Medycyna Wet. 2011, 67 (7) 470
Praca oryginalna Original paper
Zwierzêta ³owne dostarczaj¹ znacznych iloci miêsa wysokiej jakoci, tak pod wzglêdem smakowym, jak i zdrowotnym. Spo¿ycie dziczyzny w naszym kraju systematycznie zwiêksza siê, co uwarunkowane jest wzrostem liczebnoci, a tym samym równie¿ ³owiec-kiego pozyskania dzikich ssaków kopytnych, g³ównie z rodziny jeleniowatych oraz dzików. W naszym kraju rokrocznie pozyskiwanych jest ok. 35 tys. jeleni, 3 tys. danieli, 150 tys. saren i 200 tys. dzików (1). W ostat-nich latach, ze wzglêdu na mo¿liwoci tzw. sprzeda¿y bezporedniej tusz zwierz¹t ³ownych, dziczyzna staje siê coraz bardziej popularna nie tylko wród myli-wych, ale i ogó³u spo³eczeñstwa. O ile miêso pozys-kanych zwierz¹t z rodziny jeleniowatych w wiêkszo-ci trafia na rynek krajów Europy Zachodniej, to miêso dzików, g³ównie ze wzglêdu na jego cenê, w wiêkszo-ci trafia na rynek krajowy. Ka¿dy surowiec miêsny przed przekazaniem do sprzeda¿y podlega urzêdowe-mu badaniu sanitarno-weterynaryjneurzêdowe-mu. W przypad-ku wiñ domowych, nutrii, dzików i koni miêso pod-lega urzêdowemu badaniu na obecnoæ w³oni. Obo-wi¹zkowe badanie dziczyzny na obecnoæ w³oni
uwarunkowane jest czêstym wystêpowaniem tego pa-so¿yta u miêso- i wszystko¿ernych zwierz¹t wolno ¿y-j¹cych. W Polsce w³onie najczêciej stwierdzane s¹ u dzików, u których wystêpuj¹ w zale¿noci od okresu od tysi¹ca do kilku tysiêcy razy czêciej ni¿ u wiñ domowych (9, 12, 13). Obecnoæ w³oni w naturze jest jednym z decyduj¹cych czynników wp³ywaj¹cych na pojawienie siê w³onicy u zwierz¹t domowych i ludzi (10, 11), czemu sprzyjaj¹ specyficzne, a zarazem na-k³adaj¹ce siê cykle rozwojowe paso¿yta, tzw. synan-tropijny, nieod³¹cznie zwi¹zany z dzia³alnoci¹ cz³o-wieka oraz naturalny, okrelany jako leny (2, 3).
Wystêpowanie w³onicy jest zró¿nicowane w po-szczególnych latach i rejonach kraju, co cile wi¹¿e siê z liczebnoci¹ dzików bêd¹cych podstawowym rezerwuarem tego paso¿yta. Jednoczenie, w porów-naniu do pañstw Unii Europejskiej, pod wzglêdem licz-by zachorowañ na w³onicê od kilku lat Polska znaj-duje siê w cis³ej czo³ówce. Ogólnie liczba zachoro-wañ Polaków na w³onicê stanowi od 30% do ok. 60% wszystkich przypadków stwierdzanych w krajach Unii Europejskiej (9).
Wystêpowanie w³onicy u dzików i wiñ w Polsce
w latach 2003-2009
MARIAN FLIS
Zak³ad Ekologii Zwierz¹t i £owiectwa Wydzia³u Biologii i Hodowli Zwierz¹t UP, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
Flis M.
Incidence of trichinosis in wild boars and swine in Poland in 2003-2009 Summary
The study was aimed at evaluating the incidence of trichinosis in wild boars and swine in Poland in 2003--2009. The wild boar population and hunting exploitation of this species were also analysed.
During the period studied, the number of trichinosis cases decreased by more than 80% in swine but increased by more than 150% in wild boars. The percentage of trichinosis cases diagnosed in swine as compared with wild boars decreased from 36.2% to 2.5%. Trichinosis was diagnosed most often in western and northern parts of Poland, whereas the least cases were found in southern and eastern regions. This fact is directly attributable to the increase in the wild boar population as well as a different distribution of these animals in particular regions of Poland. The increase in the wild boar population, especially in western and northern regions of Poland, results mainly from larger forest areas in those parts of the country and from intensified agriculture, associated with the cultivation of common maize as a basic fodder crop. All these factors, through their direct and indirect influence on the wild boar population, have increased the reproduction potential of boars. Moreover, the rapid growth of the population resulted in the need to enlarge hunting areas, which led to an increased supply of wild boar meat on the market. The growing number of trichinosis cases among wild boars increases the risk of infection in humans. It is therefore necessary to observe the obligation of examining wild boar meat for trichinosis whenever the meat is taken for personal use.
Medycyna Wet. 2011, 67 (7) 471 Celem badañ by³o okrelenie wystêpowania
w³oni-cy u dzików i wiñ domowych w okresie ostatnich 7 lat, na tle postêpuj¹cego wzrostu liczebnoci populacji dzików w naszym kraju.
Materia³ i metody
Dane do badañ pochodzi³y ze sprawozdañ RRW6 do-tycz¹cych liczby przypadków w³onicy stwierdzanych u dzików i wiñ domowych. Statystyki dotycz¹ce okresu 2003-2007 obejmuj¹ wy³¹cznie zwierzêta zbadane w za-k³adach przetwórczych. Z kolei dane z ostatnich dwóch lat uwzglêdniaj¹ zarówno dane dotycz¹ce urzêdowego badania w zak³adach przetwórczych, jak i indywidualnych próbek dostarczanych do badañ. Dodatkowo wykorzystano rów-nie¿ informacje dotycz¹ce liczebnoci i pozyskania kiego dzików, pochodz¹ce ze sprawozdawczoci ³owiec-kiej za okres ostatnich 7 lat. Wyniki analizy zestawiono w formie graficznej obrazuj¹cej wystêpowanie w³onicy u dzików i wiñ domowych w ocenianym okresie, w skali kraju i w poszczególnych województwach, jak równie¿ dy-namikê liczebnoci i ³owieckiego pozyskania dzików.
Wyniki i omówienie
W 2003 r. wyst¹pi³a zdecydowanie wiêksza eksten-sywnoæ wystêpowania w³onicy u dzików ni¿ u wiñ domowych. W okresie tym u dzików w skali kraju na ogóln¹ liczbê 64 561 zbadanych tusz stwierdzono 204 przypadki wystêpowania w³onicy (ryc. 1). W tym sa-mym okresie u wiñ stwierdzono 74 przypadki w³o-nicy na 21 358 433 zbadanych tusz. Wród zwierz¹t, których miêso podlega urzêdowemu badaniu na obec-noæ tego paso¿yta, by³y to jedyne gatunki, u których go stwierdzono. W kolejnym roku oceny liczba przy-padków w³onicy u dzików uleg³a zwiêkszeniu o 40, za u wiñ domowych zmniejszy³a siê do 29 przypad-ków. Liczba stwierdzonych przypadków wystêpowa-nia w³oni w odniesieniu do liczby przebadanych tusz stanowi³a, odpowiednio, odsetek wielkoci 0,32% i 0,00015%. W 2005 r. na poddane badaniu 91 333 tusze dzików stwierdzono 260 przypadków wystêpo-wania w³oni, a na zbadane 20 004 294 tusze wiñ 38 przypadków. Tym samym odsetek wystêpowania
w³oni u wiñ wynosi³ 0,00019%, za u dzików 0,28%. W kolejnym roku oceny liczba stwierdzonych przy-padków wystêpowania w³oni u dzików uleg³a dalsze-mu zwiêkszeniu i osi¹gnê³a poziom 321 przypadków, za u wiñ obecnoæ tego paso¿yta zdiagnozowano w 28 przypadkach. Odnosz¹c liczbê stwierdzonych przypadków wystêpowania w³oni u dzików do licz-by tusz poddanych urzêdowemu badaniu na obecnoæ tego paso¿yta, nale¿y stwierdziæ, ¿e odsetek wystê-powania w³oni w porównaniu z rokiem poprzednim uleg³ zwiêkszeniu do poziomu 0,41%, za u wiñ zmniejszy³ siê i wynosi³ 0,00013%. W 2007 r. wyst¹-pi³ spadek wystêpowania w³onicy u dzików (296 przypadków), przy jednoczesnym jego wzrocie u wiñ (51 przypadków). W okresie tym urzêdowemu bada-niu na obecnoæ w³oni poddano tusze 103 305 dzi-ków i 23 015 105 wiñ. Tym samym odsetek inwazji w³oni w odniesieniu do przebadanych tusz wynosi³, odpowiednio, 0,29% i 0,00022%. W kolejnym roku oceny wyst¹pi³ wzrost liczby przypadków w³onicy w obu grupach zwierz¹t. W okresie tym wystêpowa-nie w³onicy stwierdzono u 524 dzików i 69 wiñ. Dane te w odniesieniu do liczby tusz poddanych badaniu stanowi¹, odpowiednio, 0,51% i 0,00034%. W ostat-nim roku oceny wystêpowanie w³onicy stwierdzono u 552 dzików na ogóln¹ liczbê 50 433 przebadanych tusz (1,09%) i u 14 wiñ na ogóln¹ liczbê 17 799 002 tusz (0,000078%). W przypadku dzików by³a to naj-wy¿sza liczba stwierdzonych przypadków wystêpowa-nia tego paso¿yta w ca³ym okresie oceny, za w przy-padku wiñ by³a ona najni¿sza sporód ca³ego okresu oceny.
Rozmieszczenie geograficzne wystêpowania w³oni, zarówno u zwierz¹t wolno ¿yj¹cych, jak i domowych wykazywa³o znaczne zró¿nicowanie. W ostatnim roku oceny najwiêcej przypadków w³onicy wiñ stwierdzo-no na terenie województwa zachodniopomorskiego (n = 6) i wielkopolskiego (n = 4). W województwie podlaskim stwierdzono 2 przypadki, za w wojewódz-twach kujawsko-pomorskim i lubelskim po jednym przypadku. W pozosta³ych województwach w 2009 r.
204 245 260 321 296 524 552 74 29 38 28 51 69 14 0 100 200 300 400 500 600 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Dziki Œwinie domowe
Medycyna Wet. 2011, 67 (7) 472
obecnoci w³oni u wiñ nie stwierdzono (ryc. 2). W tym samym okresie wystêpowanie w³onicy dzików by³o najwy¿sze na terenie województwa kujawsko--pomorskiego (n = 113) i zachodniopomorskiego (n = 110). Znaczn¹ liczbê dzików zara¿onych w³onic¹ stwierdzono równie¿ na terenie województw: wielko-polskiego (n = 73), pomorskiego (n = 63) i warmiñ-sko-mazurskiego (n = 54). W pozosta³ych wojewódz-twach wystêpowanie w³oni w miêsie dzików by³o znacznie ni¿sze, a jedynym województwem, w któ-rym w³oni u dzików nie stwierdzono by³o wojewódz-two l¹skie.
W okresie oceny wyst¹pi³ dynamiczny, ponad 1,5--krotny wzrost liczebnoci populacji dzików (ryc. 3). Wiosn¹ 2003 r. liczbê tych zwierz¹t w obwodach ³owieckich
dzier¿awio-nych przez PZ£ ocenia-no na 143,1 tys. osobni-ków. W kolejnych latach okresu oceny liczebnoæ populacji dzików zwiêk-sza³a siê i wiosn¹ 2010 r., wynosi³a 227 tys. zwie-rz¹t w skali kraju. Najni¿-sze zagêszczenia dzików wystêpowa³y w po³udnio-wej i wschodniej czêci kraju, za najwiêksze wskaniki zagêszczenia w analizowanym okresie wystêpowa³y w zachod-nich rejonach kraju, cze-go odzwierciedleniem by³y wzrastaj¹ce
rokrocz-nie liczby szkód w uprawach i p³odach rolnych w tych rejonach (1, 5, 7).
W tym samym okresie nastêpowa³ coroczny wzrost ³owieckiej eksploatacji dzików. W 2003 r. na terenie kraju pozyskano ³¹cznie 106,8 tys. tych zwierz¹t, co w odniesieniu do liczebnoci populacji stanowi³o 74,6%. W kolejnych latach wystêpowa³ wzrost ³owiec-kiego pozyskania dzików, co g³ównie uwarunkowane by³o wzrastaj¹cymi obci¹¿eniami finansowymi w za-kresie odpowiedzialnoci za szkody ³owieckie, których g³ównymi sprawcami s¹ dziki (4-6). W sezonie ³owiec-kim 2008/2009, na terenie kraju pozyskano ³¹cznie 201,4 tys. dzików, co w odniesieniu do liczebnoci po-pulacji stanowi³o 107,5%. W ostatnim sezonie ³owiec-kim wielkoæ ³owieckiej eksploatacji populacji tych zwierz¹t obni¿y³a siê do poziomu 87,2%.
Coroczna ³owiecka eksploatacja populacji dzików, rednio na poziomie 85% wiosennej liczebnoci, nie wp³ynê³a ujemnie na jej funkcjonowanie, a jedno-czenie taki poziom eksploatacji warunkowa³ wzrost liczebnoci tych zwierz¹t. Zwiêkszenie populacji dzików wynikaæ mo¿e z ich znacznej zdolnoci do zasiedlania zró¿nicowanych rodowisk. Intensywne zmiany w ekosystemach lenych, jak równie¿ agro-cenozach oraz wzmo¿ona presja cz³owieka na rodo-wiska bytowania zwierz¹t dzikich spowodowa³y, ¿e w ostatnich latach ekosystemy lene przesta³y byæ pod-stawowymi biotopami dzików. Zwierzêta te coraz czêciej u¿ytkuj¹ pola uprawne zarówno jako ród³o wysokoenergetycznego po¿ywienia, jak równie¿ miej-sce schronienia. Z kolei obfita baza pokarmowa przy-czynia siê do znacznego podwy¿szenia potencja³u rozrodczego populacji, co przek³ada siê w sposób bez-poredni na wzrost jej liczebnoci (5, 8).
Pomimo wystêpuj¹cego w okresie ostatnich 7 lat spadku liczby przypadków w³onicy u wiñ nie nale¿y bagatelizowaæ badania miêsa dzików na obecnoæ w³oni, gdy¿ u tych zwierz¹t w ocenianym okresie wyst¹pi³ ponad 2,5-krotny wzrost liczby przypadków
0/63 6/110 0/12 4/73 0/32 0/3 0/0 0/10 0/11 0/7 0/26 1/18 0/13 1/113 0/54 2/7
Ryc. 2. Liczba stwierdzonych przypadków w³onicy u wiñ domowych w Polsce w 2009 r.
6/110 stwierdzone
przypadki w³onicy u wiñ/dzików w poszczególnych województwach
Ryc. 3. Liczebnoæ i ³owieckie pozyskanie dzików (tys. osobników) w okresie ostatnich 7 sezo-nów ³owieckich 0 50 100 150 200 250 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 74,6 74,6 84,884,8 79,479,4 75,675,6 83,483,4 107,5107,5 87,287,2 Pozyskanie dzików Liczebnoœæ dzików
Medycyna Wet. 2011, 67 (7) 473 w³onicy. Najwiêksze nasilenie wystêpowania w³oni
dotyczy zachodniej i pó³nocnej czêci kraju. Na tere-nach po³udniowych i wschodnich w³onie stwierdza-ne by³y w o wiele mniejszej liczbie przypadków. Stan taki bezporednio powi¹zaæ mo¿na ze wzrostem po-pulacji dzików oraz zagêszczeniem tych zwierz¹t w po-szczególnych rejonach kraju.
W wietle przedstawionych danych niepokoj¹cy wydaje siê fakt bagatelizowania przez myliwych na-kazanego prawem obowi¹zku badania na obecnoæ w³oni miêsa dzików przeznaczonego na u¿ytek w³as-ny. W 2003 r. na ogóln¹ liczbê pozyskanych 106,8 tys. dzików urzêdowemu badaniu poddanych zosta³o tyl-ko 60% z nich. W ostatnim roku okresu oceny ze 192,2 tys. pozyskanych dzików badaniu na obecnoæ w³oni poddano tylko niespe³na 30% tusz. Trudno wniosko-waæ, gdzie tkwi problem zwi¹zany z brakiem badania miêsa dzików w kierunku w³onicy. Czy rzeczywicie w ocenianym okresie rednio po³owa tusz pozyska-nych dzików nie by³a badana, czy te¿ badania te wy-konywane by³y we w³asnym zakresie, bez udokumen-towania tego faktu? Jednoczenie wzrost liczebnoci dzików przy jednoczenie niezbyt wygórowanej ce-nie, a tym samym szerszej dostêpnoci miêsa dzików powoduje wzrost zainteresowania nim jako miêsem kulinarnym. W przypadku braku badañ w kierunku w³oni poci¹ga to za sob¹ niebezpieczeñstwo zwiêk-szenia zachorowañ na w³onicê wród ludzi.
Pimiennictwo
1.Budny M., Kamieniarz R., Kolano B., M¹ka H., Panek M.: Sytuacja zwie-rz¹t ³ownych w Polsce w latach 2008-2009. Biul. Stacji Badawczej w Czem-piniu 2010, 6, 23-25.
2.Cabaj W., Moskwa B., Pastusiak K., Malczewski A.: W³onica u zwierz¹t wolno ¿yj¹cych i wiñ w Polsce. Medycyna Wet. 2004, 60, 80-83. 3.Gawor J.: Konina jako jedno z potencjalnych róde³ zagro¿enia ludzi
w³o-nic¹. ¯ycie Wet. 2007, 82, 611-614.
4.Flis M.: Procedura szacowania szkód wyrz¹dzonych przez zwierzêta w upra-wach rolniczych. Biul. Inst. Hod. Aklimatyzacji Rolin 2008, 248, 117-123. 5.Flis M.: Szkody w uprawach rolniczych w wietle szkodliwego oddzia³ywa-nia rolnictwa na ekosystemy. Biotop. Zagro¿eoddzia³ywa-nia biotopów lenych. Uniwer-sytet Opolski, Opole 2009a, 123-132.
6.Flis M.: Wielkoæ szkód wyrz¹dzanych przez dziki w uprawach rolniczych w obwodzie ³owieckim polnym w latach 1999-2000 i 2008-2009. Biul. Inst. Hod. Aklimatyzacji Rolin 2009b, 254, 179-187.
7.Kamieniarz R., Panek M.: Zwierzêta ³owne w Polsce na prze³omie XX i XXI wieku. Stacja Badawcza OHZ PZ£ w Czempiniu 2008, 46-49.
8.Kozdrowski R., Dubiel A.: Biologia rozrodu dzika. Medycyna Wet. 2004, 60, 1251-1253.
9.Leonkiewicz J.: W³onica choroba, która kompromituje Polskê. Braæ £o-wiecka 2008, 12, 36-39.
10.Lis H.: Analiza epizootiologiczna w³onicy u wiñ i dzików w Polsce. Medy-cyna Wet. 1995, 51, 406-408.
11.Lis H.: Ocena wyników badania sanitarno-weterynaryjnego zwierz¹t ³ow-nych w Polsce. Medycyna Wet. 1991, 47, 321-323.
12.Szel¹giewicz M., Michalski M. M., Sokó³ R.: Wystêpowanie inwazji paso¿yt-niczych u dzików w woj. olsztyñskim w latach 1975-1990. Medycyna Wet. 1992, 48, 163-164.
13.Tropi³o J., Kiszczak L., Kryñski A.: £owiectwo, weterynaria, higiena. Wyd. £owiec Polski 1999, 105-108.
Adres autora: dr Marian Flis, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin; e-mail: marian.flis@up.lublin.pl
