Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 66 (11), 761-764, 2010

Medycyna Wet. 2010, 66 (11) 761

Artyku³ przegl¹dowy Review

Dynamiczny rozwój wspó³czesnej wiedzy biomedycz-nej w du¿ym stopniu mo¿liwy jest dziêki zastosowaniu w eksperymentach naukowych modeli zwierzêcych, g³ów-nie myszy i szczurów. Korzystag³ów-nie z nich jest g³ów-niezwykle istotne dla zrozumienia biochemicznych i molekularnych mechanizmów powstawania chorób, opracowywania no-wych leków oraz optymalnego postêpowania terapeutycz-nego. Osi¹gniêcie takich celów jest kryterialne dla jakoœ-ci modelu zwierzêcego, który stanowi podstawowe na-rzêdzie pracy badacza. Dla zagwarantowania wiarygod-nych wyników doœwiadczeñ konieczne jest zapewnienie zwierzêtom wysokiego poziomu dobrostanu, którego od-zwierciedleniem jest ich stan zdrowia. W zale¿noœci od zastosowanych w zwierzêtarniach rozwi¹zañ architekto-nicznych, sprzêtowo-aparaturowych, odpowiednich pro-cedur roboczych, pochodzenia zwierz¹t oraz kwalifikacji personelu, w jednostkach utrzymywane mog¹ byæ zwie-rzêta ró¿ni¹ce siê statusem zdrowotnym. Status ten ma bezpoœredni wp³yw na jakoœæ i wiarygodnoœæ badañ wy-korzystuj¹cych w swoich procedurach zwierzêta. Zale¿y on od ró¿norodnych czynników biologicznych, miêdzy innymi bakterii, wirusów, grzybów, paso¿ytów, bêd¹cych czêsto naturalnymi patogenami myszy i szczurów, któ-rych obecnoœæ nie zawsze manifestuje siê objawami kli-nicznymi. Czêsto jednak podczas trwania eksperymentu,

mimo ¿e nie dochodzi do ujawnienia siê czynnej postaci choroby, samo zaka¿enie mo¿e zaburzaæ parametry bio-logiczne zwierzêcia. Ponadto oczywiste jest, ¿e rozwija-j¹ca siê w trakcie procedury doœwiadczalnej choroba za-kaŸna równie¿ uniemo¿liwia w³aœciw¹ interpretacjê wy-ników. Pomimo tego, ¿e niezwykle istotne wydaje siê zapewnienie wysokiej jakoœci mikrobiologicznej zwierz¹t doœwiadczalnych, w polskim œrodowisku naukowym na-dal obserwuje siê brak œwiadomoœci dotycz¹cej korelacji stanu zdrowotnego zwierz¹t laboratoryjnych z prawid³o-wym przebiegiem doœwiadczeñ i wiarygodnoœci¹ otrzy-mywanych wyników. Niewiedza ta ma równie¿ nierozer-walny zwi¹zek z ³amaniem zasad zast¹pienia, ogranicze-nia i udoskonaleogranicze-nia – tzw. zasady 3R (Replacement, Reduction and Refinement), których jedno z za³o¿eñ dotyczy zminimalizowania liczby zwierz¹t u¿ywanych w doœwiadczeniach. To w³aœnie dziêki ujednoliceniu ich stanu zdrowotnego, poprzez regularny monitoring stanu zdrowia, mo¿na zmniejszyæ liczebnoœæ grup doœwiadczal-nych (9).

Kategorie zdrowotne zwierz¹t

Zwierzêta laboratoryjne w zale¿noœci od ich statusu mikrobiologicznego i mo¿liwoœci wykorzystania do ba-dañ dzieli siê na nastêpuj¹ce kategorie zdrowotne:

Wp³yw statusu zdrowotnego zwierz¹t laboratoryjnych:

myszy i szczurów na wiarygodnoœæ wyników badañ

JOLANTA PARADZIEJ-£UKOWICZ

Trójmiejska Akademicka Zwierzêtarnia Doœwiadczalna – Centrum Badawczo-Us³ugowe, Gdañski Uniwersytet Medyczny, ul. Dêbinki 1, 80-211 Gdañsk

Peszyñska-Sularz G., ¯y³ko A., Muszyñska-Furas B., Paradziej-£ukowicz J.

Influence of the health status of laboratory animals: mice and rats

on the credibility of research results

Summary

The study describes the influence of the health condition of laboratory animals used in experiments on the credibility and repeatability of research results obtained. It also presents a classification of animals into health categories depending on their microbiological purity: germ-free animals, specific pathogen-free animals and conventional animals. Detailed conditions which have to be fulfilled by animal quarters with a sanitary--hygienic barrier in order to keep specific pathogen-free animals (SPF) are also discussed. Moreover, the study describes general rules compliant with European standards for monitoring the health of laboratory animals, including a detailed register of detected pathogens specific for mice and rats. Numerous pathways of disease spread and their influence on the course of the experiment are pointed out. What is more, examples of the influence of contamination on animal biology and the results of experiments are presented. The table attached contains specific pathogens of mice and rats, which often significantly influence the course of experiments and should be regularly monitored. Pathogens which may cause zoonoses in people are also marked.

Medycyna Wet. 2010, 66 (11) 762

• Zwierzêta bezbakteryjne – GF (germ free).

Pozbawione s¹ wszelkich wykrywalnych form ¿ywych organizmów. Hodowane s¹ w specjalnych izolatorach, które zapewniaj¹ ja³owe warunki i ca³kowit¹ izolacjê od œrodowiska zewnêtrznego. S¹ dobrym modelem do ba-dañ nad etiologi¹ i leczeniem chorób zakaŸnych oraz pro-dukcji szczepionek. Zwierzêta te, charakteryzuj¹c siê bar-dzo niskim poziomem przeciwcia³, znajduj¹ szerokie za-stosowanie w badaniach immunologicznych (4, 8).

• Zwierzêta wolne od specyficznych patogenów – SPF (specific pathogen free). Nie posiadaj¹ okreœlonych, swo-istych, drobnoustrojów chorobotwórczych, patogennych dla danego gatunku zwierz¹t. Utrzymywane s¹ w specjal-nych warunkach, wymagaj¹cych wysokiego re¿imu sani-tarnego, za barier¹ sanitarno-higieniczn¹. Zwierzêta te s¹ idealnym modelem do wiêkszoœci badañ biomedycznych (4, 8).

• Zwierzêta konwencjonalne – CV (convencional). Mimo ¿e charakteryzuj¹ siê najni¿sz¹ czystoœci¹ mi-krobiologiczn¹, musz¹ byæ wolne od zoonoz, czyli chorób przenoszonych na cz³owieka. Utrzymywane s¹ najczêœciej bez szczególnych zabezpieczeñ sanitarnych. Powinny znajdowaæ zastosowanie jedynie w celach dydaktycznych (4, 8).

Warunki utrzymania zwierz¹t SPF

Prowadzenie hodowli oraz utrzymywanie zwierz¹t do-œwiadczalnych o wysokim standardzie SPF mo¿liwe jest jedynie w zwierzêtarniach, posiadaj¹cych specjaln¹ stre-fê chroni¹c¹ zwierzêta przed zaka¿eniem, tzw. barierê sanitarno-higieniczn¹, której celem jest ograniczenie do minimum potencjalnych kontaminacji. Jednostki utrzy-muj¹ce zwierzêta SPF powinny spe³niaæ dodatkowo na-stêpuj¹ce za³o¿enia:

• mieæ wiedzê na temat pochodzenia wprowadzanych za barierê zwierz¹t,

• kontrolowaæ warunki utrzymania zwierz¹t,

• wdro¿yæ system monitoringu zdrowotnego zwierz¹t w celu kontrolowania wysokiej jakoœci mikrobiologicz-nej zwierz¹t.

Wszystkie nowo wprowadzane za barierê zwierzêta powinny posiadaæ dokumentacjê od dostawcy, zawiera-j¹c¹ certyfikat zdrowia zwierz¹t, na który sk³adaj¹ siê: wykaz badanych mikroorganizmów z podzia³em na: bak-terie, wirusy, mykoplazmy, grzyby i paso¿yty; rodzaj ma-teria³u biologicznego, w którym oznaczono dany patogen; metodykê, jak równie¿ wyniki badañ przeprowadzonych w okresie ostatnich 12 miesiêcy. Ponadto zwierzêta po-winny odbyæ obowi¹zkow¹ kwarantannê. Na terenie zwie-rzêtarni obarierowanej stosuje siê rozwi¹zania, które mi-nimalizuj¹ ryzyko kontaminacji. Stanowi¹ je autoklawy przelotowe, pozwalaj¹ce na sterylizacjê wchodz¹cego za barierê sprzêtu i materia³ów; system œluz dla personelu; œluzy materia³owe oraz system wentylacji i klimatyzacji z absolutnymi filtrami HEPA, pozwalaj¹cy na utrzyma-nie nadciœutrzyma-nienia, optymalnej wilgotnoœci i temperatury w pokojach zwierzêcych. Dodatkowo w zwierzêtarni ru-tynowej kontroli powinny podlegaæ: stan jakoœci wody, paszy, powietrza, sprzêtów oraz materia³ów ze strefy chro-nionej, a tak¿e zdrowie personelu.

Pomimo tak restrykcyjnych wymogów, wielu zabez-pieczeñ i nieustannej kontroli, zawsze istnieje ryzyko

wnikniêcia potencjalnych patogenów. Dlatego niezwykle istotne jest przestrzeganie przez pracowników i u¿ytkow-ników zwierzêtarni okreœlonych procedur korzystania z bariery sanitarno-higienicznej, w tym zasad zwi¹zanych z drogami przekazywania sprzêtu czystego i brudnego, a dla zapewnienia wysokiego standardu zwierz¹t SPF, pro-wadzenie rutynowej kontroli stanu zdrowia zwierz¹t.

Monitoring stanu zdrowia zwierz¹t

Z chwil¹ rozpoczêcia procedury eksperymentalnej model zwierzêcy bêd¹cy integralnym elementem doœwiad-czenia staje siê jednoczeœnie czynnikiem bezpoœrednio wp³ywaj¹cym na przebieg eksperymentu, jego jakoœæ, po-wtarzalnoœæ, a tym samym wiarygodnoœæ uzyskiwanych wyników (7). W zwi¹zku z tym niezwykle istotne jest, by zwierzêta podlega³y rutynowej kontroli stanu zdrowia. Ogól-ne standardy badañ opracowaOgól-ne zosta³y przez FELASA (Federation of European Laboratory Animal Science As-sociations) w przewodniku monitoringu stanu zdrowia zwierz¹t. Panel badañ oceniaj¹cych kompleksowo stan zdrowotnoœci zwierz¹t zak³ada ro¿ne kierunki monitorin-gu: bakteriologiczny, wirusologiczny, mykologiczny, para-zytologiczny, a tak¿e ocenê anatomo- i histopatologicz-n¹. Badaniom stanu zdrowia zwierz¹t podlegaæ powinna odpowiednio liczna, reprezentatywna grupa losowo wy-branych zwierz¹t, uwzglêdniaj¹ca szczep/stado, wiek, p³eæ, liczbê zwierz¹t z pomieszczeñ hodowlanych i/lub eksperymentalnych. Zwiêksza to wiarygodnoœæ wyników i ewentualnoœæ wykrycia potencjalnego zaka¿enia.

Zastosowanie poszczególnych procedur laboratoryj-nych w celu monitorowania stanu zdrowia zwierz¹t do-œwiadczalnych uzale¿nione jest przede wszystkim od kie-runku badania, czyli rodzaju poszukiwanego w badanej próbce czynnika biologicznego, a tak¿e – co nie jest bez znaczenia – wzglêdów ekonomicznych.

Nadal szerokie zastosowanie maj¹:

1. Klasyczne techniki mikrobiologiczne, czyli przede wszystkim:

– wykonywanie posiewów materia³u klinicznego na pod³o¿a sta³e lub p³ynne,

– identyfikacja patogenów z zastosowaniem szeregów biochemicznych oraz analiza preparatów bakterioskopo-wych.

2. Metodyki serologiczne i immunologiczne – najczêœciej testy immunoenzymatyczne oraz immunofluorescencyjne.

3. Ocena histopatologiczna badanego materia³u (sto-sowana np. w diagnostyce w kierunku obecnoœci Klosiel-la muris).

4. Standardowe techniki parazytologiczne: – oglêdziny makroskopowe badanej próbki, – badanie mikroskopowe:

• wykonywanie rozmazów bezpoœrednich m.in. w roz-tworze soli fizjologicznej, p³ynu Lugola, KOH b¹dŸ pa-rafinowym,

• wykonywanie preparatów mikroskopowych z mate-ria³u poddanego uprzednio procedurom zagêszczania próbki (dotyczy przede wszystkim diagnostyki chorób paso¿ytniczych uk³adu pokarmowego), s¹ to powszech-nie stosowane metody, jak flotacja oraz techniki sedy-mentacyjne, g³ównie dekantacja.

Wymienione metody nie zawsze s¹ technikami wystar-czaj¹co czu³ymi i specyficznymi, by dostarczyæ

zadowa-Medycyna Wet. 2010, 66 (11) 763

laj¹cej, obszernej wiedzy o aktualnym statusie zdrowot-nym badanego stada. Obecnie coraz powszechniej podej-muje siê próby rutynowego zastosowania technik z za-kresu mikrobiologii molekularnej w celu monitorowania stanu zdrowia zwierz¹t laboratoryjnych. Mowa tu przede wszystkim o ró¿nego typu technikach jakoœciowego i iloœ-ciowego PCR. Trwaj¹ tak¿e prace nad zastosowaniem mikromacierzy DNA do wykrywania czynników biolo-gicznych, chorobotwórczych dla zwierz¹t.

Wdro¿enie procedur molekularnych do standardowej kontroli statusu zdrowotnego zwierz¹t laboratoryjnych mo¿e znacz¹co rozszerzyæ dotychczasow¹ wiedzê o pa-togenach tej grupy zwierz¹t, ich faktycznym rozpowszech-nieniu, nowych metodach profilaktyki oraz ewentualne-go postêpowania terapeutyczneewentualne-go.

Niezwykle istotnym aspektem monitorowania stanu zdrowotnoœci zwierz¹t jest mo¿liwoœæ wykrycia pato-genów powoduj¹cych choroby odzwierzêce – zoonozy (tab. 1). Dziêki temu mo¿na zapobiec wystêpowaniu za-ka¿eñ personelu i innych osób maj¹cych kontakt ze zwie-rzêtami i materia³em zwierzêcym. Stanowi to ochronê przez potencjalnym ryzykiem zachorowania na wiele za-gra¿aj¹cych zdrowiu lub ¿yciu cz³owieka chorób (1).

Rodzaje potencjalnych zagro¿eñ, swoistych dla myszy i szczurów czynników biologicznych, które powinny byæ monitorowane przy ocenie stanu ich zdrowia, przedsta-wia tab. 1.

Kontaminacje a wiarygodnoœæ wyników

Infekcje zwierz¹t laboratoryjnych maj¹ znacz¹cy wp³yw na wyniki eksperymentów. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e nawet w najbardziej restrykcyjnie prowadzonych zwierzêtar-niach istnieje wiele potencjalnych dróg kontaminacji, co wi¹¿e siê z ryzykiem zaka¿enia utrzymywanych zwierz¹t. Spoœród wielu wektorów zaka¿enia na plan pierwszy wysuwa siê personel, Ÿle wysterylizowany sprzêt i inne zwierzêta, w tym g³ównie dzikie gryzonie i owady. W za-le¿noœci od rodzaju czynnika biologicznego, warunków utrzymania myszy i szczurów oraz wra¿liwoœci zwierz¹t choroba mo¿e przebiegaæ w ró¿nych postaciach: od bez-objawowej, kiedy to zwierzê nie wykazuje ¿adnych widocznych objawów chorobowych, poprzez postaæ kli-niczn¹ z charakterystycznymi symptomami, do nadostrej, koñcz¹cej siê bardzo szybkim zejœciem œmiertelnym bez widocznych oznak choroby (1, 3). Kliniczne objawy, cha-rakteryzuj¹ce siê najczêœciej s³ab¹ kondycj¹ zwierzêcia, spadkiem masy cia³a, zmienion¹ okryw¹ w³osow¹, spad-kiem wskaŸników rozrodczoœci, w jednoznaczny sposób zaburzaj¹ przebieg wszystkich eksperymentów. Sytuacja taka ma jednak najczêœciej miejsce w zwierzêtarniach tzw. konwencjonalnych, w których brak bariery sanitarno-hi-gienicznej. W jednostkach o wysokim standardzie mikro-biologicznym rzadko spotyka siê zwierzêta z klinicznymi objawami infekcji. Nie oznacza to jednak, ¿e nie s¹ one

Tab. 1. Lista specyficznych patogenów myszy i szczurów, które powinny byæ monitorowane w zwierzêtarniach utrzymuj¹-cych zwierzêta o standardzie SPF

y b y z r g , y m z a l p o k y m , e ir e t k a B Wriusy Paso¿yty ir e h c s t u k m u ir e t c a b e n y r o C Pneumoniavriusofmice(PVM) Eimeiraspp. s u ll i c a b r a C Sendaivrius(SEV) Entamoebamuirs s i n o m l u p a m s a l p o c y M * s i d it ir h tr a a m s a l p o c y M Mousepoilovrius(TMEV,)(GDVII,)(Thelie'rs) Giardiamuirs e a e c a lr u e t s a P Respriatoryenteircvrius3(REO3) Klosiellamuirs *Salmonellaspp. *Lymphocyitcchoiromeningiitsvrius(LCMV) Sprionucleusspp.(Hexamtia) i c c o c o t p e rt S b-hemolyitc(niezgrupyD) Mouseadenovriustype1(MAV1,)(FL,)(MAD) Tirchomonads s u e r u a s u c c o c o l y h p a t S * Mouseadenovriustype2(MAV2,)(K87) Encephaltiozooncunicuil e a i n o m u e n p s u c c o c o t p e rt S *Hantavrius(HAN,) I(FA) Aspiculuirstertaptera r e t c a b o c il e H spp. Mousehepaititsvrius(MHV) Syphaciaspp. *Srteptobacillusmonlifiormis Mouserotavrius(EDIM) Tirchosomoidescrassicauda a c it p e s i h c n o r b a ll e t e d r o B Minutevriusofmice(MVM) *Hymenolepisnana m u it n e d o r r e t c a b o rt i C a s o n i g u r e a s a n o m o d u e s P a ll e i s b e l K spp. Mouseparvovrius(MPV) *Hymenolepisdiminuta *Pneumocysitscairni Mousecytomegalovrius(MCMV) _MLi_yp_oo_bn_iy_ass_su_ps_p.spp. s e d i o c c o c n o o z o r h t y r e p E Ecrtomeilavrius(ECTRO) Myocoptesspp. s ir u m a ll e n o tr a b o m e a H Klihamratvrius(KRV) Notoedresspp. s e t y h p o t a m r e D * Ratparvovrius(RPV) Polypaxspp. ) V C R (/ ) V A D S ( s u ri v a n o r o c t a R / s it i n e d a o y r c a d o l a i S Psorergatesspp. ) 1 H T ( s u ri v o v r a p 1 -H s ' n a l o o T Radfoiraspp. ) V N M ( s u ri w o r o n e n ir u M *

Objaœnienia: * – patogeny wywo³uj¹ce zoonozy

Pierwotniaki

Nicienie

Tasiemce

Medycyna Wet. 2010, 66 (11) 764

zaka¿one. Dowiedziono, ¿e zaka¿enia nie ujawniaj¹ce kli-nicznych objawów choroby, czêsto przechodz¹ce w for-mê kliniczn¹ podczas procedury doœwiadczalnej, a tak¿e pozostaj¹ce w postaci subklinicznej mog¹ w istotny spo-sób wp³ywaæ na wyniki eksperymentów. Infekcje utajo-ne stanowi¹ ponadto wiêksze ryzyko dla prawid³owego przebiegu doœwiadczeñ ni¿ infekcje kliniczne, ze wzglê-du na brak widocznych objawów (1, 5). Badacz nie po-siadaj¹cy danych na temat zdrowotnoœci u¿ytych w eks-perymencie zwierz¹t mo¿e nie wiedzieæ, ¿e s¹ one zain-fekowane, a to mo¿e skutkowaæ zafa³szowanymi wyni-kami eksperymentu. Zdarza siê równie¿, ¿e odpowiedŸ immunologiczna po zaka¿eniu mo¿e utrzymywaæ siê przez wiele miesiêcy od wyst¹pienia infekcji, a znaczna iloœæ zaobserwowanych pod koniec doœwiadczenia zmian fiz-jologicznych i histopatologicznych mo¿e byæ wynikiem tej odpowiedzi, a nie procedury eksperymentalnej, co w rezultacie równie¿ prowadzi do nieprawdziwych wnio-sków. Przyk³adem mo¿e byæ subkliniczna infekcja Heli-cobacter spp. u myszy, powoduj¹ca przewlek³e zapalenie w¹troby i zapalenie jelita grubego. Obraz tej infekcji czê-sto mo¿liwy jest do zaobserwowania dopiero w badaniach biochemicznych parametrów w¹troby lub anatomo- i his-topatologicznych (5). Innymi przyk³adami s¹ zmiany ob-serwowane w behawiorze zwierz¹t, aktywnoœci motorycz-nej czy zdolnoœci do uczenia siê, które maj¹ zwi¹zek z infekcjami paso¿ytniczymi. Dowiedziono, ¿e zaka¿e-nia takie mog¹ interferowaæ z dzia³aniem leków stosowa-nych do znieczulania zwierz¹t, ponadto hamuj¹ tempo wzrostu zwierz¹t, jak równie¿ wp³ywaj¹ na zmianê odpo-wiedzi immunologicznej (5). Jednym z najniebezpiecz-niejszych patogenów, który mo¿e zniwelowaæ efekty pracy badaczy jest Mycoplasma pulmonis, której patogenny wp³yw ma odzwierciedlenie w fizjologii wielu ró¿nych narz¹dów. Infekcje tym patogenem mog¹ zak³ócaæ bada-nia zwi¹zane g³ównie z uk³adem oddechowym, nerwo-wym, rozrodczym i odpornoœciowym (2, 5). Wiele czyn-ników etiologicznych ma ró¿ne powinowactwo do okreœ-lonych szczepów zwierz¹t w obrêbie tego samego gatun-ku. I tak na przyk³ad Sendai Virus (SV), jeden z najwa¿-niejszych patogenów w epizootiologii myszy i szczurów laboratoryjnych, maj¹cy powinowactwo g³ównie do uk³a-du oddechowego, powouk³a-duje czêœciej zaka¿enia bezobja-wowe u szczurów ze szczepu LEW oraz Brown Nowary ni¿ szczepu F344. Podobnie myszy szczepów DBA/2 i 129/J s¹ bardzo podatne na zaka¿enia SV, podczas gdy myszy szczepów SJL/J i C57BL/6J wykazuj¹ wiêksz¹ odpornoœæ. Infekcja SV mo¿e powodowaæ zaburzenia w rozrodzie zwierz¹t, zmiany w aktywnoœci komórek uk³a-du immunologicznego, zmiany fizjologii uk³auk³a-du oddecho-wego. Opisany zosta³ równie¿ wp³yw zaka¿enia SV na odpowiedŸ na przeszczepiane nowotwory, odrzuty prze-szczepów, wzrost apoptozy oraz opóŸnienie gojenia siê ran (2). Przedstawione powy¿ej przyk³ady kontaminacji, dowodz¹, jak wa¿ny jest monitoring zdrowia zwierz¹t oraz jego wp³yw na jakoœæ modeli zwierzêcych u¿ywanych w doœwiadczeniach biomedycznych.

Podsumowanie

Eksperymenty na zwierzêtach znane s¹ od tysi¹cleci i stanowi¹ fundament postêpu w naukach biomedycznych

(7). W Polsce ka¿dego roku przeprowadza siê tysi¹ce ta-kich doœwiadczeñ. W 2007 r. wykorzystano 250 tysiêcy zwierz¹t, w tym oko³o 150 tysiêcy myszy i szczurów. Od momentu, kiedy zaczêto wykorzystywaæ zwierzêta w do-œwiadczeniach, sposób postrzegania ich statusu zdrowot-nego i jego wp³ywu na wiarygodnoœæ wyników badañ diametralnie siê zmieni³. Na prze³omie XIX i XX wieku badacz móg³ powiedzieæ: „nie mogê przeprowadziæ dziœ mojego doœwiadczenia, poniewa¿ wszystkie moje szczu-ry pad³y”. W po³owie wieku XX zapewne powiedzia³by: „nie mogê przeprowadziæ dziœ doœwiadczenia, bo wszyst-kie moje szczury s¹ chore”. Za to dziœ mówi: „nie mogê przeprowadziæ mojego doœwiadczenia, poniewa¿ wszyst-kie moje zwierzêta s¹ seropozytywne” (2). Œwiadomoœæ tego, ¿e z³a jakoœæ zwierz¹t to z³y eksperyment, sta³a siê przyczyn¹ zrewolucjonizowania technik hodowli zwierz¹t laboratoryjnych (7). W ostatnich latach w naszym kraju powsta³o kilka nowych zwierzêtarni, które zarówno ar-chitektonicznie, jak i funkcjonalnie dostosowane s¹ do utrzymywania zwierz¹t o standardzie SPF. Spe³niaj¹ one wysokie wymogi prawa europejskiego i polskiego, doty-cz¹ce warunków hodowli zwierz¹t, co prowadzi do zwiêk-szenia stopnia dobrostanu zwierz¹t laboratoryjnych. Jak wiadomo, pojêcie dobrostanu rozpatrywane jest na p³asz-czyznach komfortu fizycznego, psychicznego i biologicz-nego. Nowa dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Europy w sprawie ochrony zwierz¹t wykorzystywanych do celów naukowych ma ujednoliciæ postêpowanie w dzie-dzinie doœwiadczeñ na zwierzêtach w Unii Europejskiej. Stanowi ona solidn¹ podstawê dla pe³nego wdro¿enia zasad 3R. Chc¹c zastosowaæ tê zasadê, powinno siê za-pewniæ zwierzêtom odpowiednio wysoki poziom dobro-stanu, na uzyskanie którego wp³ywa miêdzy innymi sys-tematyczny monitoring zdrowia. W celu zagwarantowa-nia w³aœciwego przebiegu monitorowazagwarantowa-nia dobrostanu zwierz¹t konieczna jest sta³a opieka weterynaryjna. Do-brostan zwierz¹t wykorzystywanych w procedurach do-œwiadczalnych jest szczególnie wa¿ny i w du¿ym stopniu zale¿y od jakoœci i kompetencji zawodowych personelu nadzoruj¹cego te procedury, dlatego równie istotne i nie-zwykle potrzebne s¹ szkolenia poszerzaj¹ce wiedzê na temat zwierz¹t laboratoryjnych i szeroko pojêtych zagad-nieñ z nimi zwi¹zanych.

Piœmiennictwo

1.Anusz Z.: Choroby odzwierzêce. Wyd. ART, Olsztyn 1991.

2.Baker G. D.: Natural pathogens of laboratory mice, rats, and rabbits and their effects on research. Clin. Microbiol. Rev. 1998, 233-235.

3.Blackmore D. K.: Accidental contamination of a specified-pathogen-free unit. Laboratory Animals 1972, 257-271.

4.Bryliñska J., Kwiatkowska J.: Zwierzêta laboratoryjne, metody hodowli i do-œwiadczeñ. Universitas, Kraków 1996.

5.Hau J., van Hoosier G. L.: Handbook of Laboratory Animals Science. Essential Principles and Practices. CRC Press, New York, USA 2003, s. 313. 6.Kaliste E.: The welfare of Laboratory Animals. Infections in laboratory animals: importance and control. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, The Netherlands 2007, 23-35.

7.Katkiewicz M.: Zwierzêta laboratoryjne – choroby i u¿ytkowanie. Wyd. SGGW-AR, Warszawa 1989, s. 5.

8.Krzanowska H., Preibisch J., Korda P.: Zwierzêta laboratoryjne – choroby i u¿ytkowanie. PZWL, Warszawa 1974.

9.Russell W. M. S., Burch R. L.: The Principles of Humane Experimental Tech-nique. Methuen, London 1959.

Adres autora: lek. wet. Gra¿yna Peszyñska-Sularz, ul. Kar³owicza 64/1, 80-275 Gdañsk; e-mail: gsularz@gumed.edu.pl