GRZEGORZ ŒLUSARZ1
RECENZJA MONOGRAFII NAUKOWEJ
„AGROEKONOMIA W WARUNKACH RYNKOWYCH.
PROBLEMY I WYZWANIA”
2Rolnictwo i obszary wiejskie ze wzglêdu na swoj¹ specyfikê nie nad¹¿aj¹ za dy-namik¹ uwarunkowañ zewnêtrznych determinowanych globalizacj¹ i postêpuj¹c¹ integracj¹. Ekonomia ci¹gle poszukuje kryteriów obiektywnej oceny roli rolnictwa w ca³okszta³cie gospodarki. St¹d te¿ przed agroekonomi¹ pojawiaj¹ siê kolejne wielkie wyzwania zwi¹zane z poszukiwaniem nowych paradygmatów wyjaœniaj¹-cych mechanizmy zachodz¹wyjaœniaj¹-cych procesów w dynamicznie zmieniaj¹cym siê œro-dowisku. Dostarczaj¹ one narzêdzi umo¿liwiaj¹cych obiektywn¹ ocenê wk³adu rolnictwa w ca³okszta³t procesów gospodarczych oraz instrumentów pozwalaj¹-cych stymulowaæ procesy rozwoju w rolnictwie i na obszarach wiejskich, tak aby ograniczaæ ryzyko ich marginalizacji i zapewniaæ realizacjê podstawowej funkcji rolnictwa zwi¹zanej z zaspokajaniem potrzeby wy¿ywienia. Recenzowana mono-grafia stanowi wa¿ny przyczynek do tych poszukiwañ.
Jest to obszerne, licz¹ce 398 stron opracowanie, podejmuj¹ce wa¿n¹ i aktual-n¹ problematykê zwi¹zaaktual-n¹ z agroekonomi¹ w warunkach globalizacji i nasilaj¹-cych siê procesów integracji. Jego niew¹tpliwym walorem s¹ zamieszczone w nim prace przedstawicieli licz¹cych siê w kraju œrodowisk naukowych, które przekazane zosta³y przez Autorów jako wyraz uznania dla Pana Profesora An-drzeja Czy¿ewskiego, jednego z niekwestionowanych liderów rozwoju agroeko-nomii w Polsce, maj¹cego równie¿ olbrzymi wk³ad w rozwój m³odej kadry na-ukowej nie tylko w macierzystej uczelni, ale tak¿e w kraju. Jubileusz 40-lecia Jego pracy naukowej jest jedn¹ z g³ównych przyczyn powstania tego tomu, a do-datkow¹ – jubileusz dziesiêciolecia kierowanej przez Niego Katedry Makroeko-nomii i Gospodarki ¯ywnoœciowej.
WIEΠI ROLNICTWO, NR 4 (149) 2010
1Autor jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Rzeszowskiego (e-mail:
gslusarz@univ.rze-szow.pl).
2Pod redakcj¹ A. Grzelaka i A. Sapy. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu,
Opracowanie sk³ada siê z licz¹cego 4 strony Wstêpu oraz trzech integralnych czêœci zatytu³owanych odpowiednio: Agronomia w warunkach globalizacji i in-tegracji– czêœæ pierwsza, Obszary wiejskie dziœ i jutro – czêœæ druga, Problemy i wyzwania w zakresie rolnictwa – czêœæ trzecia. Zawiera ³¹cznie 24 artyku³y. Ty-tu³y poszczególnych czêœci s¹ spójne z tytu³em dzie³a.
Czêœæ pierwsza Agronomia w warunkach globalizacji i integracji sk³ada siê z oœmiu artyku³ów, w których autorzy odnosz¹ siê do: problemów i wy-zwañ zwi¹zanych z przes³ankami nowej ekonomii agrarnej (J.S. Zegar); kon-sekwencji negatywnych skutków globalizacji i wp³ywu globalnego kryzysu na rozwój agrobiznesu (S. Kowalczyk); roli i kierunków zmian polityki rolnej oraz skutecznoœci wykorzystywania jej instrumentów (M. Adamowicz, J. Wil-kin, P. Ku³yk, J. Kur); liberalizacji œwiatowego handlu ¿ywnoœci¹ (A. Poczta--Wajda, A. Sapa); wp³ywu integracji na spójnoœæ gospodarcz¹ i spo³eczn¹ (D. Czykier-Wierzba); konsekwencji zmian klimatycznych dla rozwoju rol-nictwa (A. Grzelak, S. Stêpieñ). Ró¿norodnoœæ zaprezentowanej tu i w pozo-sta³ych czêœciach problematyki odzwierciedla z³o¿onoœæ wspó³czesnej agro-ekonomii.
Z lektury tej czêœci opracowania wynikaj¹ wa¿ne konstatacje. Na przyk³ad, ¿e rolnictwo mimo podobieñstw do innych dzia³ów gospodarki zachowuje swoj¹ specyfikê i znacznie wiêksz¹, swoist¹ wra¿liwoœæ (u³omnoœæ) w stosunku do mechanizmów rynkowych, co stanowi wa¿ne wyzwanie zarówno dla nauk eko-nomicznych, jak i polityki pañstwa (J. Wilkin). Poza tym, ¿e nowe czasy to no-we problemy i wyzwania, które uzasadniaj¹ potrzebê sformu³owania nono-wej teo-rii ekonomii agrarnej, teoteo-rii, która w przeciwieñstwie do modelu rolnictwa indu-strialnego (opartego na racjonalnoœci ekonomicznej) w wiêkszym stopniu po-zwoli uwzglêdniaæ poza¿ywnoœciowe funkcje rolnictwa. Globalizacja tworzy presjê na przeskok do rozwiniêtego modelu rolnictwa industrialnego, a to znów bêdzie rodziæ nie tylko ogromne problemy spo³eczne, ale tak¿e ekologiczne. Aby temu przeciwdzia³aæ, nale¿y zdecydowanie odrzuciæ, zdawa³oby siê, jedy-ny s³uszjedy-ny model, sprowadzaj¹cy siê do skutecznego poruszania siê po œcie¿ce rozwoju wyznaczonej przez kraje wy¿ej rozwiniête (J.S. Zegar). Okazuje siê tak¿e, ¿e kryzys uzewnêtrzni³ niedostatki wspó³czesnej gospodarki œwiatowej, w tym procesu globalizacji, i uwidoczni³ potrzebê podjêcia okreœlonych dzia³añ zapobiegawczych i naprawczych zarówno w mechanizmach realnych, jak i regu-lacyjnych. Szok wywo³any obecnym kryzysem, mimo ¿e du¿y, jednak nie sk³o-ni³ g³ównych mocarstw i oœrodków w³adzy do wspólnego wysi³ku na rzecz da-lekowzrocznego postrzegania i rozwi¹zywania problemów. Podejmowane miê-dzynarodowe dzia³ania maj¹ g³ównie charakter deklaracji. Brakuje strategii wspólnych dzia³añ na rzecz rozwi¹zywania g³ównych problemów (S. Kowal-czyk). Z omawianego tekstu wynika tak¿e, ¿e dostêp do œrodków unijnych wy-maga wiedzy pozwalaj¹cej wykorzystaæ je racjonalnie nie tylko w sensie ich po-zyskiwania, ale i ostatecznego uzyskania zaplanowanych rezultatów. Szeroka in-terwencja wymaga znajomoœci metod oceny jej skutecznoœci. Jest ona szczegól-nie trudna w odszczegól-niesieniu do wspólnej polityki rolnej, która zwi¹zana jest z efek-tami wewnêtrznymi i zewnêtrznymi (M. Adamowicz). Jeœli chodzi o poprawê
spójnoœci gospodarczej i spo³ecznej, to nie mo¿e byæ ona budowana na ci¹-g³ym zasilaniu z bud¿etu UE. Obecne zwiêkszone okresowe zasilanie nale¿y wykorzystaæ do tworzenia trwa³ych zrêbów gospodarki, maj¹cej zdolnoœæ do kszta³towania takiej spójnoœci. Natomiast pomimo braku postêpów w nego-cjacjach nad liberalizacj¹ handlu produktami rolniczymi w ramach WTO w pañstwach odgrywaj¹cych wiod¹c¹ rolê w œwiatowej produkcji handlu ¿ywnoœci¹ obserwuje siê zmiany w strukturze wsparcia, zgodne z ustalenia-mi WTO.
Czêœæ druga recenzowanego tomu, sk³adaj¹ca siê z siedmiu artyku³ów, poœwiêcona jest teraŸniejszoœci i przysz³oœci obszarów wiejskich. Skoncen-trowano siê w niej na: problematyce zwi¹zanej z potrzeb¹ modernizacji wsi polskiej i dylematami z tym zwi¹zanymi (M. S³odowa-He³pa); ocenie kierunków rozwoju obszarów wiejskich w œwietle polityki i instrumen-tów wsparcia tego rozwoju (A.P. Wiatrak); instytucjonalnym wsparciu roz-woju (Z. Szalczyk); efektywnoœci wykorzystania instrumentów wsparcia (W. Czternasty, P. Miko³ajczak); konsekwencjach przeobra¿eñ struktury de-mograficznej ludnoœci wsi w Polsce (M. Chromiñska); znaczeniu wiêzi spo-³ecznej w aktywizacji spo³ecznoœci lokalnej (K. Paj¹k); uwarunkowaniach kszta³towania siê cech zbiorowoœci wiejskiej zwi¹zanych z nastawieniem do rzeczywistoœci (biernym, aktywnym) i umiejêtnoœci odnajdywania siê w niej (G. Krzyminiewska).
Z rozwa¿añ Autorów wynikaj¹ wa¿ne wnioski, które warto podkreœliæ. Przede wszystkim, ¿e skuteczne rozwi¹zywanie problemów rolnictwa i obszarów wiej-skich wymaga wnikliwego, kompleksowego, interdyscyplinarnego spojrzenia z perspektywy przesz³oœci, teraŸniejszoœci i przysz³oœci. Warunkuje to popraw-noœæ diagnozy i w konsekwencji podejmowanie skutecznych dzia³añ, wpisuj¹-cych wieœ polsk¹, z ca³¹ jej specyfik¹, w rzeczywistoœæ wspó³czesnego rozwoju determinowanego globalizacj¹ i rosn¹c¹ konkurencj¹ innowacyjnej gospodarki (M. S³odowa-He³pa). Poza tym, ¿e instrumenty wspólnej polityki rolnej i polity-ki regionalnej odgrywaj¹ istotn¹ rolê w rozwoju rolnictwa i obszarów wiejspolity-kich. W ich wykorzystaniu nie nale¿y spodziewaæ siê szybkich zmian w krótkim okre-sie, co wymaga w³aœciwej bie¿¹cej ich alokacji uwzglêdniaj¹cej skutki w d³ugiej perspektywie czasowej (A.P. Wiatrak). Wiedz¹c, ¿e struktury demograficzne od-zwierciedlaj¹ procesy ekonomiczne, spo³eczne i polityczne, nale¿y stwierdziæ, ¿e jednym z najwiêkszych zagro¿eñ dla rozwoju nie tylko obszarów wiejskich jest proces starzenia siê ludnoœci (M. Chromiñska). Wiadomo tak¿e, ¿e cech¹ charakterystyczn¹ cz³owieka jest spo³eczny charakter jego natury, natomiast wiêŸ spo³eczna szczególnego znaczenia nabiera w spo³ecznoœciach lokalnych. Jest ona podstaw¹ aktywnoœci spo³ecznej, Ÿród³em dynamiki rozwoju, podstaw¹ uzyskiwania efektów synergicznych. WiêŸ spo³eczna stanowi wiec trwa³y ele-ment wspó³czesnego demokratycznego pañstwa (K. Paj¹k). Nies³ychanie wa¿ne s¹ tak¿e kwestie ekonomiczne, gdy¿ g³ówne cechy zwi¹zane z pozytywnym na-stawieniem do rzeczywistoœci, umiejêtnoœci¹ odnajdywania siê w sferze ¿ycia spo³ecznego i gospodarczego konstytuuje kultura ekonomiczna. Mo¿e ona sprzyjaæ rozwojowi spo³eczno-ekonomicznemu, ale tak¿e petryfikowaæ zastane
struktury, czy wrêcz uniemo¿liwiaæ zmiany. Wa¿ne jest zatem, aby w rozwa¿a-niach nad rozwojem spo³eczno-gospodarczym rozpatrywaæ kwestie ekonomicz-ne z towarzysz¹cymi im problemami spo³ecznymi (G. Krzyminiewska).
Czêœæ trzeci¹ tworzy najwiêcej, bo a¿ dziewiêæ artyku³ów. Poœwiêcone s¹ one problemom i wyzwaniom w zakresie rolnictwa. Skoncentrowano siê tu przede wszystkim na kwestiach dotycz¹cych: zarz¹dzania wiedz¹ w rolnictwie (S. So-ko³owska, A. Bisaga); efektywnoœci, cen i dochodów producentów rolnych (W. Rembisz, L. Goraj, M. Podstawka); znaczenia renty gruntowej dla rozwoju rolnictwa zrównowa¿onego (B. Czy¿ewski, A. Matuszczak); wykorzystania gruntów rolnych, w tym znaczenia dzier¿awy (S. Urban, A. Majchrzak, K. Smê-dzik); znaczenia gospodarstw osób prawnych i gospodarstw drobnotowarowych i ich problemów (W. Poczta, W. Musia³).
Wa¿niejsze wnioski, wynikaj¹ce z tej czêœci opracowania, dotycz¹ szerokie-go spektrum zagadnieñ. Okazuje siê na przyk³ad, ¿e matryca instytucjonalna II WPR, wynikaj¹ca z zasad tej polityki, stanowi potencja³ instytucjonalny, któ-ry w okreœlonych warunkach ulega konwersji w kapita³ instytucjonalny, ten zaœ mo¿e stanowiæ Ÿród³o kapita³u ludzkiego i spo³ecznego (S. Soko³owska, A. Bi-saga). Poza tym, ¿e kosztowy efekt wzrostu cen czynników wytwórczych mo¿e byæ neutralizowany popraw¹ efektywnoœci (spadkiem nak³adoch³onnoœci). W praktyce jest to trudne, czasem wrêcz niemo¿liwe do osi¹gniêcia ze wzglêdu na wysokie wymagania co do poprawy tempa wzrostu tej efektywnoœci. Gdy ten warunek nie zostanie spe³niony, to efekt kosztowy musi byæ kompensowany przez zmniejszenie dochodów producentów rolnych (W. Rembisz). Widaæ te¿, ¿e wyraŸnie rosn¹ koszty wytworzenia jednostki wartoœci produkcji i równocze-œnie zwiêksza siê udzia³ dop³at kierowanych kana³ami pozarynkowymi w two-rzeniu dochodu z gospodarstwa. Roœnie zatem uzale¿nienie ekonomiki gospo-darstw i ich sytuacji dochodowej od œrodków transferowanych do nich kana³ami pozarynkowymi (L. Goraj). W ostatnich latach obserwuje siê tak¿e niewielkie zmiany w strukturze u¿ytków rolnych, a jednoczeœnie na coraz wiêkszej po-wierzchni u¿ytków rolnych nie prowadzi siê dzia³alnoœci produkcyjnej. Jednym ze sposobów lepszego wykorzystywania przestrzeni produkcyjnej jest dzier¿awa gruntów (S. Urban). Mo¿na te¿ stwierdziæ, ¿e proces koncentracji zwi¹zany z funkcjonowaniem gospodarstw osób prawnych jest niezaprzeczalnym faktem w „nowych i starych” krajach cz³onkowskich UE. Gospodarstwa te, funkcjonu-j¹ce g³ównie na zasadach przedsiêbiorstwa kapitalistycznego, poprzez koncen-tracjê ziemi i produkcji wpisuj¹ siê w wyzwania globalnego rynku i rosn¹cej konkurencji. Równoczeœnie jednak nie wpisuj¹ siê one w preferowany model gospodarstwa rodzinnego, a tak¿e poprzez du¿¹ koncentracjê stanowi¹ poten-cjalne zagro¿enie dla realizacji zrównowa¿enia ekologicznego (W. Poczta). Oka-zuje siê, ¿e o kszta³cie polskiego rolnictwa bêd¹ decydowa³y w coraz wiêkszym stopniu uwarunkowania o charakterze globalnym oraz ewolucja jego wsparcia w ramach WPR. Jednak wynik konfrontacji gospodarstw z tymi zewnêtrznymi uwarunkowaniami w du¿ym stopniu bêdzie zale¿a³ od umiejêtnoœci sprostania wyzwaniom zwi¹zanym z potrzeb¹ zmian mentalnoœci rolników, ograniczeniem atrakcyjnoœci socjalnej „bycia rolnikiem”, przyspieszeniem pozytywnych zmian
w zakresie gospodarki ziemi¹, a tak¿e koniecznoœci¹ sprostania zewnêtrznej konkurencji ze strony du¿ych i efektywnych producentów rolnych UE-15 (W. Musia³).
Powy¿sze konstatacje potwierdzaj¹ wielow¹tkowoœæ prezentowanego opraco-wania. Stanowi¹ zachêtê do szczegó³owego zapoznania siê z nim. Tak jak w przypadku wiêkszoœci prac naukowych, tak¿e recenzowana praca ma s³absze strony, których Ÿród³em jest przede wszystkim du¿a ró¿norodnoœæ w¹tków ba-dawczych przy niekiedy zbyt ma³o wnikliwym podejœciu do analizowanych za-gadnieñ. Bior¹c pod uwagê jubileuszowy charakter opracowania, pozwalam so-bie pomin¹æ uwagi krytyczne, które maj¹ charakter dyskusyjny i nie umniejsza-j¹ wartoœci ocenianego dzie³a.
Na zakoñczenie pragnê podkreœliæ, ¿e oceniana praca jako ca³oœæ ma bardzo du¿y walor poznawczy. Stanowi wartoœciowe, z punktu widzenia przekazanej wiedzy i naukowego sposobu jej interpretacji, opracowanie naukowe, oparte na wielu ró¿norodnych Ÿród³ach materia³u empirycznego oraz bogatej literaturze i w wiêkszoœci przypadków na bogatym doœwiadczeniu Autorów. Jej wydanie z pewnoœci¹ wzbogaci literaturê ekonomiczno-rolnicz¹ poœwiêcon¹ problemom i wyzwaniom rolnictwa i obszarów wiejskich w warunkach globalizacji i rozwi-jaj¹cej siê integracji.
