"Onus probandi", jego funkcje i uwarunkowania

Krzysztof Szymanek

"Onus probandi", jego funkcje i

uwarunkowania

Folia Philosophica 24, 242-255

2006

Onus probandi,

jego funkcje i uw arunkow ania

§ 1. O n u s p r o b a n d i (łac. „ c ię ż a r d o w o d u , d o w o d z e n ia ”) to t e r m i n r o d e m z r z y m s k ie g o p r a w a p ro c e s o w e g o , w y s tę p u ją c y r ó w n ie ż w e w s p ó łc z e s n y c h s y s te m a c h p r a w n y c h . W p ro c e s ie s ą d o w y m o o n u s p r o ­ b a n d i m ó w i s ię ty lk o w k o n te k ś c ie u s ta n o w io n e g o d o m n i e m a n i a (p r a e s u m p tio iu r is )1: j e s t to z g ó ry p r z y ję te m o c ą p rz e p is ó w p r a w n y c h tw ie r d z e n ie , k t ó r e s ta n i e s ię p o d s t a w ą p o d ję c ia d e c y z ji w d a n e j s p r a ­ w ie - c h y b a że w y k a ż e s ię je g o fa łs z y w o ś ć , c z y li z o s ta n ie o b a l o n e . O n u s p r o b a n d i s p o c z y w a n a s tr o n i e z a p r z e c z a ją c e j d o m n ie m a n iu :

j e ś l i n ie u d a s ię je j go o b a lić , s ą d z a w y r o k u je t a k , j a k b y b y ło p r a w ­ d z iw e .

P r z e p is y p o ls k ie g o p r a w a k a r n e g o u s t a n a w i a j ą d o m n ie m a n ie n i e ­ w in n o ś c i osoby, k tó r e j n ie u d o w o d n io n o w in y w t r y b i e p r z e w id z ia ­ n y m p r a w e m - z a te m o n u s p r o b a n d i w p ro c e s ie k a r n y m s p a d a n a o s k a rż y c ie la . G d y j e d n a ze s tr o n p o s ia d a d o b ro , do k tó re g o d r u g a s tr o ­ n a z g ła s z a p r e t e n s je , p r z y jm u je s ię d o m n ie m a n ie , że p o s ia d a c z j e s t p r a w o w ity m w ła ś c ic ie le m . G e n e r a l n ie - z r z a d k i m i w y j ą tk a m i - r e ­ s p e k to w a n a j e s t z a s a d a w y r a ż o n a p a r e m i ą E i in c u b it p r o b a tio q u i

d ic it, n o n q u i n e g a t (D ig e s ta I u s tin ia n a 2 2 , 3, 2): „ O b o w ią z e k d o w o ­

d u c ią ż y n a ty m , k to tw ie r d z i, a n ie n a ty m , k to z a p r z e c z a ”; t e n w ię c p o w in ie n d o w ie ść t w ie r d z e n ia , k to w y p r o w a d z a z n ie g o s k u t k i p r a w - n e 2. I n n a z n a n a s e n te n c ja g ło si N e g a tiv a n o n s u n t p r o b a n d a , tj. n ie do w o d z i się (n ie m a ta k ie g o o b o w ią z k u ) t w ie r d z e ń n e g a ty w n y c h , czyli - w ty m k o n te k ś c ie - tw i e r d z e ń , k t ó r e g ł o s z ą n i e i s t n i e n i e ja k ie g o ś

1 Por. W. L i t e w s k i : Rzymskie prawo prywatne. Warszawa 1994

2 Por. ibidem, a także M. Z i e l i ń s k i , Z. Z i e m b i ń s k i : Uzasadnianie twier­

f a k t u r o d z ą c e g o s k u t k i p r a w n e . P a r e m i a t a b y w a b łę d n ie r o z u m i a ­ n a j a k o r z e k o m e z w o ln ie n ie z o b o w ią z k u d o w o d z e n ia t w i e r d z e ń m a ­ j ą c y c h f o rm ę z a p r z e c z e n ia . T a k ie s f o r m u ło w a n ie j e s t w a d liw e j u ż z te g o p o w o d u , że k a ż d e z d a n ie m o ż n a p r z e d s t a w ić w r ó w n o w a ż n e j p o s ta c i z d a n i a n e g a c y jn e g o . Z d a n ie

K ażdy kru k jest czarny

j e s t n a p r z y k ł a d r ó w n o w a ż n e z d a n iu

Nieprawda, że ja k iś kru k nie jest czar­

n y

. J e d n a k t r z e b a p r z y z n a ć , że d o ść c z ę s to d o w ie d z e n ie i s t n i e n i a j a ­ k ie g o ś f a k t u j e s t n ie p o r ó w n a n ie ł a tw ie js z e n iż d o w ie d z e n ie je g o n i e ­ i s t n i e n i a , co — j a k z o b a c z y m y — m o ż e m ie ć w p ły w n a u s t a l e n i e

onus

p ro b a n d i

. § 2 . T e r m in

onus probandi

p r z e n i k n ą ł z t e r e n u p r a w a do t e o r ii a r g u m e n t a c j i i, o g ó ln ie j: t e o r i i r a c j o n a l n e g o d y s k u r s u . P o ję c ie to w sp o só b n a t u r a l n y , c h o ć n ie b e z p e w n y c h m o d y fik a c ji, o d n ie ś ć m o ż ­ n a do r ó ż n o r o d n y c h s y tu a c ji, w k tó r y c h a r g u m e n t a c j a s ta n o w i o g n i­ w o p r o c e s u d e c y z y jn e g o , n a t o m i a s t z a d a n i e m s tr o n j e s t d o s ta r c z e n ie r e l e w a n tn y c h d a n y c h o r a z u z a s a d n i e n i e t w i e r d z e ń m a ją c y c h z n a c z e ­ n ie d la d ecy zji. J e ś l i z g ó ry z n a n a j e s t d e c y z ja , k t ó r a z a p a d n i e w w y ­ p a d k u b r a k u r o z s t r z y g n i ę c i a k lu c z o w e j k w e s tii, to s tr o n a , k tó r e j t a d e c y z ja n ie o d p o w ia d a , w e w ła s n y m n ie ja k o i n t e r e s i e m u s i p ró b o w a ć d o w ie ść o d p o w ie d n ie g o tw ie r d z e n ia ; p o w ie m y w te d y , że s t r o n a t a b i e ­ r z e n a s ie b ie

onus probandi

. J e d n o c z e ś n ie s t r o n a p r z e c iw n a m o że z a ­ c h o w a ć b ie r n o ś ć a lb o o g ra n ic z y ć s ię do w y s z u k i w a n ia l u k w a r g u ­ m e n ta c ji a n ta g o n is ty . S y tu a c je te g o r o d z a ju s ą n i e z m ie r n ie r o z p o w s z e c h n io n e w ż y c iu sp o łe c z n y m . P r z y k ła d o w o , d e c y z ję o w p r o w a d z a n iu j a k i e jś z m ia n y ( s y s t e m u p o d a tk o w e g o , k i e r u n k u m a r s z u , m ie js c a z a m i e s z k a n i a ) z w y k le u z a l e ż n i a s ię o d te g o , c zy z o s ta n ie w y k a z a n a jej n ie o d z o w - n o ść , co a u to m a ty c z n ie n a k ł a d a c ię ż a r d o w o d z e n ia n a z w o le n n ik ó w z m ia n y — o z n a c z a to , że d y s k u s ja to c z y s ię p r z y d o m n ie m a n iu b r a k u p o tr z e b y z m ia n y .

W w ie lu p r z y p a d k a c h g d y s ię m ó w i, że

onus probandi

s p o c z y w a n a d a n e j s tr o n i e s p o r u , m a s ię n a m y ś li to , że s t r o n a t a j e s t w j a k i ś s p o s ó b z o b o w ią z a n a ( m o r a ln ie , p r a w n ie , z w y c z a jo w o itd .) , a lb o te ż że le ż y to w je j o c z y w is ty m i n t e r e s i e , b y p r z e p r o w a d z ić d o w ó d d a n e ­ go tw i e r d z e n i a . P r z y k ła d o w o , p o ś ró d l u d z i k u l t u r a l n y c h p r z y jm u je s ię , że t e n , k to r z u c a n a i n n ą o so b ę o s k a r ż e n ie o n ie u c z c iw o ść , m a m o r a ln y o b o w ią z e k w y k a z a n ia z a s a d n o ś c i s w y c h z a rz u tó w . § 3 . C ię ż a r d o w o d z e n ia w r a z z o d p o w ie d n im d o m n ie m a n ie m m o że b y ć te ż w y z n a c z o n y w sp o só b fo rm a ln y , m o c ą a r b i t r a l n e j d ecy zji, a lb o n a w e t u m o w y m ię d z y s tr o n a m i , czy t e ż s p o n ta n ic z n e g o w y b o r u s t r o ­ 16

n y k ie r u ją c e j s ię o k r e ś lo n y m i m o ty w a c ja m i. D e c y z ja o o b a r c z e n iu s tr o n y d o w o d z e n ie m j e s t w a ż n y m i n s t r u m e n t e m r e g u l a c j i d ia lo g u , m a ją c y m w p ły w n a o s ta te c z n y w y n ik d y s k u s ji b ą d ź d e b a ty , to te ż p r o ­ b l e m r a c j o n a l n e g o u s t a n a w i a n i a o n u s p r o b a n d i o b e c n y j e s t w e w s z y s tk ic h t e o r i a c h r a c jo n a ln e g o d y s k u r s u . J e g o r o z s tr z y g n ię c ie z a ­ le ż y o d c h a r a k t e r u z a g a d n i e n ia , celów , k t ó r e m a j ą z o s ta ć o s ią g n ię te , a t a k ż e o d k o n t e k s t u s p o łe c z n e g o . P ie r w s z o p la n o w y m c z y n n ik ie m , k t ó r y k a ż d o ra z o w o p o w in ie n b y ć b r a n y p o d u w a g ę p r z y r o z s t r z y g a ­ n i u p r o b le m u o n u s p r o b a n d i, j e s t f a k t , że u z a s a d n i a n i e t w i e r d z e ń b y w a z r e g u ły d u ż o t r u d n i e j s z e n iż p o d w a ż a n ie a r g u m e n tó w n a ic h k o rz y ś ć , t o te ż s tr o n a , k t ó r a m a z a s o b ą d o m n ie m a n ie , z n a jd u je się w s y tu a c ji z d e c y d o w a n ie d o g o d n ie jsz e j, a n i e r a z w rę c z k o m fo rto w e j. W y n ik a s t ą d p r a k ty c z n y p o s tu la t, b y — je ś li in n e o k o lic z n o ści t e m u się n ie s p r z e c iw ia ją — złożyć c ię ż a r d o w o d u n a te g o , k o m u z n a t u r y r z e ­ czy ła tw ie j s w ą te z ę p rz e p ro w a d z ić . I l u s t r a c j ą j e s t d o b rze z n a n a z p r a k ­ ty k i z a s a d a , n a k a z u j ą c a o so b ie r e g u lu ją c e j n a le ż n o ś ć z a tr z y m a n ie p o ­ k w ito w a n ia . W z y w a n y do u r e g u lo w a n ia r a c h u n k u n ie m o że się d o m a ­ gać, b y to w ie rz y c ie l w y k a z a ł b r a k w p ła ty . R o z w ią z a n ie to m a p r o s te u z a s a d n ie n ie : w ty p o w y c h w a r u n k a c h w ie rz y c ie l n ie m a m o żliw o śc i w y k a z a n ia , że w p ł a t a n ie z o s ta ła w n ie s io n a , co b e z t r u d u p rz y c h o d z i o b a lić te m u , k to d o k o n a ł w p ła ty i z a c h o w a ł p o k w ito w a n ie 3.

§ 4 . M im o że w p r o c e s d e c y z y jn y z a w s z e j e s t u w i k ł a n a p r a w d a , n ie n a le ż y s ą d z ić , że c e le m r o z s t r z y g n i ę c i a o o n u s p r o b a n d i j e s t z a ­ w s z e s k u te c z n ie js z e p o z n a n ie p ra w d y . P r a w d a j e s t ty lk o j e d n ą s p o ­ ś r ó d w a r to ś c i, o k t ó r e z a b ie g a m y , w a r to ś c ią , k t ó r a n ie k ie d y u s t ą p i ć m u s i p r z e d in n y m i. S p rz e c z n o ś ć p o m ię d z y p o ż ą d a n y m i c e la m i j e s t o g r a n ic z e n ie m n a p o ty k a n y m w e w s z e lk ic h d z ie d z in a c h lu d z k ie j a k ­ ty w n o ś c i, n ie d a s ię u n i k n ą ć a r b i t r a l n o ś c i w w y b o rz e p o m ię d z y n i e ­ m o ż liw y m i do je d n o c z e s n e g o o s ią g n ię c ia w a r to ś c ia m i. O n u s p r o b a n ­

d i o d z w ie rc ie d la i s a n k c jo n u je d o k o n a n y w y b ó r, w s p i e r a j ą c n ie ja k o

o b r a n ą h i e r a r c h i ę w a r to ś c i. N ie z a w s z e p r a w d a s y tu u je się n a s z c z y ­ c ie te j h i e r a r c h i i. Z a u w a ż m y n a p r z y k ła d , że r o l ą d o m n ie m a ń w s y s ­ t e m ie p r a w a j e s t p r z e d e w s z y s tk im u s p r a w n i e n i e p r o c e s u d e c y z y j­ n e g o i s p r a w ie d liw e w y r o k o w a n ie , a to n i e r a z o d b y w a s ię k o s z te m p ra w d y . D zieje się t a k n p . w ted y , g d y p rz y jm u je się d o m n ie m a n ia p r a ­ w ie n a p e w n o fa łs z y w e . W n i e k t ó r y c h s p r a w a c h c y w iln y c h ( u m o w a o p rz e ż y c ie ) w y ro k o p ie r a s ię n a d o m n ie m a n iu , że osoby, k t ó r e s t r a ­ c iły ż y c ie w te j s a m e j k a t a s t r o f i e , z g in ę ły d o k ła d n ie w ty m s a m y m

3 Podobny przykład podaje Walton w: D.N. Wa l t o n : Burden of Proof. „Argu­ m entation” 1988, no 2, s. 233—254.

m o m e n c ie . M o ty w e m p r z y ję c ia t a k i c h d o m n ie m a ń j e s t , j a k s ię z d a ­ je , d ą ż n o ś ć do z a p e w n ie n i a r o z w ią z a n ia n ie ty le d o s k o n a łe g o , tz n . z g o d n e g o z f a k ty c z n y m s t a n e m rz e c z y ( k tó re g o n ie d a s ię p o z n a ć ), ile r o z w ią z a n ia o p t y m a l n e g o : s k o ro n ie d a się dociec p r a w d y a lb o je j w y ś w ie tle n ie j e s t s z c z e g ó ln ie t r u d n e , to z a m i a s t p r z y jm o w a ć r o z ­ w i ą z a n i e c z y s to a r b i t r a l n e le p ie j z a p o d s ta w ę p r z y ją ć t w i e r d z e n i e w p r a w d z ie m a ło p r a w d o p o d o b n e , a le d a ją c e p r z e s ł a n k i j a s n e j i k o n ­ s tr u k t y w n e j d e c y zji. I n n y p r z y k ł a d w y b o r u w a r to ś c i s ta n o w i p r z y j ę ­ t e w p o ls k im p r a w ie d o m n ie m a n ie o jc o s tw a , w y n ik łe z u z n a n i a z a w a r to ś ć n a d r z ę d n ą d o b r a d z ie c k a . W s p o m n ia n e w c z e ś n ie j d o m n ie m a n ie n ie w in n o ś c i w p ro c e s ie k a r ­ n y m m o ty w o w a n e j e s t n ie ty le o p t y m i s ty c z n ą w i a r ą w n ie w in n o ś ć o s k a rż o n e g o , ile z m in im a liz o w a n ie m p r a w d o p o d o b ie ń s tw a w y r z ą d z e ­ n i a k rz y w d y n ie w in n e j o so b ie (por. § 11.). N a jm o c n ie js z y w n io s e k , j a k i w y c ią g n ą ć m o ż n a z s a m e g o f a k t u , że k to ś z o s ta ł s ą d o w n ie u n i e w i n ­ n io n y , to t e n , że n ie z n a le z io n o s tu p r o c e n to w y c h d o w o d ó w je g o w iny, c h o ć w ia d o m o , że w i n a o s k a rż o n e g o n ie k ie d y b y w a p r a w i e p e w n a . J e ś l i z a ło ż y ć , że s ą d z a w s z e p ra w id ło w o o c e n ia ja k o ś ć m a t e r i a ł u d o ­ w o d o w e g o , n a ło ż e n ie o n u s p r o b a n d i n a o s k a r ż y c ie la s k u t k u j e ty m , że j a k i ś o d s e te k osób w in n y c h u c h o d z i s p ra w ie d liw o ś c i, a le t e ż n i k t n ie z o s ta je n ie s ł u s z n i e s k a z a n y . O c z y w iśc ie , m o ż n a w y o b r a z ić so b ie w ie le in n y c h s t r a t e g i i s ą d o ­ w y c h . S ą d m ó g łb y p r z y jm o w a ć d o m n ie m a n ie w iny, a lb o te ż n ie p r z y j­ m o w a ć ż a d n e g o d o m n ie m a n ia . M ó g łb y t a k ż e u s t a l a ć d o m n ie m a n ie s to s o w n ie do k a ż d e g o p r z y p a d k u , k i e r u j ą c s ię d o d a tk o w y m i c h a r a k ­ t e r y s t y k a m i s p r a w y i je j k o n t e k s t u ; w te d y n ie k t ó r z y o b w in ie n i m ie ­ lib y p r z y z n a n e d o m n ie m a n ie n ie w in n o ś c i, a i n n i m u s ie lib y s w ą n i e ­ w in n o ś ć u d o k u m e n to w a ć . M o ż n a te ż s o b ie w y o b ra z ić , że s ą d p o d a je w w y r o k u p r a w d o p o d o b ie ń s tw o w in y o s k a rż o n e g o , a w y ro k j e s t w j a ­ k im ś s to p n iu p r o p o r c jo n a ln y do w ie lk o ś c i te g o p r a w d o p o d o b ie ń s tw a . P o d k r e ś lm y , że k a ż d a z t y c h s t r a t e g i i - a j a k s ię z d a je , h i s t o r i a p r a ­ w a o d n o to w a ła k a ż d ą z n ic h , z w y ją tk ie m o s ta t n ie j - m a sw o je w a d y i z a le ty , k a ż d a u ł a t w i a r e a liz o w a n ie j e d n y c h celów , a u t r u d n i a r e a l i ­ z o w a n ie in n y c h . N a p r z y k ł a d u s ta n o w ie n i e z a m i a s t d o m n ie m a n i a n ie w in n o ś c i - d o m n ie m a n i a w in y m ia ło b y t ę d o b r ą s tr o n ę , że r a d y ­ k a ln i e z m n ie js z y ło b y lic z b ę p r z e s tę p c ó w u n i k a j ą c y c h k a ry , a j e d n o ­ c z e ś n ie t ę z ł ą s tr o n ę , że z w ię k s z y ło b y lic z b ę s k a z a n y c h n ie w in n ie . P rz y ję c ie z a s a d y d o m n ie m a n ia n ie w in n o ś c i w y n ik a z f a k t u , że m im o r ó ż n y c h w a d p r z y z n a je m y je j, n a p o d s ta w ie u z n a w a n e j p r z e z n a s a k ­ sjo lo g ii, w y r a ź n ą p r z e w a g ę n a d i n n y m i s y s te m a m i. S to s o w a n ie te j z a s a d y i i n n e r o z w ią z a n ia p r o b le m u o n u s p r o b a n d i s ą p r z e d m io te m a n a li z y f o r m a ln e j z a w a r te j w §§ 1 0 -1 1 .

§ 5 . P ro b le m

onus probandi

s y tu u je się w t a k i m o to ty p o w y m k o n ­ te k ś c ie : a . R o z s tr z y g a n ie n a d ro d z e a r g u m e n t a c j i s p o r u co do t w i e r d z e ­ n i a ( tw ie r d z e ń ) is to tn e g o d la p o d ję c ia d ecy zji. b . K o n ie c z n o ś ć w y b o r u je d n e j z d w ó c h d ecy zji. C h o d z i t u g łó w n ie o r o z s trz y g n ię c ia t y p u „ w sz y stk o a lb o n ic ”, k ie d y n ie j e s t m o ż liw e o d ło ż e n ie c z y z a w ie s z e n ie d e c y z ji, bo w d a n y c h w a ­ r u n k a c h b ie r n o ś ć te ż j e s t j a k ą ś b r z e m i e n n ą w s k u t k i d e c y z ją . J a k o p r z y k ł a d y m o g ą s łu ż y ć : „ s k a z a ć a lb o u n ie w in n ić ”, „ d o k o n a ć in w a z ji a lb o je j z a n ie c h a ć ”, „ p rz y jm o w a ć l e k a r s tw o a lb o je o d s ta w ić ” — g d y n ie w c h o d z ą w g r ę d e c y z je p o ś r e d n ie , u lo k o w a n e w j a k i ś sp o só b p o ­ m ię d z y s k r a jn o ś c ia m i. M o że b y ć r o z s ą d n e p r z y jm o w a n ie le k u w z a ­ le c a n e j d a w c e , m o ż e b y ć t e ż r o z s ą d n e p o w s t r z y m a n ie s ię o d je g o p r z y jm o w a n ia , a le d e c y z ja , b y n p . p r z y jm o w a ć ty lk o c z ę ść z a le c a n e j d a w k i, c z ę s to j e s t n ie do p r z y ję c ia . M o ż e te ż b y ć w k o n k r e t n e j s y t u ­ a c ji n ie m o ż liw e z n a le z ie n ie r o z w ią z a n ia p o ś r e d n ie g o m ię d z y z a a t a ­ k o w a n ie m j a k ie g o ś p a ń s t w a a n ie u c z y n ie n ie m te g o . c. K o n ie c z n o ś ć p r z y p o r z ą d k o w a n ia k a ż d e m u m o ż liw e m u w y n ik o ­ w i d y s k u s ji o k r e ś lo n e j, z n a n e j z g ó ry d ecy zji. d. P o t r z e b a e w o k o w a n ia o k r e ś lo n e g o t y p u a k ty w n o ś c i s t r o n z a ­ a n g a ż o w a n y c h w sp ó r, z a p o b ie g a n ie b ie r n o ś c i s tr o n y m o g ąc e j d o s t a r ­ czy ć w a ż n y c h in fo rm a c ji. O d n o tu jm y , że p r z y d z ie le n ie c ię ż a r u d o w o d u c z y n i n i e k t ó r e w y ­ n i k i d y s k u s ji

a priori

b a r d z ie j p r a w d o p o d o b n y m i n iż in n e . K ie d y n a p r z y k ł a d p r z y jm u je się d o m n ie m a n ie

T

, s k ła d a ją c z a r a z e m c ię ż a r d o ­

w o d u n a b a r k i s tr o n y o p o w ia d a ją c e j s ię z a ~ T , t r z e b a lic z y ć s ię r a ­ czej z w y n ik a m i: „ d o w ie d z io n o ~ T ” a lb o „ b r a k r o z s tr z y g n ię c ia ”, n iż: „ d o w ie d z io n o

T

” a lb o „ b r a k r o z s t r z y g n i ę c i a ” . W y n ik „ d o w ie d z io n o

T

” s t a j e s ię

a priori

m n ie j p r a w d o p o d o b n y , j a k o ż e s t r o n a m a j ą c a z a s o b ą d o m n ie m a n i e

T

n ie j e s t z a i n t e r e s o w a n a p r z e p r o w a d z e n i e m d o w o d u

T

. § 6 . P r o b le m p o z n a n i a p r a w d y j e s t n i e r o z e r w a l n i e s p r z ę ż o n y z p r o b le m e m p o d e jm o w a n ia d ecy zji. P o z n a n ie p r a w d y o w o cu je n a j ­ l e p s z ą z m o ż liw y c h d e c y zji, a s y tu a c ję , g d y d e c y d u je m y , o p ie r a ją c się ty lk o n a d o m n ie m a n iu , t r a k t u j e m y j a k o zło k o n ie c z n e . R a c jo n a ln e k s z ta ł to w a n i e s y s te m u p r z e k o n a ń o p ie r a się n a d e c y z ja c h d o ty c z ą ­ c y c h w łą c z e n ia lu b w y k lu c z e n ia t w i e r d z e n i a ze z b io r u p o g lą d ó w a k ­ c e p to w a n y c h . T u ta j j e d n a k d e c y d o w a n ie n ie m u s i b y ć t y p u „ w s z y s t­ k o a lb o n ic ”, p o g lą d y b o w ie m m o ż e m y u z n a w a ć c zęścio w o , z o k r e ś lo ­ n y m s to p n i e m p e w n o ś c i. Z n a jd u je t u z a s t o s o w a n i e z a s a d a p r o p o rc jo n a ln o ś c i, k a ż ą c a u z n a w a ć t w i e r d z e n i a ze s to p n ie m p e w n o ­

ści p r o p o r c jo n a ln y m do s to p n i a je g o u z a s a d n i e n i a . J e d n a k ż e u s t a l e ­ n i a co do o n u s p r o b a n d i m o g ą , oczy w iście, w s p o m a g a ć , a lb o te ż u t r u d ­ n ia ć p o z n a n ie p ra w d y . P r z e d o m ó w ie n ie m te g o p r o b le m u d o k o n a jm y d w ó c h r o z r ó ż n ie ń . § 7 . C z y m i n n y m j e s t

onus probandi

z e w n ę t r z n e , a c z y m i n ­ n y m

onus p ro b a n d i

w e w n ę t r z n e 4. D o m n i e m a n ie n ie w in n o ś c i w p ro c e s ie k a r n y m s ta n o w i p r z y k ła d te g o p ie rw s z e g o : d o ty cz y g łó w ­ n ej te z y i j e s t u s ta n o w io n e p r z e d ro z p o c z ę c ie m s p o ru . J e d n a k w t r a k ­ cie t r w a n i a s p o ru , p o le g a ją c e g o n a k o le jn y c h p o s u n ię c ia c h a r g u m e n - ta c y jn y c h s tr o n , d o c h o d z i do g ło su tzw . w e w n ę t r z n e

onus probandi

,

w d u ż e j m ie r z e n ie z a le ż n e od te g o p ie rw s z e g o , a z w ią z a n e z r e g u l a c j ą ro z w ią z y w a n ia s p o rn y c h k w e s tii w y ła n ia ją c y c h się n a k o le jn y c h e t a ­ p a c h k o n tro w e rs ji, r e g u la c ją o p a r t ą n a z a s a d a c h ra c jo n a ln e g o d ialo g u . T w ie r d z e n ie w y s u n i ę te w t r a k c i e d ia lo g u m o ż e b y ć p r z y ję te a lb o o d rz u c o n e m o c ą b ą d ź o d p o w ie d n ie g o a r g u m e n tu , b ą d ź p r o c e d u r a ln ie , m o c ą r e g u ł d y s k u s ji, z w ła s z c z a ty c h o d n o s z ą c y c h s ię do

onus proban­

d i

. T w ie r d z e n ia p r z y ję te w p ie r w s z y sp o s ó b m o ż n a n a z w a ć , w z o r u ­

j ą c się n a te r m in o lo g ii p ra w n ic z e j, p r a w d z iw y m i m a t e r i a l n i e , p r z y ­ j ę t e w d r u g i sp o s ó b — p r a w d z iw y m i f o r m a l n i e . P o d o b n ie m ó w ić m o ż n a o t w i e r d z e n i a c h m a t e r i a l n i e i f o r m a ln ie o d r z u c o n y c h 5.

W y d a je się , że

onus probandi

w e w n ę tr z n e , w o d r ó ż n ie n iu o d z e ­ w n ę tr z n e g o , p o w in n o b y ć n a s ta w i o n e p r z e d e w s z y s tk im n a o s ią g n ię ­ c ie p ra w d y . D la te g o w t r a k c i e m e r y to r y c z n e j d y s k u s ji j a k n a jm n ie j k w e s t ii p o w in n o b y ć r o z s tr z y g a n y c h n a d ro d z e f o r m a ln e j, a j a k n a j ­ w ię c e j n a d r o d z e m a t e r i a l n e j . J e d n a k p r a k t y c z n e w p r o w a d z e n ie w ż y cie te j z a s a d y n a p o ty k a p rz e s z k o d y . R o z w a ż m y p r o s t y p r z y k ła d . S t r o n a A m a u z a s a d n i ć te z ę g łó w n ą

T

i w ty m c e lu p o w o łu je s ię n a p r z e s ł a n k ę P , z k t ó r ą j e d n a k n ie z g a d z a s ię s t r o n a p r z e c iw n a B. P o ­ w s t a je w te d y p y ta n ie : c zy

P

p o w in n o b y ć u z a s a d n i a n e p r z e z A, czy t e ż s t r o n a B p o w in n a p o d w a ż a ć z a s a d n o ś ć P 6. G e n e r a l n ie p r z y jm u je s ię , że s t r o n a u ż y w a ją c a p r z e s ł a n k i p o w in n a b y ć p r z y g o to w a n a n a je j u z a s a d n i e n i e 7. Z g o d n ie z t ą z a s a d ą B n ie m u s i w y k a z y w a ć b e z z a ­ s a d n o ś c i c zy fa łs z y w o ś c i

P

, g d y w ię c A n ie w y w ią ż e s ię ze sw e g o o b o ­ w ią z k u ,

P

b ę d z ie o d rz u c o n e n a d ro d z e f o rm a ln e j. P r a w d a c ie r p i w ó w ­

4 Ibidem, s. 246.

5 Podkreślmy, że twierdzenie odrzucone to twierdzenie uznane za bezpodstawne — niekoniecznie musi być twierdzeniem uznanym za fałszywe.

6 Oczywiście, do oddalenia argum entu nie jest konieczne wykazanie fałszywo- ści P.

7 Por. F.H. van E e m e r e n , R. G r o o t e n d o r s t : Argumentation, Communica­

c z a s , g d y B p o t r a f i w p r a w d z ie w y k a z a ć , że

P

j e s t fa łs z y w e , a j e d n a k te g o n ie c z y n i, z a d o w a la ją c s ię r o z s tr z y g n ię c ie m f o r m a ln y m n a s w o ­ j ą k o rz y ść . W a rto z a u w a ż y ć , że d la B, n a w e t g d y p o tr a f i o b a lić P , b i e r ­ n o ść j e s t g e n e r a ln ie s t r a t e g i ą p o d w ó jn ie k o r z y s tn ą . N ie ty lk o n ie m u s i się w y sila ć , k o n s tr u u ją c w y w ó d , a le je s z c z e - co w a ż n ie js z e - n ie m u s i z d r a d z a ć sw ej a k c e p ta c ji j a k i c h ś t w ie r d z e ń , k t ó r y c h m u s i a łb y u ż y ć j a k o p r z e s ł a n k i sw o je g o a r g u m e n t u - w s z a k z g o d n ie ze w s p o m n ia ­ n ą z a s a d ą , u ż y w a ją c p r z e s ł a n k i , s t r o n a b ie r z e n a s ie b ie c ię ż a r jej d o ­ w o d u ! M o ra ł z te g o p ły n ie t a k i , że d ą ż e n ie do c a ło śc io w e g o o d s ło n ię ­ c ia p r a w d y s to i w s p rz e c z n o ś c i z i n t e r e s a m i s t r o n d y s k u s ji, i j a k s ię w y d a je , j e s t to s p rz e c z n o ś ć z a s a d n ic z a . R e g u la c je z m u s z a ją c e p r z y ­ n a jm n ie j w n ie k tó r y c h s y tu a c j a c h s tr o n ę B do p o z y ty w n e g o o b a le ­ n i a p r z e s ł a n k i

P

m u s ia ły b y b a z o w a ć n a j a k i c h ś o g ó ln y c h p r a w a c h , m ó w ią c y c h , że z d a n i a o k r e ś lo n e j k a te g o r ii z a w s z e d u ż o ła tw ie j o b a ­ lić n iż ic h d o w ie ść , a lb o te ż że z d a n io m j a k i e jś k a te g o r ii n ie sp o só b r a c j o n a l n i e p rz e c z y ć , n ie z n a ją c d o w o d u ic h fa łs z y w o ś c i. N ie r a z n a p r z y k ł a d w y s u w a s ię p o s t u l a t , b y

onus probandi

o b c ią ż a ło g ło s z ą c e ­ go z d a n i a e g z y s te n c ja ln e 8, a le t r u d n o p o d a ć d o b re u z a s a d n i e n i e g e ­ n e r a ln e j m a k s y m y te g o ro d z a ju . Z w a ż m y te ż n a to , iż n ie o s tro ż n e m a ­ n ip u lo w a n ie p r z e p is a m i d y s k u s ji o z n a c z a ć m o że p o p a d n ię c ie w s k r a j ­ n o ść p r z e c iw n ą i s y tu a c ję n a w e t g o r s z ą od te j, k t ó r ą c h c e m y u z d ro w ić , a m ia n o w ic ie w p r o w a d z e n ie n ie u z a s a d n io n e g o u ł a t w i e n i a d la s t r o ­ n y A , k t ó r a m o g ła b y n ie k ie d y w p r o w a d z a ć , m o c ą f o r m a ln y c h z a s a d , w y g o d n e d la s ie b ie f a łs z y w e p r z e s ł a n k i . R e g u ły r a c jo n a ln e j d y s k u s ji z w a l n i a j ą n i e r a z o d d o w o d z e n ia w y ­ k o r z y s t a n y c h p r z e s ł a n e k . D z ie je s ię t a k w te d y , g d y p r z e s ł a n k i n a l e ­ ż ą do w ie d z y p o w s z e c h n ie a k c e p to w a n e j, a p r z y n a jm n ie j a k c e p to w a ­ n e j w s t ę p n ie p r z e z s t r o n y 9. O c z y w iśc ie w id a ć t u t r u d n o ś ć z a s a d n i ­ c z ą , p o l e g a j ą c ą n a p r a k t y c z n y m o d r ó ż n i e n iu , k t ó r e t w i e r d z e n i a n a le ż ą , a k t ó r e n ie do t a k i c h zasob ó w . § 8 . F o r t e l e p o le g a ją c e b ą d ź n a u n i k a n i u c i ę ż a r u d o w o d z e n ia , b ą d ź te ż je g o p r z e r z u c a n i u n a p r z e c iw n ik a n a l e ż ą do a r s e n a ł u n a j ­ p o p u la r n ie js z y c h e r y s ty c z n y c h m e to d . M a n e w r p ie r w s z e g o r o d z a ju w ią ż e s ię n a jc z ę ś c ie j z p r z e d s t a w ia n i e m w y s u w a n y c h t w i e r d z e ń ja k o n ie w y m a g a ją c y c h d o w o d u 10. S łu ż y t e m u o p a tr y w a n ie p r z e s ł a n e k o d ­ p o w ie d n im i k o m e n t a r z a m i w r o d z a ju :

N ik t rozsądny nie zaprzeczy, że...

N ie m uszę chyba przekonywać, że...

8 Czyli zdania o formie: „Istnieje x takie, że P(x)”.

9 F.H. von E e m e r e n , R. G r o o t e n d o r s t : Argumentation. 10 Ibidem, rozdział 10.

M ógłbym przytoczyć tysiące świadectw, że...

— a lb o t e ż p r z e d s t a w i a n i e t w i e r d z e n i a ja k o o c z y w is te g o p r z e z s ię (w n o m e n k l a t u r z e filo z o ficz n e j — k o n ie c z n e g o , a n a lity c z n e g o ):

Z sam ej natury rzeczy wynika, że...

U n i k a n ie c ię ż a r u d o w o d u m o ż e t e ż b y ć o p a r t e n a z n a n y c h t e c h ­ n i k a c h e ry s ty c z n y c h , j a k n p .

argum entum ad vanitatem 11:

Jesteś człowiekiem wykształconym, więc na pewno wiesz dobrze, że...

I n n y m ś r o d k ie m te g o a r s e n a ł u j e s t w y k o r z y s ty w a n ie w y p o w ie d z i z a w ie r a ją c y c h n ie o c z y w is te p r e s u p o z y c je

12

:

A:

Dlaczego rząd dopuścił do tak drastycznego pogorszenia sy tu ­

acji górników?

B:

Prem ier zam ierza podjąć kroki mające na celu zm niejszenie

negatywnych skutków rozporządzeń1 .

S t r o n a B m a c h i n a l n i e p r z y jm u je p r e s u p o z y c ję w y p o w ie d z i s t r o ­ n y A , że r z ą d j e s t w in n y „ d ra s ty c z n e g o p o g o r s z e n ia s y tu a c ji g ó r n i ­ k ó w ”, z a m i a s t z a ż ą d a ć u z a s a d n i e n i a te g o t w i e r d z e n i a . P o n ie w a ż p r z y jm u je j e b e z o b ie k c ji — w p a d a w p u ł a p k ę . J a k s u g e s ty w n ie p is z e W h a te ly

14

, d o p ó k i z a ło g a tw ie r d z y n ie o p u ś c i je j b e z p ie c z n y c h m u ­ rów , m o że s k u te c z n ie o d e p rz e ć k a ż d y a t a k lic z n ie jsz e g o i lep ie j u z b r o ­ jo n e g o p r z e c iw n ik a . K ie d y j e d n a k , n ie ś w ia d o m a p o w o d u sw ej p r z e ­ w a g i, w y p u ś c i się p o z a b r a m y tw ie rd z y , b y to cz y ć z m a g a n ia w o t w a r ­ ty m p o lu , k l ę s k a j e s t p r z e s ą d z o n a .

§ 9 . P r z e r z u c a n i e c ię ż a r u d o w o d u n a p r z e c iw n ik a m o ż e p r z y jm o ­ w a ć fo rm ę ja w n e g o i b e z p o ś r e d n ie g o ż ą d a n i a , j a k n p . w d ia lo g u :

A:

Dlaczego uważasz, że T?

B:

A dlaczego m iałbym tak nie uważać?

J e d n a k s t r a t e g i e te g o r o d z a ju m o g ą m ie ć b a r d z ie j f in e z y jn y c h a ­ r a k t e r . W a lto n

15 p o d a je p r z y k ł a d n a s tę p u ją c y : k ie d y m y ś liw e m u , p o ­

lu ją c e m u d la p r z y je m n o ś c i, z a r z u c a s ię b a r b a r z y ń s k i c h a r a k t e r te g o p r o c e d e r u , t e n o d p o w ia d a :

A czy ty sam, hipokryto, nie ja d a sz mięsa

z zabitych, bezbronnych zwierząt?.

T a k a r e p l i k a , m a j ą c a c h a r a k t e r a r g u m e n t u

ad hom inem 16

, o b lic z o n a j e s t n a c h y tr e p r z e r z u c e n ie c ię ­

11 Por. hasła ARGUMENTUM AD... w: K. S z y m a n e k : Sztuka argumentacji.

Słownik terminologiczny. Warszawa 2005.

12 Por. hasło PRESUPOZYCJE w: ibidem.

13 Parafraza D.N. W a l t o n : Burden of Proof. , s. 235.

14 R. W h a t e l y : Elements of Rhetoric. Carbondale 1963, s. 113, przytoczone również przez D.N. W a l t o n : Burden of P r o o f., s. 235.

15 D.N. W a l t o n : Burden of P r o o f., s. 236.

16 Por. hasło ARGUMENTUM AD HOMINEM w: K. S z y m a n e k : Sztuka argu­

żaru dowodu n a przeciwnika, który może zacznie się usprawiedliwiać,

nie dostrzegając, że przed zadaniem tego pytania należałoby najpierw

wykazać, że zabijanie zw ierząt dla przyjem ności je st ta k samo n ie­

m oralne, ja k zabijanie ich z konieczności.

§ 1 0 .

Teraz, w ram ach prostego modelu uwzględniającego niektóre

istotne czynniki, przeanalizujem y problem w yznaczania zew nętrzne­

go onus probandi. Przyjm ijm y następujące założenia.

a. S trona A obstaje przy T, strona B — przy ~T, przyjm ujem y bądź

dom niem anie ~ T (symbolicznie: Dom(~T)) — w tedy ciężarem dowo­

dzenia będzie obarczona strona A, albo dom niem anie T (symbolicz­

nie Dom(T)), co oznacza złożenie onus probandi n a b ark i B.

b. K ażda ze stron dostarcza wyłącznie danych przem aw iających

n a sw oją korzyść lub n a niekorzyść przeciw nika, ta k więc nie moż­

n a oczekiwać, by stro n a A w ykazała, albo choćby wspomogła w yka­

zanie ~T, i n a odwrót: by stro n a B pomogła w w ykazaniu T. Innym i

słowy, jeśli przyjm iem y Dom(~T), to albo będzie w ykazane T, albo

spór pozostanie nierozstrzygnięty i m ocą dom niem ania p odstaw ą de­

cyzji będzie ~T. Analogicznie, przy Dom(T), to albo B wykaże ~T, albo

spór pozostanie nierozstrzygnięty, i p o d staw ą decyzji będzie — przez

dom niem anie — tw ierdzenie T.

c. Spór może zakończyć się wyłącznie następującym i wynikami:

udowodniono T, udowodniono ~T, nie udowodniono ani T, ani ~T, któ­

re oznaczymy symbolicznie odpowiednio: |—T, |—~T, |—#.

d. Nie m a możliwości wstępnego u sta le n ia prawdopodobieństwa,

że zostanie w ykazane T , ani prawdopodobieństwa, że zostanie wy­

kazane ~ T (założenie to uchylim y w § 12).

e. Sposób podejmowania decyzji wyznaczony jest następująco. Przy

Dom(T): w razie wykazania T podjęta będzie decyzja D, w razie wyka­

zania ~T — decyzja D’, w razie braku rozstrzygnięcia — decyzja D. Przy

Dom(~T): w razie w ykazania T podjęta będzie decyzja D, w razie

wykazania ~T — decyzja D’, w razie braku rozstrzygnięcia — decyzja D’.

f. Następujące zestawienie pokazuje związek między podjętymi de­

cyzjami a prawdziwością twierdzenia T. Jeśli podejmie się decyzję D przy

prawdziwym twierdzeniu T, to otrzyma się wynik

a

. Podjęcie tej sa­

mej decyzji D przy fałszywym twierdzeniu T skutkuje wynikiem b

, itd.

T ~T

D a b

Z a k ła d a m y , że w y n ik i a , b , c , d s ą z h ie r a r c h iz o w a n e , tj. że m o ż ­ n a je p o ró w n y w a ć p o d w z g lę d e m w a r to ś c i. Z a p is n p . a < c o z n a c z a , że w o le lib y śm y , b y z a s z ło c n iż a - s y tu a c j a a n ie s ie z s o b ą m n i e j s z ą w a r to ś ć n iż s y tu a c j a c . Z a p is a = b o z n a c z a in d y fe r e n c ję : n ie p r e f e ­ r u je m y a n i a w z g lę d e m b , a n i b w z g lę d e m a . O c z y w iśc ie , z d a rz y ć s ię m o ż e , że a < c , m im o że a n i s y tu a c j a a , a n i c n ie j e s t p o ż ą d a n a (w y b ó r „ m n ie js z e g o z ła ”). Z a k ła d a m y ró w n ie ż , że k a ż d e d w ie z s y tu a c ji a , b , c , d s ą p o r ó w ­ n y w a ln e : p o t r a f im y o rz e c a lb o in d y f e r e n c ję , a lb o p r e f e r e n c ję w o d ­ n i e s i e n iu do d o w o ln e j p a ry . I n n y m i słow y, d la k a ż d e j p a r y x , y m u s i b y ć x = y a lb o x < y a lb o y < x. K o le jn e z a ło ż e n ie m ó w i, że t w ie r d z e n ie T j e s t r e l e w a n t n e w s to ­ s u n k u do d ecy zji. W a r u n e k t e n o z n a c z a , że z n a jo m o ś ć p r a w d y m o że p r z y n a jm n ie j w je d n e j s y tu a c ji d a ć m o żliw o ść w y b o ru d e c y zji k o r z y s t­ n ie js z e j n iż d e c y z ja a l t e r n a t y w n a . P o s t u l a t t e n w y r a ż a s ię w a r u n ­ k ie m , b y b y ło a φ c lu b b φ d17. W y k lu c z o n a j e s t w ię c s y tu a c ja , b y z a ­

ró w n o a = c, j a k i b = d . J e ś l i w ię c p r z y k ła d o w o a < c , to w p r z y p a d ­ k u , g d y b y ś m y w ie d z ie li, że T, k o r z y s tn ie js z e b y ło b y w y b r a n ie D ’.

g. D e c y z je d o b r a n e s ą r a c j o n a l n i e w z g lę d e m m o ż liw y c h s y t u ­ a c ji. J e ś l i w ia d o m o , że T, to p o w in n o b y ć t a k , że d e c y z ja D n ie j e s t g o r s z a od D ’, a w ię c p o w in n o b y ć c £ a . J e ś l i w ia d o m o , że ~T , to p o ­ w in n o b y ć t a k , że D ’ n ie j e s t g o r s z a o d D , t a k w ię c b £ d . P o d o b n ie , p o d ję c ie d ecy zji D p o w in n o d a w a ć n ie g o rs z e e fe k ty w p r z y p a d k u , g d y p r a w d ą j e s t T, n iż g d y j e s t ~ T , z a te m p o w in n o b y ć b £ a . A n a lo g ic z ­ n ie d la d e c y z ji D ’ p o w in n o b y ć c £ d . R e a s u m u ją c , p o d e jm o w a n ie d e ­ cy z ji j e s t r a c jo n a ln e , gdy: (*) m a x {b, c} £ a , o r a z m a x {b, c} £ d18 § 1 1 . R o z w a ż m y t e r a z k o n s e k w e n c ję p r z y ję c ia d w ó c h m o ż liw y c h d o m n ie m a ń p r z y z a ło ż e n ia c h a .- g . J e ś l i p r z y jm ie m y D o m (T ), to a lb o o s ią g n ie m y w y n ik ||— T, a w te d y d e c y z ja D ’ d a n a m w a r to ś ć d , a lb o te ż w y n ik ||—# , a w te d y p o d ję ta n a m o cy d o m n ie m a n i a d e c y z ja D d a n a m w a r to ś ć a a lb o b w z a le ż n o ś c i od te g o , co j e s t p r a w d ą : czy T, czy ~T. J e ś l i p r z y jm ie m y D o m (~ T ), to o s ią g n ie m y a lb o w y n ik |- T , a w te d y d e c y z ja D d a n a m a , a lb o te ż w y n ik b ę d z ie | - # , co o z n a c z a d e c y zję D ’ i w a r to ś ć c lu b d . R e a s u m u ją c : D o m (T ) w ią ż e s ię z m o ż li­ w o ś c ia m i a , b , d , n a t o m i a s t D o m (~ T ) z a , c , d . N ie z a le ż n ie w ię c o d p r z y ję te g o d o m n ie m a n ia o tr z y m u je m y ja k o m o ż liw o ś c i a i d , w y b ó r

17 Zgodnie z wcześniejszymi wyjaśnieniami, a φ b oznacza, że albo a < b , albo b < a .

d o m n ie m a n i a z a ś d a je d o d a tk o w ą m o ż liw o ś ć b a lb o c . W y d a je s ię w ię c , że r a c j o n a l n e j e s t p r z y ję c ie w w y p a d k u c < b d o m n ie m a n i a D o m (T ), a w p r z y p a d k u b < c d o m n ie m a n ia D o m (~ T ). Z p r z y ję ty c h z a ło ż e ń w y n ik a , że D o m (7 ) d a je , n a m o cy (*), w a r to ś ć n ie m n ie js z ą n iż b (por. (*)), n a t o m i a s t D o m (~ 7 ) w a r to ś ć n ie m n i e j s z ą o d c. M o d e l t e n z a s to s o w a ć m o ż n a do a n a li z y d o m n ie m a n i a n i e w in ­ n o ś c i w p r o c e s ie k a r n y m . W ty m p r z y p a d k u m a m y n a s tę p u j ą c e m o ż ­ liw o ści: T (winny) ~T (niewinny)

D (skazać) SW (skazanie winnego) SN (skazanie niewinnego) D’ (uniewinnić) UW (uniewinnienie winnego) UN (uniewinnienie niewinnego)

C h o c ia ż z a ró w n o o p c ja „ u n ie w in n ie n ie w in n e g o ”, j a k i „ s k a z a ­ n ie n ie w in n e g o ” s ą w y n ik a m i n ie k o r z y s tn y m i, j e d n a k p r z y jm u je m y (por. § 4.), że u n i e w in n i e n ie w in n e g o j e s t m n ie js z y m z łe m n iż s k a z a ­ n ie n ie w in n e g o (czyli S N < U W ), co p r o w a d z i — w m y ś l n a s z y c h u s t a ­ le ń — do D o m (~ T ). § 1 2 . P r z e d s t a w i o n y m o d e l n ie u w z g l ę d n ia p e w n y c h w a ż n y c h cz y n n ik ó w , k tó re , j a k zobaczym y, m o g ą m ie ć z a s a d n ic z y w p ły w n a ro z ­ w ią z a n ie p r o b le m u o n u s p r o b a n d i. P ie r w s z y m z ty c h c z y n n ik ó w j e s t w s t ę p n a o c e n a p r a w d o p o d o b ie ń s tw a t w ie r d z e n ia s ta n o w ią c e g o p r z e d ­ m io t s p o ru . M a z n a c z e n ie to , czy t w ie r d z e n ie T m a c e c h y k o m u n a ł u p r a w ie n a p e w n o p r a w d z iw e g o , c z y t e ż j e s t p a r a d o k s e m , w e d łu g w s z e lk ie g o p r a w d o p o d o b ie ń s tw a n ie z g o d n y m z p r a w d ą . W h a te ly o b ­ s ta je z a z a s a d ą , że o n u s p r o b a n d i s p a d a n a te g o , k to g ło si t w i e r d z e ­ n ie p a r a d o k s a l n e 19. P r z e p r o w a d z o n e a n a li z y p o k a ż ą o g r a n ic z e n ie t a ­ k ie j z a s a d y b ę d ą c e w y n ik ie m e fe k ty w n o ś c i s t r o n w d o w o d z e n iu s w o ­ ic h s ta n o w is k . P rz y jm ie m y , że w s t ę p n e (a p r io r i) p r a w d o p o d o b ie ń s tw o s p o rn e g o t w i e r d z e n i a T w y r a ż a lic z b a p, n a le ż ą c a do p r z e d z ia ł u [0,1]. P r a w ­ d o p o d o b ie ń s tw o ~

T w y r a ż a s ię w te d y l ic z b ą 1 —

p

. I n t e r e s u j ą n a s , o c z y w iśc ie, ty lk o s y tu a c je , g d y 0 <

p

< 1 . J e ś l i b o w ie m p = 0, to T j e s t n a p e w n o f a łs z y w e , j e ś l i p = 1, to T j e s t n a p e w n o p r a w d z iw e 20 — i w p ie r w s z e j, i w d r u g ie j s y tu a c ji b r a k p o d s ta w do s p o ru . T w ie r d z e ­ n ie T j e s t p a r a d o k s a l n e w ó w c z a s , g d y p j e s t b lis k ie 0.

19 R. W h a t e l y : Elements of R h eto ric., s. 115.

20 Przyjmujemy, że prawdopodobieństwo a priori równe 1 m ają wyłącznie zda­ nia konieczne, jak np. „Trójkąt ma trzy boki”, a prawdopodobieństwo 0 — zdania niemożliwe, jak np. „Trójkąt ma cztery boki”.

D rugim czynnikiem , który weźmiemy pod uwagę, je st tzw. e f e k ­

t y w n o ś ć stron sporu w dowodzeniu swych tw ierdzeń. Efektywność

strony w yraża się prawdopodobieństwem , że stro n a ta w ykazałaby

słuszność swego stanow iska w wypadku, gdyby było ono słuszne. Pro­

blem onus probandi bierze się w głównej m ierze w łaśnie z założonej

ograniczonej sprawności dowodowej stron. Gdyby bowiem każda ze

stron sporu m iała efektywność 100%, problem onus probandi w zasa­

dzie zniknąłby. Wystarczyłoby obarczyć dowodzeniem dowolną stronę

sporu, a gdyby nie udało się jej przeprowadzić dowodu, byłby to do­

wód słuszności stanow iska przeciwnego. W procesie karnym można

by wtedy przyjąć domniemanie winy: przypadek skazania niewinnego

nie wchodziłby w grę, skoro niewinność zawsze dałoby się wykazać.

Przyjmijmy, że efektywność strony A opowiadającej się za T jest

równa p A, a strony B - p B. Efektywność p A jest liczbą z przedziału [0,1],

w yrażającą prawdopodobieństwo, że w przypadku gdy T jest praw dzi­

we, strona A znajdzie dowód T. Jeśli p A= 0, to strona A n a pewno nie

wykaże T, gdy T będzie prawdziwe. Jeśli p A= 1, to A na pewno znaj­

dzie dowód T , gdy tylko twierdzenie to je st prawdziwe. Analogiczny

sens m a liczba p B w yrażająca efektywność strony B.

§ 13. Jeśli przyjmiemy Dom(T), to możliwe wartości będą:

a — jeśli

je st p ra w d ą T (wtedy B nie wykaże ~T); jeśli zaś je st ~T, to z p raw ­

dopodobieństwem p B będzie

d

, zaś b

z prawdopodobieństwem 1 —p B.

Ze względu n a prawdopodobieństwo tw ierdzenia T, w artość

a

przy­

ję ta będzie z praw dopodobieństw em p. Ponieważ prawdopodobień­

stwo ~ T wynosi 1 —p, więc w artość d

przyjęta będzie z prawdopodo­

bieństw em p B (1 —p), n ato m iast w artość

b

z prawdopodobieństwem

(1 —pb) (1 —p).

§ 14. Jeśli przyjm iem y Dom(~T), to możliwymi w ynikam i będą:

d

— jeśli je st p ra w d ą ~ T (wtedy A nie wykaże T); jeśli zaś je st T, to

z praw dopodobieństw em pA będzie

a

, zaś c

z prawdopodobieństwem

1 — p A. Ze względu na prawdopodobieństwo 1 —p tw ierdzenia ~T, wy­

nik d

pow stanie z prawdopodobieństwem 1 —p, n ato m iast a

z p raw ­

dopodobieństwem p Ap , z kolei

c

z praw dopodobieństw em (1 — p A)p.

Reasum ując, praw dopodobieństw a poszczególnych wyników w zależ­

ności od przyjętego dom niem ania s ą następujące:

a b c d

Dom(T) _p (1 — pb) (1 —p) 0 pb(1 —p)

O g r a n ic z m y s ię n a jp ie r w do s y tu a c ji, g d y z a c e l g łó w n y u s t a n o ­ w i e n ia d o m n ie m a n i a s t a w i a s ię z m a k s y m a liz o w a n ie s z a n s y p o z n a ­ n i a p r a w d y . W te d y z a le ż y n a m n a u z y s k a n i u w y n ik ó w a a lb o d , a w ię c w y b r a n iu r o z w ią z a n ia m in im a liz u ją c e g o p r a w d o p o d o b ie ń s tw o w y n ik u o d p o w ie d n io : b o r a z c . B e z t r u d u z a u w a ż a m y , że k r y t e r i u m r o z s tr z y g a ją c e o w y b o rz e D om (T ) czy D o m (~ T ) b ie r z e s ię z p o r ó w n a ­ n i a p r a w d o p o d o b ie ń s tw o s ią g n ię c ia w y n ik u b o r a z w y n ik u c: j e ś l i (1 — p B) (1 - p ) < (1 - p A)p , n a le ż y w y b r a ć D om (T ) j e ś l i (1— pA) p < (1 - p j (1 - p ), n a le ż y w y b r a ć D om (~ T ) j e ś l i (1 — pB) (1 - p ) = (1 - p A)p, n ie m a z n a c z e n ia , czy w y b ie rz e m y D o m (T ), czy D om (~T ) P r z y p u ś ć m y t e r a z , że tw i e r d z e n i e T j e s t p a r a d o k s a l n e , z a te m p j e s t b lis k ie 0. Z a s a d a W h a te ly ’ego k a ż e w ó w c z a s p r z y ją ć D o m (~ T ). R o z p a t r z m y j e d n a k w s k a z a n i a w y n ik łe z e s f o r m u ło w a n y c h w y ż e j w a r u n k ó w . K r y t y c z n ą n ie ró w n o ś ć : (1 - p A) p < (1 - pB> (1 - p) m o ż e m y p r z e k s z ta łc ić do p o s ta c i: P < 1 - Pb 1 - p 1 - р л R o z w a ż m y t e r a z n a s tę p u j ą c e p r z y p a d k i: a . E f e k ty w n o ś ć o b u s t r o n s p o r u j e s t w p r z y b l i ż e n i u t a k a s a m a (p A » pB), w te d y p r a w a s t r o n a p o w y ż sz e j n ie r ó w n o ś c i j e s t w p r z y b li­ ż e n iu r ó w n a 1, a p o n ie w a ż p j e s t b lis k ie 0, w ię c le w a s t r o n a j e s t d u ż o m n ie js z a od 1. O z n a c z a to w y n ik D o m (~ T ), a w ię c d o m n ie m a n ie p r z e ­ c iw n e p a r a d o k s o w i. T a k i w y n ik z g o d n y j e s t z e w s k a z a n ie m W h a t e ­ ly ’ego. b . E f e k ty w n o ś ć s tr o n y A ( o p o w ia d a ją c e j s ię z a T) j e s t z n a c z n ie m n ie js z a o d e fe k ty w n o ś c i s tr o n y B. W te d y (n p . p r z y p A = 0 ,1 , p B = 0,9, p = 0 ,2 ) m o ż e d o jść do s y tu a c ji, że z n a k n ie r ó w n o ś c i w te j f o r m u le z a s t ą p ić t r z e b a z n a k ie m p r z e c iw n y m . O z n a c z a to w y n ik D o m (T ) — w ty m w y p a d k u o n u s p r o b a n d i s p a d a n a s tr o n ę z a p r z e c z a j ą c ą p a r a ­ do k so w i! W y w o d y t e m o ż n a p o d s u m o w a ć n a s t ę p u j ą c o : j e ś l i c e le m j e s t z w ię k s z e n ie s z a n s y p o z n a n ia p ra w d y , a tw i e r d z e n i e T j e s t p a r a d o k ­ s a ln e , to p r z y z b liż o n e j e fe k ty w n o ś c i s tr o n o n u s p r o b a n d i p o w in ie n sp o c z ą ć n a s tr o n i e g ło sz ą c e j p a r a d o k s . A le j e ś l i s t r o n a z a p r z e c z a ją c a p a r a d o k s o w i m a s i l n ą p r z e w a g ę e fe k ty w n o ś c i n a d s t r o n ą g ło s z ą c ą p a r a d o k s , to o n a p o w in n a b y ć o b a r c z o n a d o w o d z e n ie m .

Powyższe u sta le n ia p ro w ad zą też do w niosku, że gdy a p rio ri

tw ierdzenia T i ~ T s ą równie prawdopodobne, czyli p = 0,5, ciężar

dowodu powinien przypaść stronie o wyższej efektywności.

§ 1 5 .

Jeśli przyjmiemy, że w artości

a

,

b

,

c

,

d

m ożna reprezento­

wać liczbowo, otrzym am y k ryterium odwołujące się do w artości ocze­

kiw anej, przypisanej danem u dom niem aniu. Z zestaw ienia w § 14

w ynika, że Dom(T) oraz Dom(~T) d a ją w artość oczekiw aną odpo­

wiednio:

Dom(T):

ap + b

(1 - pB) (1 - p) + d

p s(1 - p)

Dom(~T):

a (1 - p) + c (1 - pa)

p +

d (

1 - p)

Oczywiście, w tym wypadku rozważamy sytuację ogólną, nie zwią­

z a n ą z poznaw aniem prawdy, ale osiąganiem możliwie największej

korzyści.

K rzysztof Szym anek

Onus probandi - its functions an d conditioning

S u m m a r y

The subject of analysis constitutes the role of onus probandi in the decision­ making process, the influence of this rule on the final result of a dispute, as well as the course of argum entative tu rn s determined by various values, such as tru th and utility. Some aspects of onus probandi are analysed via formal methods within a simple model, taking into account some aspects of decision-making once the sup­ position has been confirmed.

K rzysztof Szym anek

Onus p robandi, dessen F unktionen u n d Bedingungen

Z u s a m m e n f a s s u n g

Der Untersuchungsgegenstand ist die Rolle des Prinzips onus probandi im Entscheidungsprozess und dessen Einfluss auf Endergebnis der A useinanderset­ zung und auf den Verlauf von der, durch verschiedene Werte (Wahrheit, Nützlich­ keit) bedingten Argumentation. Manche Aspekte des onus probandi werden mit Hilfe eines einfachen Modells untersucht, das einige Aspekte des Entschlusses bei bestim m ter Vermutung in Rücksicht nimmt.