najprostsze szeregi. Pojęcie o grani cy. Logarytmy. Systematyczny uzupełniający kurs stereometrji. Praktyczny kurs tygonometrji.
Fizyka. 1 kl. Wiadomości wstępne. Praktyczny kurs mecha niki. Trzy stany skupienia. Zjawiska i prawa chemji. Zjawiska aieplne, świetlne i dźwięku. Ćwiczenia praktyczne z dziedziny zjawisk cieplnych, świetlnych i dźwiękowych. 2 kl. Zjawiska ma gnetyczne i elektryczne. Meteorologja. Ćwiczenia praktyczne z dziedziny zjawisk elektro-magnetycznych.
Propedeutyka filozofji. Logika i podstawowe wiadomości z psycholrgji.
b) Program różni się: na wydziale przyrodn.-matematycz nym. Matematyka. 3 kl. Kombinatoryka. Dwumian Newtona. Pra wdopodobieństwo. Statystyka matematyczna. Równania i nierów ności trygonometryczne i kołowe. Zadania geometryczno-trygono- metryczne. Teorja granic. Nauka o zależnościach. Zasady rachun ku nieskończonostkowego.
Fizyka. Teorja zjawisk cieplnych, świetlnych i elektro-ma gnetycznych. Komografja w szczegółowem ujęciu.
Plan godzin tygodniowych podług klas i przedmiotów na wydziale humanistycznym da się przedstawić w sposób nastę pujący:
W y k ł a d a n y p r z e d m i o t 1 kl, 2 kl. 3 kl. O g ó ł e m g o d z i n
Religja albo. etyka . ... 2 2 1 5
Nauka o Polsce współczesnej — — 3 3
Język i literatura polska . . . . 4 4 4 12
Język obcy . ... 3 3 3 9
Ł a c i n a ... 5 5 6 16
Historja kultury starożytnej . . . — — 3 3
Historja powszechna i Polski . . . Matematyka:
3 + 1 3 + 1 8
algebra ... 2 2 2 geometrja ... 3 2 — ) 14
trygonometrja . . . . — 2 1
I-Fizyka z meteorol. i kosmografją 3 3 2 8
H y g j e n a ... — — 1 1
Propedentyka filozofji . . . . . — ' — 2 2
Śpiew i muzyka . . . 2 2 2 6
ćwiczenia c i e l e s n e ... 2 2 2 6
18
Plan zaś godzin tygodniowych na wydziale przyrodniczo- matematycznym da się ułożyć w sposób następujący:
W y k ł a d a n y p r z e d m i o t 1 kl. 2 kl. 3 kl. O g ó ł e m g o d z i n
Religja albo e t y k a ... 2 2 1 5
N a u k a o Polsce współczesnej . . . — — 3 3
Język i literatura polska . . . . 4 4 3 11
Język o b c y ... 3 3 3 9
Historja powszechna i Polski . . . 3 3 — 6
Matematyka: a l g e b r a ... 2 + 1 9 + 1 3 geometrja . ... 3 + 1 2 + 1 — ] 22 trygonometrja . . . . — 2 2 kurs sp ecj... — — 2 (
Rysunek ogólny i techniczny . . . 2 2 2 6
Fizyka z meteorol. i kosmografją 3 + 1 3 + 1 4 12
Chemja z mineralogją . . . 2 — — 2
Geologja z geografją fizycz. . . . — 2 — 2
B i o l o g j a ... — — 2 2 H y g j e n a ... — — 1 1
Propedentyka filozofji . . . — — 2 2
Śpiew i m u z y k a ... 2 2 2 6 Ćwiczenia c i e l e s n e ... 2 2 2 6
Ogółem godzin tygodn. . . 31 32 32 95
Na wydziale zaś humanistycznym: Matematyka. 3 kl. Kombi- natoryka. Prawdopodobieństwo. Statystyka matematyczna. Zadania geometryczno-trygonometryczne.
Fizyka. Ćwiczenia praktyczne w dziedzinie zjawisk cieplnych, świetlnych i elektro - magnetycznych. Kosmografja w ogólnem ujęciu.
Na wydziale humanistycznym. Łacina. 1 kl. Zasadnicze wia- domości ze słowotwórstwa i składni. Caesar: czytanie urywków. 2 kl. Prozaicy: Caesar i Cyceron. Poeta: Owidjusz. Systematycz ne wiadomości ze słowotwórstwa i składni. 3 kl. Prozaicy: Cy ceron i Liviusz. Poeci: Wergiljusz i Horacy. Systematyczne wia domości ze słowotwórstwa i składni.
Historja kultury starożytnej. Systematyczny i szczegółowy kurs kultury Greków i Rzymian
Na wydziale zaś przyrodniczo-matematycznym: Chemja z m i' neralogją podaje w więcej szczegółowem ujęciu zjawiska i pra wa chemji oraz zwięzły kurs mineralogji.
19
Geografja fizyczną z geologją — zwięźle i treściwie zja wiska i prawa geografj fizycznej, dynamiczne własności ziemi oraz wiadomości z geologji historycznej.
Biologja — zwięźle zjawiska i prawa życia.
Wypada się zastanowić i ostatecznie zadecydować, czy nie należy wzorem programów Komisji Edukacji Narodowej wprowa dzić do szkół III poziomu wykładu etyki z obowiązkową kościel ną nauką religji w dnie świąteczne. Jeżeli od ilości godzin ty godniowych każdej klasy wydziału humanistycznego odjąć 4 (śpiew, muzyka i ćwiczenia cielesne), a wydziału przyrodniczo- matematycznego po 6 (śpiew, muzyka, ćwiczenia cielesne, rysu nek) wtedy otrzymamy: 26, 27 i 28 godzin tygodniowych pracy ściśle naukowej w 1, 2 i 3 klasie wydziału humanistycznego i po 25, 26, 26 godzin tygodniowych w tychże klasach wydziału przy rodniczo-matematycznego, co może zupełnie nie usuwa przecią żenia młodzieży pracą, jednakie zmniejsza znacznie ten brak, który szczególnie jaskrawo występuje w szkole obecnie istnie jącej.
Oczywiście, przytoczony program i plan godzin je s t tylko szkicem i-m oże posłużyć, jako materjał do dyskusji, w rezultacie której wyłoni się ostateczny, opracowany w szczegółach, program i plan gcdzin.
W y k ł a d a n y p r z e d m i o t 1 kl. 2 kl. j 3 kl. j 4 kl. j O g ó ł e m | g o d z i n
Religja albo etyka . . . 1 1 1
_
3Nauka o Polsce współcze
snej ... — 3 — — 3
Język i literatura polska . 4 3 3 — 10
Język obcy ... 3 3 2 — 8
Historja powszech. i Polski 3 2 — ; — 5
Matematyka . . . . 8 + 2 * ) 6 + 2 * ) — — 1 4 + 4
Fizyka . . . . . 5 4 — — 9
Chemja z mineralogją . 3 + 2 * ) : — — 3 + 2
Geologją z geografją fiz. 2 + 1 * * : — — — 2 + 1
Biologja (botan., zool.) . 2 + 1 * * ) '— 2 + 1
L o g i k a ... 1 — ' — . ’— 1
Ogółem godzin tygodn.
ogólnokształc. przedm. 34 24 6 — 64
Przedmioty zawodowe 4 8 24 18 54
Ćwiczenia praktyczne . . — 8 12 24 44
20
Co się tyczy szkół zawodowych III poziomu, to można i na leży wskazać tylko stosunek, jaki powinien istnieć pomiędzy ilością godzin przedmiotów ogólnokształcących i zawodowych, co najwyżej przytoczyć ilość godzin przedmiotów ogólnokształ cących. Szczegóły, dotyczące planu, jak również programy szkół różnych zawodów tego. poziomu, powinni opracować specjaliści i następnie je uzgoduić.
W szkołach przemysłowo - technicznych dodaje się w 1 i 2 klas. po 2 godziny matematyki*), a w agro-technicznych po 2 godz. chemji i 1 godz. geologji i biologji * * ) .
W szkołach zawodowych II i III poziomu należy propago wać wprowadzenie języka rosyjskiego, jako jednego z obcych, gdyż język ten w niedalekiej przyszłości będzie niezbędnie po trzebny polskiemu handlowcowi i technikowi.
Przy najlepszych programach szkoła nie spełni należycie swego zadania, gdy nie potrafi wychować i wykształcić człowie ka o mocnych podstawach moralnych i silnym charakterze, ro zumnego, światłego i dobrego obywatala kraju.
Przeto nad wszystkiem powinna górować troska o należyte wychowanie młodzieży i w tym kierunku powinny być zwrócone wszystkie w-ysiłiu i starania szkoły. W tej dziedzinie nie należy ograniczać się tylko paljatywami, jak tworzeniem wychowawstw klasowych, ingerencją dyrektora w poszczególne sprawy wycho wawcze, teoretycznem roztrząsaniem tych spraw przez rady pe dagogiczne, a należy stworzyć system Wychowywania młodzieży przez szkołę i do wykonania tego systemu powinien być przy ciągnięty cały zespół nauczycielski. Każdy nauczyciel powinien być przedewszystkiem wychowawcą, a wpływy wychowawcze szko ły powinny być ciągłe i wywierane na każdej lekcji każdego przedmiotu od pierwszej do ostatniej klasy, przy każdej rozmo wie, przy każdem obcowaniu nauczyciela z uczniem. Będzie to wymagać dużej pracy nauczyciela nad samym sobą, gdyż nie każdy posiada wrodzony talent wychowawcy i ma dostateczny autorytet wśród młodzieży, ażeby wpływy takie wywierać; każdy jednak nauczyciel, pracując nad sobą, musi dążyć do tego, ażeby sprostać zadaniom swego powołania, a szkoła będzie wybierać tych, co te dane posiadają.
Wychowywanie młodzieży— jestto istota i treść pracy szko ły każdego typu i poziomu. Gdy szkoła nie potrafi spełnić swe go zasadniczego zadania, traci podstawę i rację istnienia.
*
