• Nie Znaleziono Wyników

Metaforyczne obrazowanie strefy sacrum w poezji Inny Lisnianskiej na przykładzie utworów "V prigiride Sodoma" i "Ierusalimskaâ tetrad" (w ujęciu kognitywnym)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Metaforyczne obrazowanie strefy sacrum w poezji Inny Lisnianskiej na przykładzie utworów "V prigiride Sodoma" i "Ierusalimskaâ tetrad" (w ujęciu kognitywnym)"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

Olga Letka-Spychała

Metaforyczne obrazowanie strefy

sacrum w poezji Inny Lisnianskiej na

przykładzie utworów "V prigiride

Sodoma" i "Ierusalimskaâ tetrad" (w

ujęciu kognitywnym)

Acta Neophilologica 13, 189-199

2011

(2)

ISSN 0501-0601

Olga Letka-Spychała

Instytut Słowiańszczyzny W schodniej

U niw ersytet W armińsko-M azurski w Olsztynie

METAFORYCZNE OBRAZOWANIE SFERY SACRUM

W POEZJI INNY LISNIANSKIEJ

NA PRZYKŁADZIE UTWORÓW В ПРИГОРОДЕ СОДОМА

I ИЕРУСАЛИМСКАЯ ТЕТРАДЬ

(W UJĘCIU KOGNITYWNYM)

Key words: poetry, Lisnyanskaya, metaphor, Sodom, Jerusalem

G łównym celem niniejszej pracy je st zanalizowanie symboli, odniesień, naw iązań do sfery św ięto ści w w ie rsz a c h p o ch o d z ący ch z cy k lu В при го р о д е Содома i И ерусалимская тетрадъ. Ukazanie danego problem u w ydaje się niem ożliwe bez uprzedniego zaprezentowania sylwetki Inny Lisnianskiej, która dla potencjalnego pol­ skiego czytelnika jest autorką prawie nieznaną.

Inna Lisnianska, poetka i tłum aczka urodzona w 1928 roku w Baku, obecnie należy do grona najw ybitniejszych w spółczesnych tw órców rosyjskich. Bardzo często porów nyw ana je st do takich mistrzów, ja k A nna A chm atow a czy M arina Cwietajewa. Stanisław Rassadin scharakteryzował postać Lisnianskiej następująco:

Лиснянская вознамерилась заполнить явственную пропасть между Цветаевой и Ахматовой. Цветаева по открытости темперамента, имеющая право повторить за Цветаевой: „Я любовь узнаю по боли”, Лиснянская прошла путь к Ахматовой как антиподу Марины Ивановны в отношении сдержанности в изъявлении чувств. Ушла от дисгармоничности, от безмерности к мере, к гармонии, не утратив внутреннего - до старости, до дрожи - накала1.

Lisnianska je st laureatką w ielu prestiżowych nagród literackich, takich ja k nagro­ d a im . A le k s a n d ra S o łż e n ic y n a , k tó r ą o trz y m a ła za „п р о зр а ч н у ю гл у б и н у

1 B . О г р ы з к о , Поэзия чрезвычайной виноватости, Л и т е р а т у р н а я Р о с с и я 2 0 0 7 , n r 2 7 , [ o n lin e ] < h t t p : / / w w w . lit r o s s ia . r u / 2 0 0 7 / 4 7 / 0 2 0 2 4 . h t m l> , d o s tę p : 1 6 . 0 6 . 2 0 1 0 .

(3)

стихотворного русского слова и многолетне явленную в нём поэзию состра- дания”2, czy nagroda Поэт przyznana w 2009 roku.

Poetka zaczęła pisać w iersze w 1948 roku, ju ż w 1956 roku w yszedł w Baku jej pierw szy zbiorek Это было со мною . Szczególne znaczenie w twórczości Lisnian- skiej m iało jej pochodzenie. Ojciec poetki był Żydem, pracow ał jako lekarz, m atka była Ormianką. Bardzo ważnym elementem w życiu autorki cyklu Иерусалимская

тетрадь stała się kw estia wyznania. Lisnianska w tajem nicy przed kom unistycznym i

rodzicam i została ochrzczona przez sw oją babcię i nianię. W 1944 roku zarejestrow ała się jako Żydówka, gdyż jak sama powiedziała: „ P o m y ś la ła m . jeśli jestem ochrzczona jak chrześcijanka, to m uszę zapisać się jako Żydówka, ponieważ tak w ielu z nich zostało z g ła d z o n y c h .” [tłum. O. L.-S.]3. Wydaje się, iż Lisnianska m a poczucie pew ­ nego długu wobec Żydów, którzy stracili życie podczas Holocaustu. Poprzez sw oją poezję próbuje zrekompensować cierpienia, jakich doznali.

Poetka, podobnie jak Bella Achm adulina, Andriej W ozniesienski, Jurij Kubła- nowski, Wasilij Aksionow, Andriej Bitow, w spółuczestniczyła w stworzeniu niezależ­ nego alm anachu „M etropol”, w ydawanego poza zasięgiem cenzury. Sam almanach oraz jego tw órcy byli poddawani ostrej krytyce ze strony Związku Pisarzy ZSRR. W 1979 roku Lisnianska podjęła - w raz ze swoim mężem, Siem ionem Lipkinem, znanym tłum aczem i poetą - decyzję o odejściu ze Związku na znak protestu przeciw ­ ko w ykluczeniu z jego składu W iktora Jerofiejewa oraz Jewgienija Popowa. W rezulta­ cie doprowadziło to do sytuacji, w której przez pew ien okres poetka była publikowana tylko za granicą, gdzie ukazały się utw ory Н а опушке сна oraz Д ож ди и зеркала. Od

1990 roku w iersze Lisnianskiej zaczęły pojawiać się również w Rosji.

Liryka Inny Lisnianskiej charakteryzuje się przede wszystkim bogactwem uczuć, wewnętrznym bólem istnienia. Poszczególne wiersze zawierają refleksje na tematy egzy­ stencjalne; wielokrotnie poruszane są w nich zagadnienia związane ze śmiercią, z prze­ mijaniem. Poetka odwołuje się przy tym do motywów biblijnych. Jej utwory to swoista rozm owa z Bogiem, a kierowane do Absolutu pytania można nazwać z całą pewnością metafizycznymi, czy też ontologicznymi. Rozmyślania nad kruchością ludzkiego życia powodują, iż wiersze te przepełnia smutek, gorycz i cierpienie, jak powiedział A. Sołże- nicyn: „Лиснянская это трагический лирик эпохи”. Uczucia nie tylko żalu, ale i roz­ czarowania życiem nasiliły się w 2003 roku, tuż po śmierci m ęża poetki.

Według w ielu krytyków liryka Lisnianskiej stoi w ostrej opozycji do w spółcze­ snej, postm odernistycznej poezji rosyjskiej, którą cechuje eklektyzm, autotematyzm, intertekstualność, w ykorzystanie przez autorów techniki kolażu. Lisnianska wspaniale w ykorzystuje w szelkie m ożliw ości stylistycznej realizacji m etaforycznej: sięga po uosobienia, alegorie, m etafory gramatyczne, zaskakujące personifikacje. W obrazow a­ niu sfery sacrum posługuje się różnorakim i symbolami zaczerpniętymi z Biblii, które stają się znakam i treści m etaforycznych.

2 О . Х л е б н и к о в , Тавро на времени, Н о в а я л и т е р а т у р а 2 0 0 9 , n r 7 9 , [ o n lin e ] < h t t p : / / w w w . n o v - g a z . r u > , d o s tę p : 1 6 . 0 6 . 2 0 1 0 .

(4)

Jako że głów nym tem atem prezentowanego artykułu jest metafora, w arto zwrócić uw agę na jej definicję w ujęciu kognitywnym . M etafora ujęta z tego badawczego punktu w idzenia to „odwzorowanie jednego m odelu poznawczego w drugim na zasa­ dzie strukturyzacji lub restrukturyzacji domeny docelowej za pom ocą pojęć przeniesio­ nych z domeny bazowej do źródłowej”4. Siemion Lipkin uważał, iż utw ory Lisnianskiej cechuje: „вдохновение и усталость, вера в Бога и неверие в себя, афористичность печали и противоречивость её аф ористичности” . O grom ne znaczenie w poezji Lisnianskiej odgryw a stosunek do wiary, Boga i religii. Jak pow iedział Dimitrij Polisz- czuk: Настоящее и библейская древность просвечивают одно через другое, друг друга не отменяя. Благодаря этому изменяется диапазон звучания её стихов. На таком звучании - гимн Соломону - ответ старой новой Суламифи на царскую „Песнь песней”. Таких стихов русская поэзия еще не знала... уж никак не старческая жалоба, но - явление высокой, из каких-то других эпох любви, безотносительной ко времени и возрасту5.

Oddanie Bogu, żarliwość religijna, sprawia, że w utworach Lisnianskiej na pierwszy plan wysuwa się opozycja między sferami sacrum i profanum. W świetle rozważań Mircei Eliadego rozpatrywać sacrum m ożemy tylko i wyłącznie poprzez profanum, sferę świecką6, dlatego w celu uwypuklenia sfery sacrum, na którą składają się: przestrzeń, czas i symbole religijne, odwołamy się do sfery świeckości. Jak już wspomniano, m ate­ riałem niniejszej analizy będzie cykl wierszy В пригороде Содома, który zawiera około dziesięciu utw orów datow anych na 2001 rok, oraz utw ory pochodzące z tom u

Иерусалимская тетрадъ. Wybór i zestawienie obu zbiorków nie jest przypadkowy,

ponieważ ich główną scenerią - landmarkiem - stają się dwa miasta: Sodoma, będąca alegorią grzechu i sfery profanum, oraz święte miasto Jerozolima - przestrzeń sacrum.

W cyklu В пригороде Содома za główny obszar, terytorium działań Lisnianska obrała biblijną Sodomę, która należała niegdyś do jednego z pięciu m iast leżących w dolinie Siddim. Była ona m iejscem, które zostało zniszczone przez B oga deszczem siarki i ogniem za grzechy jej mieszkańców. Ocaleli tylko Lot jako „jedyny sprawiedli­ w y” oraz dwie jego córki. Dominującym elementem, modelem poznawczym jest grzech, występek, złamanie zasad boskich, wpisanych w życie i naturę każdego człowieka. Jeśli rozpatrzymy pojęcie grzechu w odniesieniu do całego cyklu, to w świetle badań kognity- wistycznych staje się on figurą, czyli elementem pierwszoplanowym, na którym skupia się uwaga czytelnika. Sama poetka podkreśla swoją grzeszność, stwierdzając:

Я греховней супруги Лотовой в тыщу раз7.

4

Amalgamaty kognitywne w sztuce, r e d . A . L i b u r a , K r a k ó w 2 0 0 2 , s. 4 0 .

5

О . Х л е б н и к о в , o p . c it.

6

M . E lia d e , Sacrum a profanum. O istocie religijności, p r z e ł. R . R e s z k e , W a r s z a w a 1 9 9 9 , s. 3 7 .

7

И . Л и с н я н с к а я , В пригороде Содома, Н о в ы й м и р 2 0 0 2 , n r 1, [ o n lin e ] < h t t p : / / m a g a z in e s . r u s s . r u / / n o v y i _ m i / 2 0 0 2 / 1 / l i s . h t m l> , d o s tę p : 1 6 . 0 6 . 2 0 1 0 .

(5)

Według Biblii żona Lota, sprzeciwiając się nakazow i Boga, obejrzała się za siebie w kierunku płonącej Sodomy, za co została zam ieniona w słup soli. W utw orze Д ы м bohaterka liryczna - kontrastując sw oją postaw ę z zachowaniem żony Lota - otwarcie m ówi o swojej winie wynikającej z obojętnego stosunku do cierpiących mieszkańców Sodomy: Да, я уходила без оглядки На людские вопли, что надсадней Треска бревен и кирпичной кладки... Я на город свой не оглянулась Я содомских грешников грешней8.

Bohaterka w yraża przekonanie o tym, że popełniony przez nią uczynek je st nie­ współm ierny z grzecham i Sodomitów. Być m oże wyrzuty sumienia są w ynikiem nie tyle strachu o własne życie, co braku w danym m om encie poczucia w spólnoty i więzi z m ieszkańcami. Ostateczna konstatacja bohaterki brzm i niczym inwektywa pod w ła­ snym adresem:

Я на город свой не оглянулась Я содомских грешников грешней9.

O brane źródło biblijne - Sodoma - funkcjonuje również ja k archetyp, będący w edług Eliadego „ponadczasow ą strukturą religijną, za pom ocą której człowiek kon­ taktuje się z sacrum” 10. Eliade uważał, że archetyp je st pierw otną i w zorcow ą strukturą sacrum, pojm ow aną jako jej istota - nie jako pierwotny, z najdawniejszej przeszłości fakt, lecz rekonstruow any w zorcow y logiczny model.

W cyklu В пригороде Содома z punktu widzenia kognitywistyki mam y do czynie­ nia ze schematem wyobrażeniowym sodoma - rozpusta, nierząd, grzech, k a r a boska, z a g ła d a , który odnosi się do sfery profanum. Ów schemat z punktu widzenia kognitywi­ styki jest „obrazem mentalnym wykorzystywanym jako szablon podczas interpretowania codziennych sytuacji” 11. Peter Stockwell uważa, że tworzenie schematów odbywa się w umyśle, dzięki czemu dzielimy się nim i ze społeczeństwem na podstawie interakcji z otoczeniem. M odel pojęciowy, jakim staje się Sodoma, jest sam w sobie metaforą, symbolem funkcjonującym na przestrzeni wieków.

W cyklu wierszy Lisnianskiej m ożem y również wyróżnić kilka przestrzeni m en­ talnych, będących, ja k to stwierdził Lakoff, „medium, gdzie rodzą się m yśli i rodzą się byty pojęciow e” 12. Pierw szą je st przestrzeń rzeczywistości, a więc to, co postrzegam y „tu i teraz”. Następne - to przestrzeń projektowana, będąca przestrzenią historyczną,

8 I b id e m . 9 I b id e m .

10 M . E lia d e , o p . c it . , s. 5 5 .

11 P. S t o c k w e ll, Poetyka kognitywna, p r z e ł. A . S k u c iń s k a , K r a k ó w 2 0 0 2 , s. 6 0 .

(6)

w tym przypadku biblijną, obejm ującą akcję rozgryw ającą się w Sodomie, oraz prze­ strzeń fikcyjna - kiedy to za tokiem relacji podm iotu lirycznego podążam y w świat m arzeń sennych. K om pozycja cyklu składa się z utworów, które m im o tego, że są odrębnym i jednostkam i, składają się na całościow ą w izję biblijnych wydarzeń. Po­ szczególne wiersze skupiają się na drobnych motywach, elementach, które zostały rów nież uwypuklone w Piśmie Świętym (wiersz Д ы м czy П ри содомских воротах).

W cyklu В пригороде Содома bohaterka liryczna odbywa podróż w czasie i prze­ strzeni, swobodnie przemieszcza się na poszczególnych płaszczyznach, co prowadzi do zetknięcia się światów wygenerowanych przez nią samą. Jednym z nich jest świat episte- m iczny (świat wiedzy), obejmujący to, co bohaterka uznaje za prawdę o swoim „wła­ snym” świecie, oraz świat fantazji - świat wizji, fikcji stworzonych przez postać13.

Podm iot liryczny om awianego cyklu w ierszy m ów i w pierwszej osobie liczby pojedynczej i wówczas staje się kom entatorem wydarzeń, relacjonuje ich przebieg, prezentuje swój punkt widzenia, stymuluje sądy, oraz w drugiej osobie, kiedy to zw ra­ ca się do nieznanego adresata lub bohatera lirycznego. Niejednokrotnie zm ienia się postać, w którą wciela się podm iot liryczny. W utworze Д ы м staje się służącą ocaloną przez Lota przed zem stą boską, w utworze П ри содомских воротах w ystępuje jako g a łązk a w in o ro śli, o k re ślają c sw o ją p ersp ek ty w ę: „Там б ы ла я при воро тах виноградною лозой...” 14. N ieprzypadkow ym zabiegiem je st posłużenie się znakiem religijnym jakim je st winorośl, gdyż w religii żydowskiej sym bolizowała ona Izraeli­ tów jako naród w ybrany przez Boga. O brazem w inorośli zapraszającej w gościnę zostaje zastąpiony w w ierszu obraz Lota, który, według Biblii, również nalegał na to, aby dwaj przybysze (aniołowie) w stąpili do niego na poczęstunek. Konstruując tę scenę, rosyjska poetka posłużyła się strukturą amalgamatu:

Не минуй мои ворота, заходи, я накормлю, Даже водкой напою, даже песенку спою Про Содом тот многогрешный, тот, который так люблю, Что никак я не спалю Память бедную мою.. .15.

W zacytow anym powyżej utw orze Lisnianska nie tylko zastosow ała m etaforę przestrzenną, którą budują przyim ki „nad” i „przed”, ale również przeciw staw iła dwie postaci - symbole biblijne. Jak relacjonuje bohater liryczny:

Я над ангелом вилась И пред дьяволом стелилась16. 13 P e t e r S t o c k w e l l w y r ó ż n i a n a s tę p u ją c e t y p y a lt e r n a t y w n o ś c i z w ią z a n e z b o h a t e r a m i l i t e r a c k i m i : ś w i a t y e p is t e m ic z n e , r o z s z e r z e n i a s p e k u la t y w n e , ś w i a t y i n t e n c j i , ś w i a t y ż y c z e ń , ś w i a t y z o b o w ią z a ń , ś w ia t y f a n t a z ji. 14 И . Л и с н я н с к а я , o p . c it . 15 I b id e m . 16 I b id e m .

(7)

Dzięki m etaforze przestrzennej m ożem y ustalić lokalizację obiektu, odpow iadają­ c ą schem atom wyobrażeniowym; b azą je st postać anioła, którem u tow arzyszy sche­ m at DOBRO, NIEBO, W GÓRĘ, oraz DIABŁA - ZŁO, PIEKŁO, W DÓŁ. W danym utworze, zgodnie z tym, co stwierdził Eliade, sacrum w yraża aspekt transcendencji, który je st zm ateriali­ zowany. Ponieważ sacrum objawia się „w” lub „przez” profanum, Eliade punktem w yjścia dla swoich rozw ażań nad ich opozycją uczynił niebo, ogień i wodę. O gień w utworze Lisnianskiej m a w ym iar nie tylko niszczycielski, ale również oczyszczający z grzechu. Ocalenie bohatera lirycznego, którym je st winorośl, następuje nieoczekiw a­ nie, gdyż jak relacjonuje podmiot:

Не спалилась, а спаслась Стражей втоптанная в грязь

След от праведника глубже, чем от гневного огня17.

W utworze pojaw ia się postać bezim iennego „праведника” - „jedynego sprawie­ dliwego”, człowieka żyjącego zgodnie z nakazam i i zasadam i m oralnymi, który prze­ strzega boskiego prawa. W swojej analizie m ożem y posunąć się dalej, rozpatrując „праведника” - Sprawiedliwego W śród Narodów w kontekście w ydarzeń historycz­ nych, co oznaczałoby człow ieka ratującego Żydów przed H olocaustem w okresie II w ojny światowej. Być m oże m otyw Sodomy został użyty w celu skonfrontowania go z w ydarzeniam i Shoah.

Bohater liryczny, będąc jednocześnie elementem scenerii i sym bolem religijnym, w yraża smutek i gorycz w ynikającą ze straty bliskich:

Но по городу Содому, где сгорела вся родня Одинокая тоска

Хуже камня у виска18.

Pom im o tego, że Sodoma była siedliskiem rozpusty, to dla w inorośli stała się domem, świątynią. To, co w ydarzyło się w biblijnym mieście, odczuwane je st jako osobista tragedia. Samotna tęsknota okazuje się być gorsza od „kam ienia przy skroni”, który m ożem y rozpatrywać w kategoriach pamięci. Sodoma w utworze zyskuje nowy wymiar, gdyż jej odpowiedniki pochodzące z przestrzeni historycznej są rzutow ane do przestrzeni projektowanej. W wyniku stopienia korelatów m ożem y m ówić o odw zoro­ w aniu transprzestrzennym , polegającym na częściowym m apow aniu odpowiedników w dwóch przestrzeniach (wrota m iasta Sodomy). Ostatnie strofy utw oru brzm ią ni­ czym ostrzeżenie: Нет, минуй мои ворота, не заглядывай в мой дом Где я разумом больна от навязчивого сна19. 17 I b id e m . 18 I b id e m . 19 I b id e m .

(8)

L isnianska w całym cyklu operuje m etaforą pojęciow ą sodoma to mój dom. A więc jeśli pójść za tokiem m yślenia M ircei Eliadego, je st dla stworzonego przez poetkę bohatera m iejscem szczególnym, gdyż staje się przestrzenią sacrum. Podm iot liryczny zastanawia się nad sensem unicestw ienia Sodomy:

Боже почто обратил ты в уголь Город, которым не правили воры Или убийцы?20.

I otrzymuje odpowiedź, odnoszącą się nie tylko do stawianego pytania, ale rów ­ nież do istoty ludzkiego życia i ludzkiego cierpienia:

Бог увидал, что пожар - не в науку, И заменил он мгновенную муку Трепетом вечным21.

Paradoks „мгновенная мука - трепет вечный” m a w ym iar ontologiczny, ponie­ w aż poprzez w ieczny lęk m ożem y rozum ieć strach przed karą boską za popełnione grzechy bądź lęk przed śmiercią. Zastosow ana została tutaj m etafora wyrażona p o ­ przez konstrukcję z przydaw ką w prepozycji („мгновенная мука”).

Projekcja Sodomy zostaje dopełniona obrazem dym u w utworze pod takim sa­ m ym tytułem. W w ierszu Lisnianskiej dym zyskuje w ym iar symboliczny, gdyż według źródeł biblijnych, gdy Abraham spojrzał w kierunku Sodomy i Gomory, zobaczył, że nad ziem ią unosi się dym podobny do dym u z pieca do wytapiania. W omawianym utworze Lisnianska projektuje i m apuje poszczególne elementy ze świata historyczne­ go (motyw dymu, postać Lota) do świata generycznego, w którym podm iot liryczny mówi z perspektywy służącej Lota:

Я была служанкой в доме Лота, Лот мне указал не на ворота, А на сточный выход через дворик22.

Poetka z dokładnością opisuje m iejsce oraz towarzyszące m u wydarzenia. Dym zostaje tu odw zorow any za pom ocą personifikacji, będącej m etaforą gramatyczną, staje się nie tylko nieodłącznym tow arzyszem bohaterki, ale również świadkiem prze­ biegu zdarzeń: Дым один шёл впереди меня B неизвестность нынешнего дня23. 20 И . Л и с н я н с к а я , Д ы м , Н о в ы й м и р 2 0 0 2 , n r 1, [ o n lin e ] < h t t p : / / m a g a z in e s . r u s s . r u / n o v y i_ m i/ 2 0 0 2 / / 1 / lis . h t m l> , d o s tę p : 1 6 . 0 6 . 2 0 1 0 . 21 I b id e m . 22 I b id e m . 23 I b id e m .

(9)

U noszący się dym jest sym bolem axis mundi - osią świata, ścieżką ocalenia, w iodącą od czasu, poprzez przestrzeń, do nieskończoności i bezgraniczności. Poprzez

axis mundi m am y do czynienia ze św iętą przestrzenią, w której niebo i ziem ia są ze

sobą zespolone. Dym w chrześcijaństwie również m a wym iar alegoryczny, gdyż łączy się go z przem ijaniem , kruchością ludzkiego życia oraz w znoszącą się duszą oczysz­ czoną przez ogień.

Inny sposób postrzegania i obrazow ania sacrum, bo ju ż nie poprzez sferę profa­ num - sferę grzechu, został ukazany w utw orach pochodzących z tom u И еру­

салимская тетрадъ. Ogrom ny w pływ na ten zbiór w ierszy w yw arł pobyt Lisnianskiej

w Jerozolimie, który poetka w spom ina w następujący sposób:

Две зимы подряд жила в Иерусалиме. Взялся он на самом деле давно, потому что я писала на еврейские темы, на темы Ветхого Завета, Нового Завета, еще никогда там не побывав. Но когда я туда попала - а поскольку я с детства читала Библию, - то у меня было такое чувство, что я попала прямо в Библию. И, знаете, вот я все знала. Не все, но я ориентировалась. Я понимала что, чего. У меня даже об этом стихотворение есть, как я в Библию попала24.

Jerozolim a w przeciwieństwie do Sodomy jest m iejscem szczególnym dla chrze­ ścijan, którzy uw ażają je za święte m iasto. Według źródeł biblijnych to na jej terenie rozgrywało się wiele w ydarzeń związanych z życiem i śm iercią Jezusa Chrystusa, na przykład jego Ukrzyżowanie. Иерусалимская тетрадъ zdaje się być zapisem wrażeń, reakcji, odczuć, refleksji samej poetki, nasuwających się podczas odw iedzania i obco­ w ania ze świętymi miejscami.

Cykl rozpoczyna utw ór Триптих оливы, w którym dom inantą kom pozycyjną jest

sam gatunek tryptyku - dzieła składającego się z trzech części-obrazów połączonych w spólnym tematem. W utworze głów ną dom eną źródłow ą je st drzewo oliwne; drzewo oliwne funkcjonuje w chrześcijaństwie jako symbol boskiego błogosławieństwa, a jego gałązka - jako emblemat pokoju. Zgodnie z legendą, gołąb po potopie przyniósł j ą w dziobie jako znak uciszenia gniewu boskiego oraz odrodzenia życia na ziemi. W sku­ tek odwzorowania cech jednej dom eny w drugiej, docelowym m odelem staje się ga­ łązka oliwna, natom iast źródłem m etafory jest błogosławieństwo. Lisnianska w utw o­ rze w ygenerow ała now ą scenerię - pustynię, na której odbyw a się m etafizyczne spotkanie bohatera lirycznego z bliską osobą. Poprzez ten fakt poetka prezentuje p o ­ gląd o tym, że po śmierci dusza opuszcza ludzkie ciało. W yłoniona struktura emergent- na nie je st w utworze ani przestrzenią bazową, ani przestrzenią projektowaną:

Душа твоя покинувшая тело, В пустыню всдел за мною прилетела Чтобы февральскую увидеть новь25. 24 О . Х л е б н и к о в , o p . c it . 25 И . Л и с н я н с к а я , Триптих оливы, Н о в ы й м и р 2 0 0 2 , n r 2 , [ o n lin e ] < h t t p : / / m a g a z in e s . r u s s . r u / / n o v y i _ m i / 2 0 0 2 / 1 / l i s . h t m l> , d o s tę p : 1 6 . 0 6 . 2 0 1 0 .

(10)

Z punktu w idzenia kognitywistyki pustynia zespala w sobie właściwości dwóch przestrzeni, gdyż z jednej strony kojarzona je st z m iejscem osamotnienia, a z drugiej strony w iąże się z pielgrzym ką Izraelitów do Ziemi Obiecanej.

A legorię pustyni odnajdujem y także w utworze В Иудейской пустыіне, gdzie przytoczony zostaje w ątek wędrówki Jezusa Chrystusa przez pustynię. W obu w ier­ szach Lisnianska w skazuje n a poszczególne elem enty potw ierdzające specyfikę, świę­ tość danego obszaru. N a przykład we w spom nianym wierszu В Иудейской пустыне wskazano m iejsce m odlitw y Jezusa Chrystusa - grotę:

Вблизи, пещеры, где уединенья Искал Христос, чтобы отцу молиться, Наверно, по Его благословенью, Подпочву каменную прорвала водица26.

W celu odw zorow ania przestrzeni, dokładnego zarysowania topografii, szczegó­ łów, Lisnianska tradycyjnie w ykorzystuje archetypy. U w agę w utw orze Триптих

оливыі przykuw a zestawienie obrazu zaw ilca i kam ieni biblijnych, będących w struktu­

rze m etafory nośnikami, oraz krwi, będącej tematem. Jak m ówi podm iot liryczny:

Смотри как горные алеют склоны, Их сплошняком покрыли анемоны - Камней библейских пламенная кровь27.

R ozbudow ana m etafora „анемоны - камней библейских плам енная кровь” rów nież posiada sym boliczną wymowę. O bserwujem y tutaj zderzenie na pozór róż­ nych domen: kw iat - kamień, kam ień - krew. Kwiat zaw ilca postrzegano niegdyś jako alegorię cierpienia. Symboliczny w ym iar posiada także projekcja kam ieni biblijnych, które utożsam iane były z dwunastom a synami Izraela. Przenośnia zawilec to krew nasuw a pew ną praw idłow ość, poniew aż czerw one plam y n a kw iecie utożsam iano z krw ią Jezusa Chrystusa.

W utworze Триптих оливыі bohater liryczny przem ieszcza się z pustyni do ogro­ du, który okazuje się być niczym innym jak Ogrodem Oliwnym, m iejscem modlitwy Jezusa Chrystusa przed jego aresztowaniem - m iejscem szczególnego kultu chrześci­ jan. W utworze Lisnianskiej jedynym „świadkiem ” obecności Chrystusa je st drzewo

oliwne, które zdaje się być synonim em wszelkich cnót:

Деревья справедливее нас, грешных, И достовернее, чем всякий миф28. 26 E a d e m , В И удейской пустыіне, З н а м я 2 0 0 3 , n r 7 , [ o n lin e ] < h t t p : / / lis n y a n s k a y a . p o e t - p r e - m i u m . r u / p o e t r y / i e m s a li m s k a y a _ t e t r a d . h t m l> , d o s tę p : 1 6 . 0 6 . 2 0 1 0 . 27 E a d e m , Триптих оливыі. 28 I b id e m .

(11)

Lisnianska posuw a się do skonfrontowania drzew a z grzesznikam i oraz z mitem, poprzez obdarzenie go szlachetnymi cechami. Świętość i czystość przejaw ia się po­ przez elem ent generowanej przyrody, gdyż, jak uw aża Eliade:

Świętego kamienia czy świętego drzewa nie czci się jako kamienia ani jako drzewa - czci się je, ponieważ są hierofaniami, ponieważ pokazują coś, co nie jest już kamieniem ani drzewem, lecz świętością, czymś całkowicie innym29.

Sw oistą hierofanią w utworze В монастырском саду, oprócz ogrodu, je st klasz­ tor, będący dla poetki „św iętą przestrzenią”. Klasztor został przez nią um iejscowiony w niezw ykłym otoczeniu. Landmarkiem, tłem dla figury je st oddziaływujący na w y­ obraźnię opis przyrody. Do scenerii należą: „пастбище роз”, „камень и зелень витых дорог”, które dzięki temu, że są w yrażone poprzez metaforę, budują wizerunek świata, czyli imago mundi. K lasztor w tradycji chrześcijańskiej je st uznaw any za Dom Boży, je st m iejscem spotkania z transcendencją, m iejscem kultu religijnego. Z naczenie

i sym bolikę kościoła tak rozpatrywał Eliade:

Z jednej strony kościół powinien być odzwierciedleniem niebiańskiego Jeruzalem - pogląd ten obowiązuje już od czasu Ojców Kościoła, z drugiej strony odtwarza raj jako świętość30.

Lisnianska zwróciła uw agę na dwa elementy - refektarz („трапезную”), charakte­ rystyczną dla architektury staroruskiej budow lę usytuow aną przy klasztorach, która była m iejscem spożywania posiłków, oraz klasztorną celę. N ależy podkreślić, że w y­ strój tych pom ieszczeń jest nieco ascetyczny, pozbaw iony w ygód i ozdób:

В трапезной - глиняное убранство Узкая келья - прообраз теснот Здесь, где до минимума пространства Время, как дерево, вверх растет31.

Warto zwrócić uw agę n a to, iż w klasztornej celi został odwzorowany szczególny praobraz braku przestrzeni, który symbolizuje strach i trwogę. U żyte przez Lisnianską porównanie „Время, как дерево, вверх растет” w yraża ideę istnienia kolum ny świa­ ta, która bardzo często przybiera postać drzewa. W wierszu pom im o pozornego braku przestrzeni następuje jej przebicie przez czas, który, sądząc z kierunku, w jakim zm ie­ rza, dąży ku niebu, ku Bogu.

Obrazow anie sfery sacrum w utw orach Lisnianskiej odbyw a się na kilku przeni­ kających się płaszczyznach, łączących elem enty świata epistemicznego wzbogaconego rozszerzeniem spekulatywnym. Sym bole-metafory rozpatrywane w niniejszej analizie z punktu w idzenia kognitywistyki, będące jednocześnie biblijnym i obrazami, stają się głównymi w yznacznikam i sfery sacrum w twórczości rosyjskiej poetki.

29 M . E lia d e , o p . c it , s. 6 4 . 30 I b id e m , s. 6 5 .

(12)

Summary

Metaphorical Description o f Sacred and Profane in the Inna Lisnyanskaya’s Poetry on the Basis o f the Cycles Jerusalimskaya tetrad’ and W prigorodie Sodoma

(Cognitive Apprehension)

The article is devoted to the analysis of the metaphorical description of the sacred and profane in the Inna Lisnyanskaya’s poetry. The two cycles of Lisnyanskaya’s poems Jerusalim­

skaya tetrad’ and W prigorodie Sodoma are the subject matters of this analysis. The author

concentrated on the motifs of two different biblical towns - Sodom and Jerusalem. The former destroyed by God, due to the sins committed by its inhabitants, have become synonymous with vices such as adultery. The latter holly city of Judaism is described in this article as a part of sacred space.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Przestrzeń kościelna jest to więc część przestrzeni świata, w y­ dzielona przez Lud Boży i zorganizowana pracą jego rąk według właściwego danej epoce

Zarejestrowano 15 warstw kul­ turowych, odkryto 2 obiekty przestrzenne: fragment ziemianki ze śladami konstrukcji drewnianych i obiekt o nie ustalonej funkcji,

In Table 4, we report on the number of outliers found in the training and testing datasets by both procedures. We have recorded the running time for each outlier detection

na Wydziale Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kar­ dynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie odbyła się publiczna obrona pracy doktorskiej ks.. mgra Dariusza Czupryńskiego,

w modelach probitowych opisujących innowacyjność przemysłu w regionie lubuskim (boldem oznaczono parametry istotne

Byc´ moz˙e cech ˛a najbardziej własn ˛a prozy Andrzeja Bobkowskiego jest fakt, z˙e − upraszczaj ˛ac mocno sprawe˛ − sacrum nie pojawia sie˛ w tych małych s´wiatach na

Przedmiotem omówienia jest społeczna reintegracja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem prawnych form działania spółdzielni socjalnych,

51 Por. w sprawie uchwalenia statutu Osiedla Krzyżowniki-Smochowice.. wskazywano cele powołania rad i obszary ich działania były przedmiotem badań sądów i