Artyku³ przegl¹dowy Review
Badania nad nowotworami skupiaj¹ siê g³ównie nad lepszym poznaniem procesu kancenogenezy szczegól-nie w odszczegól-niesieniu do ró¿norodnoci biologicznej (mo-lekularnej i morfologicznej) chorób nowotworowych. Mikromacierze opieraj¹ce siê na badaniu transkryp-tomu wydaj¹ siê technik¹, która pozwala na dok³adn¹ analizê tego procesu. Mimo ¿e analiza transkrypto-miczna stanowi jedynie jedn¹ z wielu czêci charakte-ryzuj¹cych fenotyp nowotworu, znajduje ona szerokie zastosowanie w badaniach nad prawid³ow¹ lub zabu-rzon¹ fizjologi¹ komórek wchodz¹cych na szlak trans-formacji nowotworowej. W poni¿szym opracowaniu przedstawiono badania oparte na technologii mikro-macierzy oraz mo¿liwoci ich zastosowania w bada-niach nad onkogenez¹ u ssaków.
Analiza wzoru ekspresji genów w nowotworach Badania wykorzystuj¹ce analizê mikromacierzy sk³adaj¹ siê z czterech strategii: (1) analizy
porównaw-czej transkryptomu tkanki nowotworowej w stosunku do tkanki kontrolnej (nieobjêtej procesem nowotwo-rowym). Analizy tego typu przeprowadza siê w celu identyfikacji ró¿nic i/lub podobieñstw fenotypowych tkanek poddanych badaniu, (2) ocenie profilu trans-kryptomicznego tkanki nowotworowej o ró¿nym stop-niu zaawansowania i rozwoju choroby nowotworowej, w celu okrelenia stopnia progresji guza, (3) analizie ró¿nych próbek tego samego guza w celu opracowa-nia i porównaopracowa-nia ze sob¹ ró¿nych podgrup. Badaopracowa-nia tego typu przeprowadza siê w celu dokonania mole-kularnej analizy ró¿nicowej tej samej tkanki nowotwo-rowej w odniesieniu do histologicznego fenotypu oraz ocenie stanu guza po zastosowaniu ró¿nych metod te-rapii (4). Zastosowanie mikromacierzy w celu opra-cowania wymienionych koncepcji pozwala na okre-lenie profilu molekularnego genów, które ulegaj¹ ob-ni¿onej ekspresji, jak i tych charakteryzuj¹cych siê nadekspresj¹ w danej tkance nowotworowej. W ten sposób otrzymuje siê swoisty molekularny finger-print danego typu guza. Po³¹czenie dowiadczeñ kli-nicznych z badaniami molekularnymi pozwala na opra-cowanie pe³nej diagnostyki okrelonego typu
nowo-Zastosowanie technologii macierzy ekspresyjnych,
proteomicznych oraz tkankowych
w badaniach nad onkogenez¹ u ssaków*
)
BARTOSZ KEMPISTY, PIOTR ZAWIERUCHA, HANNA PIOTROWSKA*, MICHA£ NOWICKI
Katedra i Zak³ad Histologii i Embriologii Wydzia³u Lekarskiego II UM, ul. wiêcickiego 6, 60-781 Poznañ *Katedra Toksykologii Wydzia³u Farmaceutycznego UM, ul. Dojazd 30, 60-631 Poznañ
Kempisty B., Zawierucha P., Piotrowska H., Nowicki M.
Technology based on expression microarrays, proteomic microarrays and tissue microarrays in mammalian oncogenesis research
Summary
Technological progress in the past few years has made it possible to apply techniques based on microarrays in the analyses of cancerogenesis. These techniques can be divided into several groups according to the scale of research: (1) gene expression analysis, (2) protein analysis, (3) tissue research. The gene expression analysis makes it possible to compare the levels of gene activity in cancer tissue with those in reference tissue, and to evaluate the progression of cancer and its reaction to treatment. The analysis of proteins provides information on their functional and structural characteristics, and throws light on the protein-ligand interaction and the relations between the presence or absence of certain proteins in specific physiological states. Tissue microarrays are applied to analyze cancer markers and to identify DNA, RNA and proteins.
This article presents selected aspects of microarray research and discusses the molecular aspects of cancerogenesis in dogs, referring to several types of genes associated with cancers.
Keywords: tissue assay, dogs, BCRP1, gene expression analysis
*) Publikacja jest czêci¹ projektu CAOM Centrum archiwizacji obrazów
morfologicznych, wspó³finansowanego przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego z programu Innowacyjna gospodarka 2007-2013. Has³o progra-mu: Inwestujemy w twoj¹ przysz³oæ.
tworu oraz wskazuje na mo¿liwoci zastosowania po-tencjalnych metod terapeutycznych.
Analizy transkryptomu oparte na mikromacierzach pozwalaj¹ na badanie zmian molekularnych zachodz¹-cych w tkance nowotworowej. Identyfikowane ró¿ni-ce w profilu ekspresji genów odzwierciedlaj¹ fenotyp histologiczny danego guza oraz tworz¹ tym samym genetyczn¹ mapê molekularnego fenotypu tkanki objêtej procesem nowotworowym. Przyk³adem takiej analizy by³o porównanie profilu ekspresyjnego w ko-mórkach mezotelialnych z profilem komórek mezote-lioma (26). Wyniki przeprowadzonych analiz wyka-za³y zró¿nicowan¹ ekspresjê genów: odpowiedzial-nych za opornoæ na zwi¹zki chemiczne stosowane w terapii oraz czynniki fizyczne, genów reguluj¹cych migracjê komórek, genów, których produkty bia³ko-we reguluj¹ stabilnoæ makrocz¹steczek w komórce oraz genów odpowiedzialnych za podzia³y komórko-we i adhezjê. Sugeruje siê, ¿e zmiana ekspresji wy-mienionych genów jest czynnikiem warunkuj¹cym transformacjê nowotworow¹ komórek mezotelialnych (26).
Badania kinetyczne obejmuj¹ce analizê ró¿nych sta-diów rozwoju nowotworu, od inicjacji do metastazy, wykaza³y zmianê profilu ekspresyjnego genów, które zosta³y okrelone jako markery stadium rozwojowego guza. Przyk³adem tego s¹ badania nad bia³aczkowymi komórkami typu B (33). Analizy te, uwzglêdniaj¹ce ró¿ne stadia progresji choroby, odkry³y nowe markery mRNA zwi¹zane z form¹ (stadium rozwoju choroby) oraz stopniem prze¿ywalnoci. Obni¿ona ekspresja mRNA interleukiny 1 (IL-1-beta), IL-8 oraz EGR1 (early growth response protein-1) zwi¹zana by³a z pó-nym stadium rozwoju choroby. Ponadto, niska ekspre-sja mRNA L-selektyny, integryny-beta-2, IL-1-beta, IL-8, EGR1 oraz wysoka ekspresja genu TCL1 wska-zywa³y na nisk¹ prze¿ywalnoæ chorych. Sugeruje siê, ¿e wykorzystanie tych markerów zwi¹zanych ze stop-niem rozwoju nowotworu mo¿e stanowiæ nowe, wa¿-ne narzêdzie wczeswa¿-nej diagnostyki bia³aczek.
Macierze bia³kowe
Proteomika jest kolejn¹ po transkryptomice dzie-dzin¹ skupiaj¹c¹ siê wokó³ analiz postgenomowych. Badanie proteomu wynika z analiz ekspresji genów, które w du¿ej mierze odpowiadaj¹ za fenotyp komór-ki. Podobnie jak w przypadku badañ nad transkrypto-mem, analiza proteomu dotyczy zarówno jakocio-wych, jak i ilociowych zmian w profilu ekspresji genów w stanach patologicznych, którymi objête s¹ komórki wchodz¹ce na szlak transformacji nowotwo-rowej. Jednak¿e wnikliwa i skomplikowana analiza zmian profilu bia³kowego dostarcza informacji na te-mat funkcji genów, odzwierciedlaj¹c jednoczenie poziom regulacji posttranskrypcyjnej. Proteomika obejmuje trzy g³ówne kierunki badañ: charakterysty-kê bia³ek (ich identyfikacjê, okrelenie stopnia
mody-fikacji i funkcji), okrelenie interakcji bia³koligand oraz badanie zró¿nicowanego profilu ekspresji bia³ek w odniesieniu do stanów fizjologicznych i patologicz-nych komórek lub odpowiedzi na dzia³anie substancji toksycznych dla komórek. Badania nad proteomem rozpoczê³y siê w momencie wykorzystania po raz pierwszy dwukierunkowej elektroforezy bia³ek po³¹-czonej ze spektrometri¹ masow¹. Obecnie badania te przybra³y postaæ mikromacierzy bia³kowych, które mog¹ stanowiæ istotny element w diagnostyce wielu chorób, zarówno u ludzi, jak i zwierz¹t.
Istniej¹ dwa rodzaje mikromacierzy bia³kowych, opartych na naturze biologicznej cz¹steczek podda-nych analizie. Pierwsz¹ z nich s¹ mikromacierze bia³-kowe lub mikromacierze bia³ek wi¹¿¹cych inne cz¹s-teczki (DNA, RNA, przeciwcia³a lub inne ligandy). Analizy te okrelono jako macierze funkcji bia³ek (16). W macierzach funkcjonalnych du¿a iloæ bia³ka jest nakrapiana na sta³¹ matrycê w okrelonej lokalizacji oraz badana jest zarówno aktywnoæ biochemiczna danego bia³ka, jak i miêdzycz¹steczkowa interakcja. Drugim rodzajem macierzy bia³kowych jest macierz wykrywaj¹ca bia³ka. Macierz ta sk³ada siê z kolekcji ligandów bia³kowych, które tworz¹ tzw. podpis bia³-kowy, opisuj¹c jednoczenie stan fizjologiczny ko-mórki.
Proteomika jest obecnie szeroko wykorzystywanym narzêdziem w badaniach nad nowotworami, mimo ¿e w pimiennictwie nadal jest na ten temat niewiele informacji. Po³¹czenie mikromacierzy bia³kowych ze spektrometri¹ masow¹ wydaje siê istotnym uzupe³-nieniem badañ nad profilem ekspresyjnym genów. Dane literaturowe odnosz¹ce siê do badañ nad nowo-tworami u cz³owieka wskazuj¹ na mo¿liwoæ wyko-rzystania mikromacierzy bia³kowych (w postaci chipa bia³kowego) w diagnostyce nowotworów prostaty, jajników, g³owy i szyi. Wyniki tych badañ wykaza³y istnienie markerów bia³kowych odgrywaj¹cych istot-n¹ rolê w indukcji oraz progresji wskazanych typów nowotworów. Opracowane biomarkery tworz¹ swoisty molekularny fingerprint, który mo¿e byæ wykorzy-stywany jako jedno z podstawowych narzêdzi diag-nostycznych w chorobach nowotworowych u ludzi oraz zwierz¹t. W badaniach nad nowotworem prosta-ty wykorzystano takie podejcie, analizuj¹c profil bia³-kowy komórek nowotworowych (24). Wyniki wyka-za³y wysok¹ korelacjê progresji choroby ze wzrostem stopnia ufosforylowania kinazy Akt oraz obni¿eniem fosforylacji kinazy ERK (extracellular signal regu-lated kinase) oraz zahamowaniem szlaku apoptotycz-nego w komórkach nowotworowych.
Podobnie jak w przypadku technologii opartej na mikromacierzach DNA oraz RNA, mikromacierze bia³kowe zyskuj¹ coraz wiêksze zainteresowanie, g³ównie ze wzglêdu na mo¿liwoæ ich powszechnego stosowania w wielu chorobach, w tym g³ównie w no-wotworach ludzi i zwierz¹t (36).
Macierze tkankowe
Mikromacierze DNA, RNA oraz bia³kowe s¹ z po-wodzeniem wykorzystywane przy poszukiwaniach markerów genetycznych zwi¹zanych z indukcj¹ i pro-gresj¹ nowotworów. Nowym narzêdziem badawczym znajduj¹cym szerokie zastosowanie w diagnostyce, prognozowaniu oraz mo¿liwociach terapeutycznych s¹ macierze tkankowe. System macierzy tkankowych sk³ada siê z wielu ma³ych, cylindrycznych skrawków (o rednicy od 600 µm do 2 mm i gruboci 5 µm) po-chodz¹cych z tkanek zatopionych w formalinie i na-stêpnie naniesionych na szklane p³ytki. Typowa ma-cierz tkankowa sk³ada siê z kilkudziesiêciu do kilku-set skrawków. Macierze tkankowe stanowi¹ wa¿ne narzêdzie badawcze w analizach markerów nowotwo-rowych oraz s¹ elementem ³¹cz¹cym wiedzê naukow¹ z praktyk¹ kliniczn¹ (2, 5, 13, 20, 28). W celu dok³ad-nego przedstawienia nie tylko charakterystyki mole-kularnej (identyfikacja markerów) danego typu nowo-tworu, ale i w³aciwego prognozowania czy zasugero-wania kierunków terapeutycznych, niezbêdne jest po-³¹czenie mikromacierzy DNA, RNA oraz bia³kowych z macierzami tkankowymi. Najnowsze badania wy-korzystuj¹ce wymienione techniki sugeruj¹ mo¿liwoæ wykrywania wielu zmian molekularnych zachodz¹cych w komórkach podczas transformacji nowotworowej. Wa¿nym elementem macierzy tkankowych jest tak¿e mo¿liwoæ uzyskania tzw. podpisu bia³kowego, cha-rakterystycznego dla danego typu nowotworu w da-nym stadium rozwoju. Tak wiêc nadrzêdda-nym celem wykorzystania macierzy tkankowych jest identyfika-cja ca³ego programu ekspresyjnego (wielokierunko-wa analiza DNA, RNA, bia³ek) w panelu próbek, ujê-tych w du¿ej skali (17). S³ab¹ stron¹ tej techniki jest analiza tylko jednego fragmentu skrawka, dlatego te¿ jedno z g³ównych pytañ, na które nale¿y odpowiedzieæ brzmi: w jakim aspekcie analiza tylko jednego skraw-ka mo¿e byæ miarodajnym wsskraw-kanikiem dla ca³ego guza?. Macierze tkankowe wykorzystano do badania 38 próbek pochodz¹cych z raka gruczo³u piersiowego pod k¹tem ekspresji trzech antygenów: receptora es-trogenowego, receptora progesteronu oraz Her2/neu (4). Uzyskane wyniki by³y bardzo podobne w przy-padku analizy ca³ego skrawka z dwóch odmiennych próbek guza. Podobne wyniki uzyskano analizuj¹c za pomoc¹ tej techniki nowotwory pêcherza moczowego (23). Przy pomocy macierzy tkankowych mo¿na tak-¿e zidentyfikowaæ ekspresjê danego bia³ka in situ.
Aspekty molekularne wybranych typów nowotworów u psów
Dotychczas wiele sporód nowotworów wystêpuj¹-cych u psów zosta³o dobrze scharakteryzowanych na poziomie molekularnym. Niektóre z nich cechuje du¿a homologia w stosunku do procesów kancerogennych zachodz¹cych u ludzi. Dobrym przyk³adem takiej
zbie¿noci jest rak sutka, nowotwór najczêciej wy-stêpuj¹cy u psów, stanowi¹cy 42% wszystkich nowo-tworów oraz 82% nowonowo-tworów rozwijaj¹cych siê w narz¹dach rozrodczych (7, 21). Badania wskazuj¹ na wa¿ny udzia³ bia³ka RAD51 w etiopatogenezie tego typu nowotworu (15).
RAD51 nale¿y do grupy bia³ek odpowiedzialnych za naprawê nici DNA, uszkodzonej na drodze dzia-³ania czynników egzogennych. Naprawa uszkodzeñ zachodzi w procesie rekombinacji homologicznej (homologus recombination, HR), gdzie jedna z nici stanowi matrycê do syntezy naprawczej. Czynnikiem wyzwalaj¹cym ca³y proces jest samo uszkodzenie nici indukuj¹ce tworzenie kompleksów Rad51. W proce-sie kancerogenezy, jak i podczas konstytutywnej nad-ekspresji zaobserwowano spontaniczne formowanie kompleksów Rad51. Z tego powodu zaproponowano u¿ycie Rad51 jako prognostycznego markera raka sut-ka, poniewa¿ zarówno jego nadekspresja, jak i obni-¿ona ekspresja stanowi¹ z³e rokowanie dla pacjenta. Bezporednim induktorem ekspresji Rad51 s¹ dobrze opisane w kontekcie nowotworu sutka bia³ka BRCA1 oraz BRCA2 tak¿e odpowiedzialne za procesy napraw-cze. Bezporedni¹ kontrolê ekspresji Rad 51 przypi-suje siê BRCA2, który odpowiada za kontrolê rekom-binazy Rad51, natomiast BRCA1 pe³ni rolê sygnaln¹ podczas uszkodzenia DNA. Zmiany ekspresji BRCA1 i jego wp³yw na nowotworzenie wykazano w wielu badaniach. Oba bia³ka uczestnicz¹ w procesie rekom-binacji homologicznej, zw³aszcza w fazie S/G2 cyklu komórkowego, gdzie preferowany jest ten mechanizm naprawczy. Wykazano bezporedni zwi¹zek pomiêdzy brakiem BRCA1 podczas podzia³u komórkowego a aktywacj¹ kaskady naprawczej opartej o niehomolo-giczne ³¹czenie koñców (nonhomologus end joining, NHEJ). NHEJ jest bardziej podatna na b³êdy, w wyni-ku czego mo¿e dojæ do znacznego nagromadzenia aberracji chromosomowych mog¹cych byæ przyczyn¹ nowotworzenia.
Badanie nadekspresji genu COX2 wykaza³o silny zwi¹zek z wystêpowaniem du¿ej liczby nowotworów, w tym nowotworu sutka (14). Gen ten koduje enzym cyklooksygenazê 2 odpowiedzialn¹ za biosyntezê pro-stogladyny H i pe³ni rolê inicjatora onkogenezy. Cy-kloksygenaza 2 nie wystêpuje w normalnych komór-kach, a do aktywatorów ekspresji tego genu zaliczyæ mo¿na: czynniki wzrostu, czynniki prozapalne oraz promotory onkogenezy. Wykazano wzrost ekspresji COX2 zarówno w nowotworach ³agodnych, jak i z³o-liwych, odpowiednio, o 24% i 56% (8). Korelacjê tak¹ potwierdzono tak¿e histologicznie (12). Gen ten mo¿-na zatem traktowaæ jako marker prognostyczny, przy czym im wiêksza bêdzie jego ekspresja, tym gorsze rokowanie.
Badania nad bia³kiem TP53 wykaza³y wp³yw muta-cji genu koduj¹cego to bia³ko na rozwój wielu nowo-tworów, w tym nowotworu piersi u ludzi (27). Udzia³
bia³ka TP53 w represji nowotworowej jest cech¹ niemal uniwersaln¹ dla dowolnego typu nowotworu u ludzi. Wykazano równie¿ jego udzia³ w patogenezie nowotworowej u psów (6). Jako czynnik transkryp-cyjny TP53 indukuje zmiany w ekspresji genów pro-wadz¹ce do apoptozy, starzenia lub wstrzymania po-dzia³ów komórki. Mechanizmy te niweluj¹ uszkodze-nia komórki oraz dzia³aj¹ antyonkogennie (18). Mu-tacje linii zarodkowych w obrêbie genu TP53 s¹ przy-czyn¹ zespo³u Li-Fraumeniego, charakteryzuj¹cego siê wiêksz¹ podatnoci¹ na procesy nowotworowe. Ba-dania sekwencyjne wykaza³y 74% udzia³ mutacji typu zamiana sensu w domenie wi¹¿¹cej DNA bia³ka TP53 (25). Oko³o 30% sporód tych mutacji dotyczy jedne-go z szeciu funkcjonalnych kodonów wspó³tworz¹-cych domenê wi¹¿¹c¹ (3). Obiecuj¹c¹ strategi¹ prze-ciwdzia³ania procesom nowotworzenia jest reaktywa-cja szlaku TP53. Obecnie wiele zwi¹zków chemicz-nych o potencjalnym dzia³aniu reguluj¹cym poziom bia³ka TP53 znajduje siê w fazie testów klinicznych (1).
Innym silnym proonkogenem jest antygen RCAS1 (receptor binding cancer antygen expressed on SiSo cells) (32). Rola tego czynnika polega na wspó³dzia-³aniu z domniemanym receptorem limfocytów T oraz B, co prowadzi do ograniczenia wzrostu komórek eks-ponuj¹cych receptory. Dodatkowo RCAS1 powoduje apoptozê tych komórek poprzez aktywacjê kaspazy-3 oraz zak³ócenie mitochondrialnego potencja³u b³ono-wego (19, 22). Wykazano obecnoæ tego czynnika w osoczu krwi, gdzie jego aktywnoæ odpowiada aktywnoci b³onowej (30, 31). Ponadto stwierdzono podwy¿szone stê¿enie formy osoczowej RCAS1 (sRCAS1) u pacjentów, u których wystêpuje twór g³owy lub szyi (34, 35). W patogenezie nowo-tworowej RCAS1 umo¿liwia komórkom nowotworo-wym unikniêcie odpowiedzi ze strony uk³adu odpor-nociowego oraz wytwarza ich tolerancjê immunolo-giczn¹. Sugeruje siê równie¿ udzia³ tego antygenu w procesach remodelingu mikrorodowiska nowotwo-ru, gdzie wp³ywa on na ekspresjê VEGF, cytokiny za-anga¿owanej w proces angiogenezy w przypadku raka szyjki macicy (9, 10, 29).
Wymienione bia³ka w znacz¹cym stopniu bior¹ udzia³ w procesach moduluj¹cych nowotworzenie, jed-nak na ca³y proces sk³ada siê wiele determinantów genowych (11).
Podsumowanie
Wykorzystanie mikromacierzy DNA, RNA, bia³ko-wych oraz macierzy tkankobia³ko-wych stanowi obecnie naj-nowsze narzêdzie w funkcjonalnej analizie wybranych chorób, w tym szczególnie nowotworów. Z uwagi na wysokie koszty wykonania badania te s¹ w szerokim aspekcie stosowane u ludzi, natomiast w dalszym ci¹-gu stanowi¹ ma³¹ czêæ diagnostyki u zwierz¹t. Wy-konuje siê je g³ównie w celu poznania przyczyn
in-dukcji onkogenezy, stopnia progresji nowotworu oraz mo¿liwoci zastosowania ró¿nych metod terapii.
Z uwagi na powszechne wystêpowanie chorób no-wotworowych u psów coraz czêciej wskazuje siê na mo¿liwoæ wykorzystania tego gatunku ssaków, jako modelu dowiadczalnego w badaniach biomedycz-nych. Wielu sporód autorów wskazuje na du¿e podo-bieñstwo molekularne oraz histologiczne nowotworów u psów, dlatego te¿ analizy oparte na mikromacierzach bêd¹ w przysz³oci wykonywane u tych zwierz¹t.
Pimiennictwo
1.Brown C. J., Lain S., Verma C. S., Fersht A. R., Lane D. P.: Awaking guardian angels: drugging the p53 pathway. Nat. Rev. Cancer 2009, 9, 862--873.
2.Bubendorf L., Kononen J., Koivisto P., Schraml P., Moch H., Gasser T. C., Willi N., Mihatsch M. J., Sauter G., Kallioniemi O. P.: Survey of gene amplifications during prostate cancer progression by high-throughout fluorescence in situ hubridization on tissue microarrays. Cancer Res. 1999, 59, 803-806.
3.Bullock A. N., Fersht A. R.: Rescuing the function of mutant p53. Nat. Rev. Cancer 2001, 1, 68-76.
4.Camp R. L., Cherette L. A., Rimm D. L.: Validation of tissue microarray technology in brest carcinoma. Lab. Invest. 2000, 80, 1943-1949. 5.Chaib H., Rubin M. A., Mucci N. R., Taylor J. M. G., Day M. L., Rhim J. S.,
Macoska J. A.: Activated in prostate cancer: a PDZ domain-containing protein highly expressed in human primary prostate tumors. Cancer Res. 2001, 61, 2390-2394.
6.Chu L. L., Rutteman G. R., Kong J. M., Ghahremani M., Schmeing M., Misdorp W., van Garderen E., Pelletier J.: Genomic organization of the canine p53 gene and its mutational status in canine mammary neoplasia. Breast Cancer Res. Treat. 1998, 50, 11-25.
7.Cotchin F.: Further observations on neoplasis in dogs with particular refe-rence to site of origin and malignancy. Br. Vet. J. 1954, 110, 218.
8.Doré M., Lanthier I., Sirois J.: Cyclooxygenase-2 expression in canine mam-mary tumors. Vet. Pathol. 2003, 40, 207-212.
9.Dutsch-Wicherek M.: RCAS1, MT, and Vimetin as Potential Markers of Tumor Microenviroment Remodeling. Am. J. of Reprod. Immunol. 2010, 63, 181-188.
10.Dutsch-Wicherek M., Wicherek L.: The association of RCAS1 serum concen-tration with the reversibility or irreversibility of the proces sof immune cyto-toxic activity restriction during normal menstrual cycle, cancer relapse, and surgical treatment for various types of squamous cell carcinomas and adeno-carcinomas. Am. J. Reprod. Immunol. 2008, 59, 266-275.
11.Easton D. F., Deffenbaugh A. M., Pruss D., Frye C., Wenstrup R. J., Allen--Brady K., Tavtigian S. V., Monteiro A. N., Iversen E. S., Couch F. J., Goldgar D. E.: A systematic genetic assessment of 1,433 sequence variants of unknown clinical significance in the BRCA1 and BRCA2 breast cancer--predisposition genes. Am. J. Hum. Genet. 2007, 81, 873-883.
12.Heller D. A., Clifford C. A., Goldschmidt M. H., Holt D. E., Shofer F. S., Smith A., Sorenmo K. U.: Cyclooxygenase-2 expression is associated with histologic tumor type in canine mammary carcinoma. Vet. Pathol. 2005, 42, 776-780.
13.Horvath L., Henshall S.: The application of tissue microarrays to cancer research. Pathology 2001, 33, 125-129.
14.Kleiter M., Malarkey D. E., Ruslander D. E., Thrall D. E.: Expression of cyclooxygenase-2 in canine epithelial nasal tumors. Vet. Radiol. Ultrasound 2004, 45, 255-260.
15.Klopfleisch R., Schütze M., Gruber A. D.: RAD51 protein expression is increased in canine mammary carcinomas. Vet. Pathol. 2010, 47, 98-101. 16.Kodadek T.: Protein microarrays: Prospects and problems. Chem. Biol. 2001,
5, 40-45.
17.Lassus H., Laitinen M. P., Anttonen M., Heikinheimo M., Aaltonen L. A., Ritvos O., Butzow R.: Comparison of serous and mucinous ovarian carcino-mas: Distinct pattern of allelic loss at distal 8p and expression of transcrip-tion factor GATA-4. Lab. Invest. 2001, 81, 517-526.
18.Levine A. J., Oren M.: The first 30 years of p53: groing ever more complex. Nature Rev. 2009, 9, 749-758.
19.Matsushima T., Nakashima M., Oshima K., Abe Y., Nishimura J., Nawata H., Watanabe T., Muta K.: Rreceptor binding cancer antigen expresses on SiSo cells, a novel regulator of apoptosis erythroid progenitor cells. Blood 2001, 15, 131-321.
20.Miettinen H. E., Jarvinen T. A., Kellner U., Kauraniemi P., Parwaresch R., Rantala I., Kalimo H., Paljärvi L., Isola J., Haapasalo H.: High topoiso-merase IIalpha expression associates with high proliferation rate and poor prognosis in oligodendriogliomas. Neuropathol. Appl. Neurobiol. 2000, 26, 504-512.
21.Moulton J. E.: Tumors of the mammary gland, [w:] Moulton J. E. (ed): Tumors in Domestic Animals. University of California Press, Berkley 1990, 3, 518-552.
22.Nakashima M., Sonoda K., Watanabe T.: Inhibition of cell growth and induction of apoptotic cell death by the human tumor-associated antigen RCAS1. Nat. Med. 1999, 5, 928-942.
23.Nocito A., Bubendorf L., Tinner E. M., Süess K., Wagner U., Forster T., Kononen J., Fijan A., Bruderer J., Schmid U., Ackermann D., Maurer R., Alund G., Knönagel H., Rist M., Anabitarte M., Hering F., Hardmeier T., Schoenenberger A. J., Flury R., Jäger P., Fehr J. L., Schraml P., Moch H., Mihatsch M. J., Gasser T., Sauter G.: Microarrays of bladder cancer tissue are highly representative of proliferation index and histological grade. J. Pa-thol. 2001, 194, 349-357.
24.Paweletz C. P., Charboneau L., Bichsel V. E., Simone N. L., Chen T., Gille-spie J. W., Emmert-Buck M. R., Roth M. J., Petricoin III E. F., Liotta L. A.: Reverse phase protein microarrays which capture disease progression show activation of pro-survival pathways at the cancer invasion front. Oncogene 2001, 20, 1981-1989.
25.Petitjean A., Mathe E., Kato S., Ishioka C., Tavtigian S. V., Hainaut P., Olivier M.: Impact of mutant p53 functional properties on TP53 mutation patterns and tumor henotype: lesons from recent development in the ARC TP53 database. Hum. Mutat. 2007, 28, 622-629.
26.Rihn B. H., Mohr S., McDowell S. A., Binet S., Loubinoux J., Galateau F., Keith G., Leikauf G. D.: Differential gene expression in mesothelioma. FEBS Lett. 2000, 480, 495-510.
27.Rousseau J., Têtu B., Caron D., Malenfant P., Cattaruzzi P., Audette M., Doillon C., Tremblay J. P., Guérette B.: RCAS1 is associated with ductal breast cancer progression. Biochem. Biophys. Res. Commun. 2002, 293, 1544-1549.
28.Schraml P., Kononen J., Bubendorf L., Moch H., Bissig H., Nocito A., Mihatsch M. J., Kallioniemi O. P., Sauter G.: Tissue microarrays for gene amplification surveys in many different tumor types. Clin. Cancer. Res. 1999, 5, 1966-1975.
29.Sonoda K., Miyamoto S., Akashima M., Wake N.: The biological role of the unique molecule RCAS1: a bioactive marker that induces connective tissue remodeling and lymphocyte apoptosis. Front. Biosci. 2008, 13, 1106-1116. 30.Sonoda K., Miyamoto S., Hirakawa T., Yagi H., Yotsumoto F., Nakashima M., Watanabe T., Nakano H.: Clinical significance of RCAS1 as a biomarker of uterine cancer. Gynecol. Oncol. 2006, 103, 924-931.
31.Sonoda K., Miyamoto S., Hirakawa T., Yagi H., Yotsumoto F., Nakashima M., Watanabe T., Nakano H.: Invasive potency related to RCAS1 expression in uterine cervical cancer. Gynecol. Oncol. 2005, 99, 189-198.
32.Sonoda K., Nakashima M., Kaku T., Kamura T., Nakano H., Watanabe T.: A novel tumor-associated antigen expressed in human uterine and ovarian carcinomas. Cancer 1996, 77, 1501-1509.
33.Stratowa C., Loffler G., Lichter P., Stilgenbauer S., Haberl P., Schweifer N., Döhner H., Wilgenbus K. K.: CDNA microarray gene expression analysis of B-cell chronic lymphocytic leukemia proposes potential new prognostic markers involved in lymphocyte trafficking. Int. J. Cancer 2001, 91, 474--480.
34.Wicherek L.: Alternations in RCAS1 serum concentration levels during menstrual cycle in patients with uterine leiomyoma and lack of analogical changes in adenomyosis. Gynecol. Obstet. Invest. 2009, 67, 195-201. 35.Wicherek L.: Alternations in RCAS1 serum concentration levels during
the normal menstrual cycle and lad lack of analogical changes in ovarian endometriosis. Am. J. Reprod. Immunol. 2008, 59, 535-544.
36.Xu R., Gan X., Fang Y., Zheng S., Dong Q.: A simple, rapid, and sensitive integrated protein microarray for simultaneous detection of multiple anti-gens and antibodies of five human hepatitis viruses (HBV, HCV, HDV, HEV, and HGV). Anal. Biochem. 2007, 362, 69-75.
Adres autora: dr Bartosz Kempisty, ul. wiêcickiego 6, 60-781 Poznañ; e-mail: etok@op.pl
