Rozwój przestrzenny miasta Szczytna

Biskup, Marian

Rozwój przestrzenny miasta Szczytna

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 385-398

1959

MARIAN BISKUP

ROZW ÓJ PRZESTRZENNY M IASTA SZ C Z Y T N A *)

W s t ę p

M iasto S zcz y tn o po siad a n a ogół d o s ta te c z n ą ilość o p ra c o w a ń d o ty c z ą c y c h jeg o d z ie jó w i u k ła d u p rz e s trz e n n e g o . C h ro n o lo g ic z n ie n a jw c z e śn ie js z e o p ra c o w a n ie jego losów d a ł M . T o e p p e n n a m a rg in e sie h is to rii M az u r *) o ra z — w sposób b a rd z o o g ó ln ik o w y — V. v o n E c k s t e d t 2). N ieco d a n y c h o h isto rii m ia sta , g łó w n ie w X V III w ie k u , p rz y n o si źró d ło w y a r ty k u ł G. S o m m e r f e l d t a 3). N ie ­ liczn e z a b y tk i s z tu k i z o stały om ó w io n e p rz e z A. B o e t t i c h e r a 4). L o sy S zc z y tn a w o k re sie p ie rw sz e j w o jn y ś w ia to w e j p rz e d s ta w io n o w p ra c y zb io ro w ej „ O rte ls b u rg ” 5). N a jp o w a ż n ie jsz ą p o z y c ję s ta n o w i w y d a n a w r. 1926 o b sze rn a i szczegółow a m o n o g ra fia S z c z y tn a p ió ra II. G o llu b a 6), o p a r ta n a b o g a ty c h m a te r ia ła c h a r c h iw a ln y c h ló*óle- w ie c k ic h i b e rliń s k ic h , p rz y n o sząc a w ie le d a n y c h d la a n a liz y ro z w o ju p rz e s trz e n n e g o m ia sta . Z a w ie ra ona ta k ż e c ie k a w y m a t e r ia ł k a r to ­ g ra fic z n y i ik o n o g ra fic z n y (zw łaszcza n a jc e n n ie js z e m a te r ia ły z r. 1698). W y n ik i sw o jej p ra c y G o llu b z re k a p itu lo w a ł w p ie rw s z y m to m ie „ D e u tsc h e s S tä d te b u c h ” 7). P rz e m ia n y u rb a n is ty c z n e S z c z y tn a po p ie rw sz e j w o jn ie św ia to w e j p rz e d s ta w ia p ra c a E. G ö t t g e n a 8). F o w o je n n e p ra c e p o lsk ie, w szczególności E. S u k e r t o w e j

-*) A rty k u ł pow yższy został opracow any na zlecenie D zia łu D o k u m e n ta c ji N au k o w ej P ra co w n i K onserw acji Z abytków w W arszaw ie ja k o m a te r ia ł dla o p rac o w a n ia p la n u zagospodarow ania przestrzen n eg o m. S zczy tn a. Z a zezw o­ le n ie n a op u b lik o w an ie a rty k u łu w y rażam podziękow anie K ie ro w n ic tw u P K Z

w W arszaw ie.

*) M. T oeppen, G eschichte M asurens, G dańsk 1870, s. 92, 193, 306.

*) E ck sted t v. V itzth u m , U eberblick ü ber die G eschichte d e r S ta d t O rte ls ­ b u rg , O b erlä n d isch e G e sc h ic h tsb lä tte r, t. 5, 1903, s. 1 — 21; o p o cz ątk ac h Szczytna nieco d anych z a w ierają o pracow ania E. S aborow skiego, B esie d lu n g un d N a tio n a litä te n v e rh ä ltn iss e des H au p ta m te s O rtelsb u rg (zu r Z eit d e r H e r r ­ sc h a ft des D eutschordens), M itteilu n g en d. Lit. Ges. M asovia, t. 30, G iżyck* 1925, s. 97 — 176; H. G ollub, D er K reis .O rtelsburg zu r O rd e n sze it, P ru ssia , t. 26, K rólew iec 1926, s. 241 — 273 oraz W. K ętrzyńskiego, O lu d n o śc i p o lsk iej w P ru sie c h niegdyś krzyżackich, Lw ów 1882, s. 384.

3) G. S o m m erfeld t, W ichtigere A b sch n itte d er O rte isb u rg e r S ta d tc h ro n ik : D ie E reignisse bis 1807, A ltp r. M o n atssch rift, t. 38, K rólew iec 1901, s. 135— 147.

4) A. B oettich er, Die B a u -u n d K u n std e n k m ä le r d e r P ro v in z O stp reu ssen , H e ft III: D as O berland, K rólew iec 1893, s. 99.

5) O rtelsb u rg . Ein. B eitrag zur G eschichte d er S ta d t und des K re ise s O rte ls ­ b u rg vor dem W e ltk rie g e und w ä h re n d d er e rste n b e id e n K rie g sja h re , S zczytno 1916.

e) H. G ollub, G eschichte d er S ta d t O rtelsburg, Szczytno 1926, s. 273. — O m ó­ w ien ie to p o g rafii m ia sta daje k ró tk o II. Bonk w p rac y : Die S tä d te u n d B u rg en in A ltp re u sse n (O rd en sg rü n d u n g en in ih re r B eziehung zu r B o d e n g estaltu n g ), K rólew iec 1895, s. 96 — 97. S tu d iu m n iniejsze o p iera się głó w n ie n a w y n ik a c h p ra c y Ii. G olluba.

7) D eutsches S täd te b u ch , t. I, pod red. E. K eysera, 1939, s. 90.

8) D er W ied e ra u fb a u O stpreussens, w yd. E. G öttgen, K ró lew iec 1928, s. 65 i n ast.

B i e d r a w i n y i T. C i e ś l a k a , d o ty czą p ro b le m a ty k i sp o łe c z n o - n aro d o w o ścio w ej S zc z y tn a n a p rz e ło m ie X IX — X X w . 9). G u s ta w L e y d i n g d o rz u c ił nieco m a te r ia łu do p ro b le m a ty k i s to su n k ó w n aro d o w o ścio w y ch 10).

W ro k u 1957 s ta ra n ie m G ö ttin g e r A rb e its k re is u k a z a ło się zbio­ ro w e w y d a w n ic tw o „ D e r K re is O rte ls b u r g ” o p ra c o w a n e p od re d a k c ją d r a W ik to ra P o sera , b. la n d ra ta , i d ra M ak sa M e ih ö fe ra , „ O b e r- s tu d ie n d ire k to ra ” w S zcz y tn ie . K sią ż k a t a z a w ie ra spo ro w iad o m o ści rz ecz o w y ch , ja k i te n d e n c y jn y c h o m ieście S zcz y tn ie , zw łaszcza

z o k re su od w y b u c h u p ie rw sz e j w o jn y św ia to w e j do ro k u 1953.

I. U KŁA D PR ZESTR ZEN N Y M IA STA SZCZYTNA W ŚR ED N IO W IEC ZU A . Tło h i st or y cz ne

M iasto S zczy tn o (O rte lsb u rg ) je s t położone n a p o łu d n io w y w sch ó d od O lsz ty n a p o m ięd zy je z io ra m i D łu g im i O k rą g ły m alb o M iejsk im , d a w n ie j z w an y m i W ielk im i M a ły m Z am k o w y m , w części zach o d n iej M azu r, n a p o g ra n ic z u d w ó c h o b sza ró w fiz jo g ra fic z n y c h . L e ż y ono n a s k r a ju o lb rzy m ieg o z a n d ru , ro z ciąg ają ceg o się n a zn a czn e j p rz e ­ strz e n i n a p o łu d n ie , w sch ó d i zach ó d od m ia s ta o raz n a p o łu d n io w y m k ra ń c u m o re n y d e n n e j, k tó ra k lin e m w d z ie ra się w sze ro k ą p ła s z ­ czyzn ę za n d ro w ą , p o ro śn ię tą n a w schodzie P u szcz ą P isk ą . T e re n w spó łczesn eg o m ia sta je s t n ieco w z n ie sio n y p o n a d b a g n is te o b n i­ że n ie , to w a rz y sz ą c e w ą sk im p a se m b rz eg o m obu jezio r. P ó łn o c n e b rz e g i jezior są siln ie p o ch y lo n e, a te r e n o k o liczn y , fa lis ty , n ie n a d a je się do p o w a ż n ie jsz e j za b u d o w y . G leb a p rz e w a ż n ie p iaszc zy sta, z w y ją tk ie m ż y ź n ie jsz y c h p asó w w o k ó ł m ia sta .

O kolice S zc z y tn a aż do X V w ie k u sta n o w iły g ę s tą p uszczę ro z c ią ­ g a ją c ą się n a w sch ó d do w ie lk ic h je z io r m a z u rsk ic h , w k tó re j z n a jd o ­ w a ły się n ieliczn e o sied la lu d n o ści s ta ro p ru s k ie j n ). T rz eb ić ją za czy ­ n a li d o p iero g łó w n ie p o lscy o sad n icy , p rz y b y w a ją c y z po blisk ieg o M azow sza. P o czą tk i S zc z y tn a u w a ru n k o w a n e b y ły je d n a k w p ie rw

-•) E. S u k erto w a -B ie d ra w in a , R ew olucja 1848 r. na M azurach w św ietle szczycieńskiego K re is-B la ttu , P rzegl. Zach. 1950, n r 9/10, s. 264 — 271 oraz: P rzyczynek do końcow ego ok resu W iosny L udów na M azurach, Kom. M az.- W arm ., n r 1, 1959, s. 46 i nast.; E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a , W obronie M ichała Pogorzelskiego (d em en tacja fa łsz erstw n ac jo n a listó w w sch o d n io -p ru sk ich ). Kom. M az.-W ar. n r 3 1957, s. 182 — 188; E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a , S zczytno i jego dzieje, Ziem ia 1949 n r 9 (591) s. 165 — 169; E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a , Szczytno (m iasto i p ow iat, jego dzieje i ludzie, S tra żn ica Ew. 1952 n r 6(135) s. 81 — 84. O cena działalności czasop. „M azur” T adeusz C ieślak, „P ierw sze la ta d z ia ła l­ ności czasopism a „M azu r”, Kom. M az.-W ar. n r 2 1957 s. 89 — 92; T adeusz C ieślak, O sta tn i rocznik „M az u ra”, Kom. M az.-W ar. 1958 n r 4 s. 405 — 408; T adeusz Cieślak. P ro b lem „gadzinów ek” na M azurach, K om . M az.-W ar. 1959 n r 1 s. 36 — 45. W sp raw ac h w y d aw n ic tw polskich w S zczytnie nieco m iejsca pośw ięcono w w yd. „W arm ia i M a zu ry ” t. II s. 180 — 186.

ie) G u staw L eyding, P rzyczynki do problem ów narodow ościow ych w pow. szczycieńskim na początku X X w ieku, Kom. M az.-W ar. 1958 n r 2 s. 140 — 145.

u ) P o jaw ie n ie się człow ieka w okolicach S zczytna sięga m łodszej epoki k am ien n ej. W pobliżu ra tu sz a w ydobyto m onety rzym skie. Na te re n ie d zisie j­ szego m ia sta istn iało grodziszcze sta ro p ru sk ie , k tó re p adło o fiarą podczas b u ­ dow y dw orca kolejow ego. P ozostałościam i po p ru sk ich G ołędzinach — to nazw y F iu g a ty i K orpele (K orpelskie L asy, o ta cz ają ce Szczytno od w schodu, zachodu i południow o-zachodu).

szym rzęd zie p o trz e b a m i n a t u r y m ilita r n e j — o b ro n ą w a ż n y c h szla­ ków w o jsk o w y ch , w io d ąc y ch z p ó łn o c n y c h części p a ń s tw a k rz y ż a c ­ kiego w P ru s a c h aż do p o b lisk ie j g ra n ic y m azo w ie ck iej. W połow ie X IV w ie k u — b y ć m oże n a m ie jsc u s ta ro p ru s k ie g o g ro d z isk a — p o w s ta je tu ta j z a m e k p ro k u ra to ró w (P fle g e r) k rz y żac k ic h , p o d leg ły ch k o m tu ro m e lb lą sk im . Z am e k o trz y m u je n az w ę „ O rtu lf s b u rg ” od im ie n ia ów czesnego k o m tu ra elb ląsk ieg o , O rto lfa z T re w iru . Aż do r. 1466 p r o k u r a to ria szczycień sk a p o d le g a ła k o m tu ro m elb ląsk im , a n a s tę p n ie do r. 1525 — k o m tu ro m p a słę c k im . N a to m ia s t za m e k w S zcz y tn ie n ig d y n ie sta n o w ił (w b re w D ługoszow i i id ące m u za n im

H . S ie n k iew icz o w i w „ K rz y ż a k a c h ” ) sied zib y k o m tu rs tw a . P o ło ż en ie je g o b y ło b a rd z o o b ro n n e . Z n a jd o w a ł się on n a w y n iesio n y m p ó ł­ w y sp ie , w c is k a ją c y m się m ięd zy oba je z io ra . P ie rw o tn y , n ie w ie lk i b ù d y n e k z a m k o w y zb u d o w a n y b y ł z d re w n a . ^

W s ą sie d z tw ie za m k u , n a p ó łn o c n y m b rz e g u Je z io ra M iejsk ieg o o s ie d la ją się w r. 1360 p olscy osad n icy , k tó ry c h g łó w n y m z a ję c ie m je s t b a r tn ic tw o i pom oc p rz y p o lo w a n ia c h k rz y ż a c k ic h 12). F a k t te n n ie w ą tp liw ie w p ły n ą ł n a p o w sta n ie p o lsk iej n a z w y z a m k u , tj; S z c z y tn o (w y s tę p u ją c e j u D ługosza pod r. 1410 ja k o „ S c z ith n o ” ) 13). S a m a osada b a rtn ic z a , tzw . p ó ź n ie j B a r tn a S tro n a (niem . B e u tn e r - do rf), n ie sta n o w iła z re sz tą zo rg an izo w a n ej g m in y w ie js k ie j aż kio r . 1530. D opiero w ów czas u z y s k a ła o n a p ra w o c h e łm iń s k ie . S ąm z a m e k k rz y ż a c k i p rz y p u sz c z a ln ie zo sta ł z a ję ty n a k ró tk o p rzez w o j­ ska p o ls k ie w r. 1410 i p rz e k a z a n y p rz ez k ró la k sięciu m azo w ie c­ k ie m u , Z iem o w ito w i. W r. 1454 w o k re sie p o w s ta n ia Z w iąz k u P r u ­ sk ieg o p rz e c iw Z akono w i z a m e k p rz e sz e d ł w rę c e po lsk ie, je d n a k po k lęsce c h o jn ic k ie j, w k o ń cu w rz e śn ia teg o ro k u , d o sta ł się p o n o w n ie pod z a rz ą d k rz y ż a c k i. N a p o d s ta w ie p o k o ju to ru ń s k ie g o 1466 r. p o zo­ s ta ł w o b rę b ie le n n y c h P r u s K rz y ż a c k ic h , p o d le g a ją c — ja k w s p o m ­ n ia n o — do r. 15*25 k o m tu ro m p a słę c k im . P o s e k u la ry z a c ji p a ń s tw a za k o n n e g o w r. 1525 z a m e k szczy cień sk i zo stał sied zib ą u rz ę d n ik a — s ta ro s ty (tzw . A m ts h a u p tm a n n ) i za m e czk ie m m y ś liw sk im d la k sięcia p ru s k ie g o A lb re c h ta i jeg o n a s tę p c ó w — le n n ik ó w P o lsk i.

J u ż w d ru g ie j połow ie X V w ie k u m ożna źró d ło w o s tw ie rd z ić ś la d y o sa d n ic tw a n a w sch ó d od za m k u , a n a p o łu d n ie od Je z io ra M iejskiego . W szczególności is tn ie ją ju ż d o w o d n ie w r. 1483 d w ie k a rc z m y p rz y w a ż n e j d ro d z e h a n d lo w e j, b ie g n ą c e j z M azow sza p rz e z S zczy tn o do K ę tr z y n a (R astem b o rk a ) i K ró le w c a (tzw . d ro g a w a rsz a w sk a ). K a rc z ­ m y t e s ta n o w iły za c z ą te k tzw . liszki, tj. o sad y p o d za m k o w ej, ro z w ija ­ ją c e j się z czasem n a s k u te k dogodn ego p o ło żen ia w sa m o rz ą d n ą osadę ta rg o w ą (początkow o ty p u w iejsk ieg o , a n a s tę p n ie m ie j­ sk iego) I4). O bok k a rc z e m ju ż w r. 1485 is tn ie je d re w n ia n y kościół p a r a f ia ln y , o b s łu g u ją c y b a r tn ik ó w z są sie d n ie j B a rtn e j S tro n y i z a ­ g ro d n ik ó w , p ra c u ją c y c h n a fo lw a rk u zam k o w y m . P ie rw s z y proboszcz, M ik o łaj, osad zo n y p rz e z b is k u p a w a rm iń s k ie g o M ik o ła ja T u n g e n a (do k tó re g o d iecezji n a le ż a ł w ó w czas o k rę g S zcz y tn a ) p o ch o d z ił z M azow sza z diecezji p ło ck iej. Is tn ie n ie k a rc z e m i kościoła położo­ n y c h p rz y d ro d z e h a n d lo w e j z M azow sza do K ró le w c a , św iad czy o ro z w ija ją c y m się ru c h u n a ty m sz la k u k o m u n ik a c y jn y m .

Z n a c z n ą zm ian ę w losach S zczy tn a p rz y n o si ro z b u d o w a za m k u k siążęcego, k tó ra n a s tą p iła w la ta c h 1579 — 1581 z p o le c e n ia ks. J e ­ rzeg o F r y d e r y k a . N a m ie jsc u p rz e d g ro d z ia w z n ie sio n y zo stał p ie k n v p ałac , k tó r y ozdobili n a jle p s i m a la rz e n iem iecc y . W sto la t p ó ź n ie j K rz y s z to f H a rtk n o c h zalicza z a m e k w S zcz y tn ie do n a jp ię k n ie is z v c h w P ru s a c h . Ta o d b u d o w a za m k u spo w odo w ała n a p ły w rz e m ie ś ln i­ ków , g łó w n ie z sąsied n ieg o m ia s ta P a sy m ia , k tó rz y p rz y p o p a rc iu 12) D o k u m en t lo k acy jn y dla b a rtn ik ó w szczycieńskich d ru k . II. G ollub, G esch ich te d e r S ta d t O rtelsb u rg , s. 173 — 174.

13) J. D ługosz, H isto ria e Polonicae, t. IV, K raków 1877, s. 80.

14) O tzw . liszkach por. M. Toeppen, Ü b er p reu ssisch e L ischken, F lecken u n d S tä d te , A ltp r. M o n atssch rift, t. 4, K rólew iec 1876, s. 511 i nast. oraz R. G riese r, L ischke und S tad t. Ein B e itrag zur G eschichte d er S tä d te im L an d e des D eu tsch e n O rdens, P ru ssia, t. 29, K rólew iec 1931. s. 232 i nast.

388

w ła d z y k siążę cej o sied lili się n a p rz y d z ie lo n y c h im p a rc e la c h , po ło ­ ż o n y c h n a p o łu d n io w y m b rz e g u J e z io ra M iejskiego , g łó w n ie w p o łu d ­ n io w e j s tro n ie d zisiejsze j u l. R y n k o w e j w k ie ru n k u za m k u . D a w n i m ie s z k a ń c y — za g ro d n icy — zostali p rz e n ie s ie n i do B a rtn e j S tr o n y

lu b w ok o lice fo lw a rk u zam kow ego, gdzie z cz a se m p o w s ta ła o sad a, z w a n a F iu g a ty , (niem . F iu g a tte n ) n a p o łu d n io w y m b rz e g u J e z io r a D łu g ieg o , a n a za ch ó d od zam k u .

W X V I w ie k u is tn ia ły w S zcz y tn ie 3 k a rc z m y (d w ie w d zied z icz­ n y m p o s ia d a n iu P olak ów ), d w ie ła ź n ie (ła z ie b n ic y p e łn ili f u n k c je le k a r z y i fe lc zeró w ) i liczne za k ła d y rz e m ie śln ic z e . B ra k b y ło ty lk o m a la r z a . A p te k ę założyli d w a j S z k o c i-k ra m a rz e w X V II w ie k u , W ty m czasie w S zczy tn ie o siad ł p ie rw sz y le k a r z -c h ir u rg .

O g ra n ic z o n y te re n , p rz y d z ie lo n y czło nk om n o w o p o w sta łe j g m in y w ie js k ie j, k tó ra u z y s k a ła p ra w o ch e łm iń sk ie, n ie w y s ta rc z a ł do ro z ­ w in ię c ia g o sp o d a rk i ro ln e j czy h o d o w la n e j. G łó w n y m z a ję c ie m o sa d ­ n ik ó w m ogło b y ć je d y n ie rzem io sło , n a k tó re g o w y k o n y w a n ie s t a ­ r o s ta k siążę cy , A n d rz e j E u le n b u rg , u d z ie lił w r. 1602 sw ego zezw o ­ le n ia : zgodził się ta k ż e n a o d b y w a n ie ta rg ó w i ja rm a rk ó w . N a p o tk a ło to n a o stry sp rz e c iw sąsied n ieg o P a sy m ia (p o siad a ją ceg o p ra w a m ie j­ s k ie ju ż od r. 1386), słu szn ie u p a tru ją c e g o w p o w s ta ją c e j osad zię sw eg o g ro źn eg o k o n k u re n ta . Is to tn ie k o rz y stn ie js z e p o ło żen ie S z c z y t­ n a n a o ży w io n y m szlak u h a n d lo w y m z P o lsk i p rz y c z y n iło się do w z ro s tu osady, k tó ra około r. 1616 liczy ju ż b lisk o 250 m ieszk a ń có w , w p o w a ż n y m sto p n iu pocho d zen ia polskiego. R z e m ie śln ic y r e p r e z e n ­ t u j ą p o szczeg ó ln e g ałęzie zaw odow e. S p e c ja ln ie liczn i są szew cy . G łó w n y m je d n a k ź ró d łe m u trz y m a n ia b y ło w a rz e n ie p iw a sz y n k o - w a n e g o d la liczn y ch p rz e je z d n y c h k u p c ó w z M azow sza. Z a b a rd z o w y s o k ą cenę d o sta rc z e n ia ro c zn ie 20 łasztó w , tj. 30.000 litr ó w p iw a d la s ta ro s ty , m ie sz k a ń c y S zc z y tn a u z y s k a li w r. 1616 p rz y w ile j k s ią ­ żęcy , k tó ry k ła d ł p o d w a lin y pod ro zw ó j m i a s t a S zcz y tn a . O trz y ­ m a ło ono p ra w a są d o w n ic tw a i w a rz e n ia p iw a, je d n a k b ez p ra w a u rz ą d z a n ia ta rg ó w i ja rm a rk ó w o raz w y b o ru r a d y 15). P ra w o , u z y s k a ­ n e p rz e z S zczytno, n ie b y ło w ięc w całej p e łn i p ra w e m m ie jsk im , g d y ż b ra k o w a ło w a żn eg o p u n k tu o ta rg a c h i w ła s n e j ra d z ie . S tą d te ż s łu s z n ie o k re śla się S zczy tn o od r. 1616 m ia n e m „ m ia s te c z k a ” (niem . F le c k e n , S tä d tle in ). D opiero w r. 1723 n a s tą p iło c a łk o w ite u z n a n ie je g o p ra w m ie jsk ic h p rz ez w ła d z e p ru sk ie . Z ty m z a s trz e ż e n ie m n a ­ le ż y ro z p a try w a ć h is to rię S zc z y tn a ja k o osad y m ie js k ie j do s c h y łk u fe u d a liz m u , tj. p o cz ątk ó w X IX stu le c ia .

P o lity c z n e d z ie je m ia sta od r. 1616 n ie p rz e d s ta w ia ją się z b y t b o g a to . M iasto w ra z z P ru s a m i K siąż ęcy m i z n a jd u je się pod w ła d z ą e le k to ró w b ra n d e n b u rs k ic h do r. 1657 le n n ik ó w P o lsk i i d zieli losy c a łe g o k ra ju .

W tra g ic z n y m ro k u 1656 S zczy tn o w yszło o b ro n n ą rę k ą : p rz e ­ m a rs z e w o jsk p o lsk ich czy szw ed zk ich o m ija ją m ia sto d zięk i s iln e j o b sad z ie za m k o w ej, ja k ró w n ie ż m ilic ji m ie js k ie j, tzw . W y b ra ń c ó w , r e k r u tu ją c y c h się sp o śró d ch ło p ó w p olskich.

W S zcz y tn ie m ie sz k a ł i p ra c o w a ł p rz e z sz e re g la t w y b itn y P o la k - k a r to g r a f , Jó z e f N a ro n o w icz-N aro ń sk i, a ria n in , k tó r y w cz asie n ie ­ to le r a n c ji re lig ijn e j po w o jn ie szw e d zk iej, p o d o b n ie ja k in n i jego w sp ó łw y z n a w c y , zm u szo n y zo stał do o pu szczen ia o jczy z n y . B y ł on g e o m e trą , g e o g ra fe m i m a te m a ty k ie m . E le k to r b r a n d e n b u rs k i p o w ie ­ r z y ł m u w 1663 ro k u p rz y g o to w a n ie do celó w s tra te g ic z n y c h sz e re g u m a p p o w iató w : k ę trz y ń sk ie g o , g iży ck ieg o i m rąg o w sk ie g o . M a p y te p o s ia d a ją dziś jeszcze p o w a żn e zn a czen ie n a u k o w e . N a ro ń sk i z m a rł w 1678 ro k u w b a rd z o ciężkich w a ru n k a c h , b ow iem k a n c e la ria k s ią ­ ż ę ca z a le g a ła m u w w y p ła c ie p o b o ró w — p o d o b n ie ja k in n y m u rz ę d -15) P rz y w ilej lo kacyjny m ia sta S zczytna z r. 1616 d ru k . H. G ollub, о. c., s. 190.

flik o m — za sz e re g la t. N a ro ń sk i p o c h o w a n y zo stał w S z c z y tn ie ie).-W r. 1758 S zcz y tn o z o sta je okresow o z a ję te p rzez w o jsk a c a rs k ie . W 1806 ro k u m ia sto b y ło w a ż n y m o śro d k iem . K w a te ro w a ł t a m F r y d e r y k W ilh e lm III. K ró lo w a L uiza, k tó ra w ra z z ro d z in ą z b ie g ła z. B e rlin a p rz e d z a ję c ie m go p rz e z N a p o le o n a, czas ja k iś p rz e b y w a ła w S zcz y tn ie i „ ła sk a w ie p rz e m a w ia ła do m iejsco w eg o lu d u p o p o l­ s k u ” . F ra n c u z i, z a ją w sz y m iasto , d o szc zętn ie je sp ląd ro w ali.

Jeszcze g o rszą ro lę o d g ry w a ły k lę sk i e le m e n ta rn e , zw łaszcza p o ­ ż a ry , k tó re k ilk a k ro tn ie n iszcz y ły m iasto . S zczeg ólnie g ro ź n e b y ły p o ż a ry w r. 1653, 1669 o raz w r. 1698. T e n o s ta tn i zniszczy ł n ie m a l ca ło ść d re w n ia n y c h dom ów m iastecz k a, k ry ty c h słom ą, co s ta ło s ię n a w e t p rz y c z y n ą sp o rz ąd ze n ia ciek aw eg o p la n u p e rs p e k ty w ic z n e g o d la o d b u d o w a n ia o s a d y 17). O sta tn i w ie lk i p o ża r m iał m ie js c e w r . 1714. K ilk a k ro tn e zaraz y , zw łaszcza w d ru g ie j połow ie X V II i pocz. X V III w ie k u , p rz y c z y n iły się o k reso w o do w y lu d n ie n ia m ia s ta (szczególnie w r. 1709). Z ja w isk a te w p ły w a ją u je m n ie n a licze b n o ść m ieszk ań có w . W r o k u 1668 S zczy tn o liczy 81 dom ów , w r. 1712 — 130, n a to m ia st po r. 1714 liczba ta sp a d a do 67. L iczba m ie sz k a ń c ó w p rz e c ię tn ie w y n o si około 350 — 400. P o o p a n o w a n iu k lę sk e le m e n ­

ta r n y c h liczba d o m ó w u le g a w zro sto w i. W r. 1729 w y n o si o n a 105, a w r. 1778 — 130. L iczba m ieszk a ń có w w y n o si w r. 1729 o g ó łem 666, n a to m ia s t w r. 1770 aż 1.006. N a stę p n e la ta p rz y n o szą sp a d e k lic z b y m ie szk a ń có w (w r. 1775 — 899), u le g a ją c n iezn a czn e j zw y ż c e w k o ń cu o m a w ian e g o o k re su .

Jęc zm ień , n ie z b ę d n y do p ro d u k c ji p iw a m iejsk iego , s p ro w a d z a n y b y ł g łó w n ie z ziem polsk ich , d o k ąd w z a m ia n w yw ożo no p łó tn o i s u k ­ n o m iejsco w ej p ro d u k c ji. W 1716 ro k u sp o ty k a m y w S zcz y tn ie aż 36 m ieszk ań có w , z a jm u ją c y c h się w a rz e n ie m piw a. R zem ieśln icy in n y c h zaw o d ó w w y s tę p u ją w znaczn ie sk ro m n ie jsz e j liczbie. M im o b r a k u fo rm a ln e g o zezw o len ia w S zc z y tn ie (dow odnie od k o ń ca X V II w .) o d b y w a ją się ta rg i, k tó re z a c z y n a ją w y p ie ra ć ta rg i w P a sy m iu , p o d ­ u p a d a ją c y m zn a czn ie od po łow y teg o stu le c ia . W śród lu d n o ści m ia s ta czołow ą ro lę o d g ry w a żyw ioł polsk i (m azu rsk i). J ę z y k p olski j e s t w p o w sze ch n y m u ży c iu , np. w k ościele e w an g elick im .

J u ż w k o ń cu X V I w ie k u p o w sta ła p rz y k o ściele „ p ię k n a s z k ó łk a ” . W X V II w. i n a s tę p n y c h szkoła szczy cień sk a liczy ła trz y k la sy : p o l­ sk ą , łaciń sk ą i n iem ieck ą . R e k to r, k a n to r i p o m o cn ik m u sieli p o sia d a ć u n iw e rs y te c k ie w y k s z ta łc e n ie i znać ję z y k polski. M łodzież p rz y g o ­ to w y w a n o do u n iw e r s y te tu . O bok ję z y k ó w polskiego, n iem ieck ieg o , fra n c u sk ie g o i ła c in y w y k ła d a n o ję z y k g re c k i i h e b ra js k i. M ło dzież (m ęsk a ) p rz y b y w a ła z o d le g ły c h m iejscow ości. S zkoła szc zy cień sk a ry w a liz o w a ła ze s ły n n ą szkołą w E łk u . L iczba u czn ió w w X V III w . w y n o siła śre d n io 120. O sada b a rtn ik ó w p o siad ała ta k ż e w ła s n ą sz k ó ł­ k ę polską.

P o lsk ie S zczy tn o o ra z jego okolice w y d a ły szereg lu dzi w y b itn y c h : J a k u b G ło d k o w sk i, u ro d z o n y w S zcz y tn ie , a z m a rły w R y n ie 1765 r., z n a n y je s t ja k o a u to r w ie lu p ieśn i, tłu m a c z o n y c h z ję z y k a n ie m ie c ­ k ieg o n a polski. J e r z y O lech ze S zcz y tn a w 1798 r. ogłosił d ru k ie m p ie rw sz y p o d rę c z n ik po lsk i: „ P rz y ja c ie l dzieci — to je s t k sięg a do

ie) E. S u k erto w a-B ie d ra w in a, B racia polscy na Ziem i M azurskiej, K o m u n i­ k a t y 1949, P rzegląd Z ach. 1949, s. 550.

c z y ta n ia i u ż y w a n ia ” . Ze S zcz y tn a w y w o d z ili się p rz o d k o w ie z n a k o ­ m ite g o le k s y k o g ra fa i p isa rz a — b o jo w n ik a o polsko ść M az u ró w i K a ­ szu b ó w — K rz y s z to fa C e le sty n a M ro n g o w iu sza. W sp isie sz c z y tn ia n , k tó rz y stu d io w a li n a u n iw e rs y te c ie k ró le w ie c k im f ig u ru ją : J a k u b M ro n g a pod 1653 r., M arcin M ro n g o w iu sz pod 1700 r. — d o m n ie ­ m a n y d z ia d e k K rz y sz to fa C e le sty n a M ron go w iu sza.

S y tu a c ja g osp o d arcza m ia sta u le g ła , ja k w sp o m n ian o , p rz e m ia n ie po r. 1772, tj. po p ie rw s z y m ro z b io rze P o lski, g d y n a s tą p iła z m ia n a d ró g h a n d lo w y c h i w p ro w a d z e n ie w y so k ich s ta w e k c e ln y c h p rz e z w ła d z e p ru s k ie n a g ra n ic y ziem p o lsk ich . P o d o b n ie i in n e g ałęz ie rz e ­ m io sła odczu ły n a sze reg la t s k u tk i p rz e su n ię ć p o lity c z n y c h . L a ta 1795 — 1813 są n a jg o rsz y m o k re se m w g o sp o d arczy ch d z ie ja c h m ia ­ sta, szczegó ln ie s k u tk ie m d o d a tk o w y m tru d n o ś c i w czasie w o je n n ap o leo ń sk ic h .

W r. 1786 n a stą p iło z n iesie n ie s ta ro s tw a w S zczy tn ie. K o m p e ­ te n c je s ta ro s ty p rz eszły n a in n y c h u rz ę d n ik ó w p a ń stw o w y c h , a s a m

Zam ek — d o ty ch cz aso w a sied zib a s ta ro stó w — u le g ł c a łk o w ite m u z a n ie d b a n iu . J u ż w p ołow ie X V III w . zo sta ła ro z e b ra n a część m u ró w z e w n ę trz n y c h i w ież od s tro n y Je z io ra D ług ieg o i m ia s ta , k tó re g o m ie sz k a ń c y u z y sk a li m a te r ia ł do b u d o w y c e g la n y c h dom ów . P o r. 1786 ro z e b ra n o w sch o d n ie sk rz y d ło z a m k u o raz g ó rn e p ię tr a pozo­ s ta ły c h sk rz y d e ł. F osa od s tro n y m ia sta (w scho dn ia) u le g ła z a sy ­ p a n iu , a p rz e z d zied zin iec za m k o w y p rz ep ro w a d zo n o u lic ę . Z w ię k ­ szy ch b u d o w li m iejsk ic h , is tn ie ją c y c h w o m a w ia n y m o k re sie w S zczytnie, w y m ie n ić m o żn a ty lk o kościół.

M iasto S zcz y tn o w y ra s ta w ciąg u X V I stu le c ia z o sad y p oło żo n ej p o d z a m k ie m p o k rz y żac k im . Z a m e k te n , is tn ie ją c y od p o ło w y X IV w .,

P la n m. S zczytna z la t 1807 — 1818

B. P r z e m i a n y p r z e s t r z en n e

sta n o w i w ła śc iw y p o c z ą te k h isto rii S zcz y tn a . O b o k n ieg o ro z w ija się o sad a b a r tn ik ó w p o lsk ich , tj. B a rtn a S tro n a , n a p ó łn o c n y c h b rz e g a c h o b u jezio r, je d n a k n ie o n a p rz e k sz ta łc a się w e w ła śc iw y o śro d e k m ie jsk i. O sad a m ie jsk a , czy li S zcz y tn o w łaśc iw e, ro z w ija się w o k ó ł k a rc z e m i kościoła, poło żo n y ch n a p o łu d n io w y -w sc h ó d od J e z io ra M iejsk ieg o, p rz y w a ż n y m sz la k u h a n d lo w y m p ru sk o -m a z o w ie c k im , tzw ! D rodze W a rsz a w sk ie j albo u lic y W a rsza w sk ie j, n a s tę p n ie K o ś­ c ie ln e j, o b ec n ie u l. K o ssak -S z czu c k ie j (do p rz e ja z d u ko lejo w eg o, od p rz e ja z d u do s z p ita la u l. C u rie -S k ło d o w sk ie j, d a w n e j B ism a rc k str.), sk ą d ro z g a łę z ia ły się dro g i do N id zicy i P isza. O sied lan ie się rz e m ie ś l­ n ik ó w i o ży w io n y ru c h h a n d lo w y n a d ro d z e W a rsza w sk ie j p rz y c z y ­ n ia ją się w X V I w . do ro z ra s ta n ia się o sady. R o zw ija się o na ró w n o ­ le g le do p o łu d n io w eg o b rz e g u J e z io ra M iejsk ieg o p rz y drod ze, ciąg ­ n ą c e j się od sz la k u w a rszaw sk ie g o aż do za m k u (tzw . ul. R y n k o w a, d zisiejsza O d ro d zen ia), pod k tó ry m ro z szerz a się w tr ó jk ą tn y p la c y k (d zisiejszy p la c J u ra n d a ). Z p ó łn o cn eg o jego k o ń ca b ie g n ie d a le j d ro g a do p rz e s m y k u m ięd zy je z io ra m i w k ie ru n k u K ró le w c a (dzi­ siejsza u l. S p rz y m ie rz o n y c h ). W zdłuż a r te rii, stan o w iąc ej k rę g o słu p ro z w ija ją c e j się osady, p o w sta ją d re w n ia n e d om y , rz a d z ie j po s tro n ie p ó łn o c n e j, z u w a g i n a b a g n is ty te r e n p rz y jezio rze. W ch w ili u k s z ta ł­ to w a n ia się S z c z y tn a w o śro d e k m ie jsk i (r. 1616) sk u p ia się ono w z d łu ż p o łu d n io w e j s tro n y u l. R y n k o w e j (dziś O d ro d zen ia) oraz p rz y za ch o d n iej stro n ie d ro g i w a rs z a w s k ie j. M ożliw ości ro z w o ju o sad y po je j s tro n ie w sc h o d n ie j są ogran iczo n e, g dyż p ołożo ny ta m kościół z p le b a n ią s ta n o w ił w łasn o ść e w a n g e lic k ie j g m in y (po r. 1525). Do r . 1714 s ta n o w ił on d re w n ia n ą b u d o w lę, k tó rą d o p iero w la ta c h 1715 — 1719 p rz e b u d o w a n o w cegle. D om y m ia sta , p rz e w a ż n ie d re w ­ n ia n e , d o p iero od k oń ca X V III s tu le c ia zaczęto sta w ia ć z ceg ły .

W K ro n ic e M ie jsk ie j zaznaczono pod 1824 ro k ie m , że w S zcz y tn ie p rz e w a ż a ła lu d n o ść p o lsk a. N a w y b itn y c h sta n o w isk a c h sp o ty k a się P o la k ó w . I t a k w p o c z ą tk a c h X IX w ie k u d o w ódcą h u z a ró w b y ł W ierzbicki, k tó r y w y b u d o w a ł sobie w p o b liżu za m k u d w u p ię tro w ą re z y d e n c ję . R e z y d e n c ję tę po p rz e n ie s ie n iu g a rn iz o n u ze S zcz y tn a w 1816 r. p rz ezn a czo n o n a ra tu sz . B u rm is trz e m b y ł d łu g o le tn i z a słu ­ żo ny o b y w a te l K o w a lew sk i, k tó ry p o dczas k lę sk i głodo w ej w 1835 r. z a o p a trz y ł m ia sto w ta k ie za p a sy zboża, że ra to w a ł n a w e t m ie sz k a ń ­ ców P a s y m ia i W ie lb a rk a .

S zczy tn o n ie p o siad ało kościoła k ato lick ieg o . Za ze zw o len iem F r y d e r y k a W ilh e lm a III k a to lic k ie n a b o ż e ń s tw a o d p ra w ia n o p rz ez czas ja k iś w ś w ią ty n i e w a n g e lic k ie j.

N a w sch ó d od J e z io ra M iejsk ieg o b a g n is ty te re n , tzw . B iała n a d ro z le w a ją c ą się rz e c z k ą Z am k ow ą, h a m o w a ł sw ob od ną ro z b u d o w ę m ia sta . P o d o b n ie od s tro n y z a ch o d n iej te r e n y p rz y le g a ją c e do za m k u książęcego, g dzie is tn ie je fo lw a rk F iu g a ty , n ie n a d a ją się do z a b u d o ­ w y . J e d y n ie dość o g ra n ic zo n e m ożliw ości ro z w o ju po siad a S zczy tn o w k ie ru n k u p o łu d n io w y m . N a p la n ie z r. 1698 w id o czn e są w y ra ź n ie p o w y ższe te n d e n c je ro z w o jo w e m ia sta . Z ab u d o w a o b ję ła p rz e d łu ­ ż e n ie ul. R y n k o w e j, d zisiaj O d ro d zen ia, w k ie ru n k u w sch o d n im , tw o ­ rz ą c tzw . u l. P o lsk ą (P o ln isc h estr., p ó ź n ie j K a is e rstr.. d zisiaj A l. W o jsk a P olsk ieg o ) o raz p ó łn o c n ą część d ro g i w a rsz a w sk ie j (ul. R a - ste m b o rsk ą , d zisiaj 1 M aja) w z d łu ż J e z io ra M iejskieg o, sięg ają c, cho ć n ie n a ca łe j p rz e s trz e n i, aż do w sch o d n ie g o k ra ń c a B a rtn e j S tro n y , do ro z g a łę z ie n ia się d ro g i do P isz a i K ró le w c a (tj. do d zisiejsze j

u l. K o n o p n ic k ie j, d a w n ie j Y o rk stra sse ). R ó w n o leg le do osi r y n k o w e j z a c z y n a p o w sta w a ć je j o d p o w ied n ik n a p o łu d n iu , ul. O g ro d o w a (d a w ­ n ie j G a rte n s tra s s e ), z w y lo te m n a w sch ó d p rz y D ro d ze W a rs z a w s k ie j n a w p ro s t kościoła o ra z n a zach ó d z w y lo te m do dro g i, w io d ąc ej d o N id zicy ; z n a jd u ją się je d n a k ta m g łó w n ie sto d o ły . J e d n o c z e ś n ie n a p o łu d n ie od n ie j p o w s ta je d ru g a u lic a w zdłu ż o g rod ów m ie sz c z a n (dzisiaj u l. K isielew skiego), z a b u d o w a n a ta k ż e sto d o łam i. M ięd zy n im i w y tw a r z a ją się łącz ące je d w a p rz e jśc ia , o d p o w ied n ik i d z isie jsz y c h u lic M u rz y n o w sk ie g o (d a w n iej Q u e rs tr.) i 3 M a ja (d a w n iej L a n d r a t v o n B e rg stra sse ).

W p ie rw s z e j połow ie X V III w ., m im o k lę s k e le m e n ta rn y c h i w o ­ je n n y c h , te n d e n c je ro z w o jo w e S zc z y tn a u trz y m u ją się n a d a l. O d b i­ ciem ich je s t p la n m ia sta z r. 1753. R o zw ija się w d a lsz y m c ią g u z a b u d o w a ul. R a s te m b o rs k ie j (dzisiejsza 1 M aja) o raz u l. P o ls k ie j (d z isiejsz a Al. W o jsk a P olskiego). Od s tro n y p o łu d n io w e j ro z b u d o w a n ie je s t w ido czna. O koło ro k u 1750 m iasto o trz y m u je w d z ie rż a w ę b a g n is ty te r e n B ia łe j.

S zczytno, ul. R ynkow a, d zisiejsza ul. O drodzenia, przed I w o jn ą św iato w ą W ła śc iw e c e n tr u m S zczy tn a z o sta je w r. 1726 o to czone d re w n ia n ą p a lis a d ą (głó w n ie d la celó w fis k a ln y c h ) z 5 b ra m a m i. B ra m a K ró le ­ w ie c k a z a m y k a ła ul. R y n k o w ą od za cho du , P o lsk a — od w s c h o d u , N id z ic k a — n a p o łu d n ie od za m k u , W a rsza w sk a — w y lo t k oło k o ś­ cio ła, R a s te m b o rs k a — w y lo t n a północ. W o b rę b ie p a lis a d y z n a ­ la z ła się w ięc g łó w n a u lic a R y n k o w a, poza n ią — za m e k , p o ło żo n e n a w sc h ó d P rz e d m ie śc ie P o lsk ie i n a p ó łn oc — P rz e d m ie śc ie R a s te m -

b o rsk ie (K ę trzy ń sk ie).

P e w n e m ożliw ości ro z w o jo w e u z y s k u je m ia sto pod k o n iec X V III w . w k ie ru n k u za ch o d n im z p o w o d u u p a d k u z n a cze n ia z a m k u i je g o c a łk o w ite j ru in y . W r. 1792 za sy p a n o fosę od s tro n y m ia s ta ,

a p rz ez d zied z in ie c p rz ep ro w a d zo n o u licę od s tro n y p o łu d n io w e j w k ie ru n k u p rz e s m y k u m ięd zy obu je z io ra m i (dzisiejsza ul. K a s p r o ­ w icza). R ó w n o le g le do ul. R y n k o w e j p o w sta je n a p ółno c u l. R ó ż a n a (zw . p ó ź n ie j u l. D olną — dzisiaj u l. R. B arcza), p o łączon a z n ią 3 u liczk a m i. O d u l. R ó żan e j w ied z ie ul. K o w a lsk a (S c h m ie d e stra sse ) d o Je z io ra M iejskiego .

I I . UK ŁA D PR ZESTR ZEN N Y SZCZYTNA W O K R ESIE K A P IT A L IZ M U A. Tło hi st or y cz ne

W d z ie ja c h m ia sta w o k re sie ro sn ą ceg o k a p ita liz m u n ie o b s e r w u ­ je m y w ię k sz y c h w y d a rz e ń p o lity c z n y c h . N a jp o w a ż n ie jsz ą ro lę o d g ry ­ w a ją w y d a rz e n ia w o je n n e w r. 1914, w czasie k tó ry c h S zcz y tn o u le g a o b strz a ło w i ze s tro n y w o jsk ro sy jsk ic h i n ie m a l c a łk o w ite m u s p a ­ le n iu (160 b u d y n k ó w m ieszk a ln y c h i 321 g o spo darczy ch ). W r. 1920 n a s k u te k w y n ik ó w p le b is c y tu p o zo staje p rz y n ie m ie c k ic h P r u s a c h W sch o d n ich .

C ech ą c h a ra k te r y z u ją c ą S zczy tn o teg o o k re su — to w p ie rw s z y m rz ęd zie dość zn a c z n y jego ro zw ó j gosp o d arczy , d e m o g ra fic z n y i t e r y ­ to ria ln y . N ie w ą tp liw ie p o z y ty w n ie w p ły n ę ło n a to zjaw isk o u z n a n ie S z c z y tn a m ia s te m p o w iato w y m (od r. 1818). W łaściw y ro zw ój m ia s ta n a s tą p ił od p o ło w y X IX stu le c ia . H a n d e l m ia sta ro z w ija ł się b o w ie m d zięk i z n a n y m ta rg o m i ja rm a rk o m , śc ią g a ją c y m u c z e stn ik ó w n a w e t z z a g ra n ic y , tj. K ró le s tw a P olskiego. R zem iosło p o siad ało n a ogół d o ­ g o d n e w a ru n k i ro zw o ju , szczeg ólnie dzięk i is tn ie n iu d o s ta te c z n e j ilości su ro w c a , tj. d rz ew a. D a w n a p o d sta w a za ję cia rz e m ie ś ln ik ó w —

p iw o w a rstw o u leg ło s iln e m u z m n ie jsz e n iu .

W d z ied z in ie p rz e m y s łu ro z w in ę ły się ty lk o z a k ła d y p rz e ra b ia ją c e p o sia d a n e n a m ie jsc u surow ce, tj. g łó w n ie d re w n o i g lin ę. W p o c z ą t- Kach X X w. is tn ia ły 3 ta r ta k i p aro w e, 3 ce g ie ln ie , 2 m ły n y p a ro w e , 2 w a p n ia rn ie , fa b r y k a koszy i f a b ry k a m eb li.

Dość w a ż n ą ro lę o d eg rało p o łącz en ie S zcz y tn a lin ia m i k o le jo w y m i z O lsz ty n e m (r. 1883), P isz em i E łk iem (po r. 1834), W ie lb a rk ie m i N idzicą (r. 1900) oraz B isk u p c em (r. 1909). S zczy tn o w y ro sło w te n sp o só b n a w a ż n y w ę zeł k o le jo w y n a M az u rac h . P e w n e o ż y w ie n ie sp o w o d o w a n e b y ło ta k ż e zlo k alizo w an iem w m ieście u rz ę d ó w p o w ia ­ to w y c h i p a ń stw o w y c h oraz g a rn iz o n u w ojsk ow ego . S zczy tno w k o ń c u X IX s tu le c ia sta ło się w zn a czn e j m ie rz e m ia s te m „ u rz ę d n ic z y m ” (B e a m te n sta d t). M iarą ro z w o ju m ia sta je s t w z ro st liczb y m ie s z k a ń ­ ców , k tó ra w r. 1820 w y n o siła 1.087, w r. 1848 — 1.561. w r. 1890 — 2.885, a w r. 1912 — 5.665. W r. 1919 liczb a ta w y n o si aż 9.336 m ie s z ­ k a ń c ó w d zięk i p rz y łą c z e n iu B a rtn e j S tro n y (liczącej w r. 1912 aż 3.555 m ieszk a ń có w ), w r. 1925 — 10.357, a w r. 1937 — 13.119 m ieszk a ń có w 18).

L u d n o ść m ia s ta w p rz e w a ż a ją c y m sto p n iu b y ła p olska. W e d łu g o fic ja ln y c h s ta ty s ty k p ru s k ic h w r. 1905 w y n o siła ona 75% o g ó łu m ieszk a ń có w , cho ciaż tw o rz e n ie u rz ę d ó w sp rz y ja ło n ie w ą tp liw ie n a ­ p ły w o w i lu d n o śc i n ie m ie c k ie j19). W k a ż d y m ra z ie S zczy tn o od p o ło ­ w y X IX s tu le c ia w y ra s ta n a je d n o z c e n tró w p o lsk ieg o r u c h u sp o ­

1S) D eutsches S tä d te b u c h t. I, s. 90.

łecz n o -n aro d o w eg o n a M az u rac h . D ow odem te g o b y ła w r. 1848, w o k re sie W iosny L u d ó w , a k c ja p o lsk ich d z ia ła c z y n a te r e n ie m ia sta . N a stą p iło b o w iem zało żen ie osobnego „ K lu b u K o n s ty tu c y j­ n e g o ” , głoszącego u m ia rk o w a n e h a s ła d e m o k ra ty c z n e . K lu b z a m ie ­ r z a ł ta k ż e rozpocząć w y d a w a n ie p o lskiego p ism a „ P rz y ja c ie l M a z u ­ r ó w ” albo „ G aze ta (C eitu n g ) M a z u rsk o -P o lsk a ” . N a r e d a k to r a p r z e ­ w id y w a n o szczycieńskiego k sięg arza i d ru k a rz a , A n to n ie g o G ą sio - row sk iego . Z w y cięstw o r e a k c ji p ru s k ie j zn iw eczy ło t e p la n y i d z ia ­ łaln o ść sam ego K l u b u 20). W ów czas w r. 1849 Gąsio-rowski ro z ­ począł w y d a w a ć ty g o d n ik , K u re k M a z u rs k i” w ję z y k a c h p o ls k im i n iem ieck im . Jeszcze w 1848 r. n ie ja k i D orsz w F iu g a ta c h p r z e t ł u ­ m acz y ł z ję z y k a n iem ieck ieg o P o sty llę D om ow ą, z a w ie ra ją c ą 60 k a ­ zań. D ru k o w a ł ta k ż e A n to n i G ąsiorow sk i, ro z p rz e d a w a li: p o w ró ź n ik S c h rö te r w S zczytnie, J a n M a k u ła w B a rtn e j S tro n ie i M ich ał D orsz, k tó ry w y d a w n ic tw o fin an so w ał.

N a le ż y tu dodać, że do założycieli M a z u rsk ie j P a r tii L u d o w e j w E łk u w 1896 r. n a le ż e li B o g u m ił L ab u sz z H o z a m b a rk a (d z isiaj L ab u szew o ), pow . S zczytno. G u sta w L e y d in g (senio r) z L a b u s z e w a , B o g u m ił L in k a z W a w ro ch oraz A u g u st B ocian ze S zcz y tn a .

N a jw ię k sze n a sile n ie ru c h u n a ro d o w eg o w S zc z y tn ie p rz y p a d a n a p o c z ą te k X X s tu le c ia . Od r. 1906 w y ch o d zi tu p o lsk ie p ism o „ M a z u r” . S ta ra n ie m d ziała czy p o w s ta je w S zcz y tn ie w r. 1910 p ie rw sz a p o lsk a p la c ó w k a g o spodarcza n a M az u rac h — „ B a n k M a z u rs k i” , k tó r y is tn ia ł do r. 1928 21). R ó w nież w o k re sie p le b is c y tu m ia s to je s t je d n y m z c e n tró w w y trw a łe j a k c ji d ziała czy m a z u rsk ic h , n ie tra c ą c teg o c h a r a k te r u w tr u d n y m o k re sie m ię d z y w o je n n y m .

P rz y w ią z a n ie do m o w y p o lsk iej p o w o d u je w w y so k ie j m ie rz e p o ­ w s ta n ie „ g ro m a d e k ” , czyli p o lsk iej s e k ty re lig ijn e j, k tó r a b o jk o tu je n ie m ie c k ie n a b o ż e ń stw a , w p ro w a d z o n e do kościołów e w a n g e lic k ic h , p ie lę g n u je m ow ę polską. N a czoło d z iała czy w y s u n ę li się w S z c z y tn ie : B o g u m ił L ey k , J a n R óżyński, A u g u s t B ocian o raz R e jn h o ld B arcz, k tó r y w r. 1912 z a k ła d a pism o p o lsk ie d la g ro m a d e k p t. „ T rą b a E w a n g e lijn a ” . P o I w o jn ie r e d a g u je „G łos E w a n g e lijn y ” . Za sw o ją po lsk ą d ziała ln o ść a re sz to w a n y p rz e d w y b u c h e m II w o jn y ś w ia to w e j, śc ię ty zo stał to p o re m w b e rliń s k im w ięz ie n iu , M oabicie. W la ta c h 1 9 2 3 — 1928 w y c h o d z iła w S zcz y tn ie g a z e ta „ M a z u rsk i P rz y ja c ie l L u d u ” pod re d . G u s ta w a L ey d in g a .

W r. 1904 S zczy tn o o trz y m u je gaz ś w ie tln y , a w r. 1908 w o do ciąg i. N a d Je z io re m D łu g im (W. Z am k o w y m ) z o sta je o tw a r te k ąp ielisk o , a n a p o łu d n io w y -z a c h ó d od d w o rc a k o lejo w eg o — o b s z e rn y p a r k m ie jsk i. D la p o w sta łe j g m in y k a to lic k ie j zb u d o w an o ko śció ł p a r a f i a l­ n y w r. 1899. Po zn iszczen iu w r. 1914 m ia sta , w k tó r y m o c a la ły fa k ty c z n ie ty lk o kościół ew an g elick i, m a g is tra t (z pocz. X IX w .), za m e k i p a rę b u d y n k ó w , S zczy tn o zostało w ciągu k ilk u la t ca łk o w ic ie o d b u d o w a n e.

B. P r z e m i a n y p r z e s t r z en n e

Z n ac zn y ro zw ó j g o sp o d arczy i lu d n o ścio w y m ia s ta o d b ija się n a ro z w o ju p rz e s trz e n n y m S zc z y tn a w o k re sie k a p ita liz m u . J e d y n ą d ro ­ gą, w iodącą do p o w ięk sz en ia o b sz a ru m ia sta (ze w z g lę d u n a p o sia ­

29) P or. p rzypis 9 — prace E. S u k e rto w e j-B ie d ra w in y i T. C ieślak, P ro b le m gadzinów ek na M azurach, Kom. M az.-W ar. 1959 n r 1.

21) W arm ia i M azury, t. II, s. 182 i nast., 192 i nast. 396

d a n ie okoliczn y ch te re n ó w p rz e ź kościół lu b p ań stw o ), b y ło w łą ­ c z e n ie oko liczny ch osad, p o z o sta ją c y c h ju ż w go sp o d arczej za le ż­ n o ści od m iasta. J u ż w r. 1868 n a s tą p iło w łą c z e n ie te re n ó w za m k o ­ w y c h w o bręb m ia s ta . W r. 1894 S zcz y tn o z a k u p iło Jez io ro M iejsk ie w ra z z p rz y le g ły m b a g n is ty m w y b rz e ż e m . W r. 1901 w łączono do te r y to r iu m m ie jsk ie g o te re n y , n a le ż ą c e do fo lw a rk u F iu g a ty n a d J e z io re m D ługim , a w r. 1906 — re s z tę te re n ó w p rz y z a m k o w y c h

N ajstarsza c h a ta m a zu rsk a na B a rtn e j S tro n ie z początków X IX w. Fot. A. K lo n o w sk i (tzw . A m ts fre ih e it). W r. 1913 w łączo no o g ro m n ą B a rtn ą S tro n ę w o bręb S zcz y tn a w ra z z p rz y sió łk a m i. T e ry to riu m m ie jsk ie u leg ło w ięc p o w ięk sz en iu do około 3.560 h a (razem z łąk am i), a w ięc p ra w ie tr z y k r o tn ie w p o ró w n a n iu ze s ta n e m z r. 1818. L iczba dom ów w r. 1925 w y n o siła 682 (w r. 1818 — 147). K o n se k w e n c ją ty c h n a b y t­ k ó w było f '-ktvczne o k r ą ż e n i e p rzez m iasto całeg o J e z io ra M ie j­ skiego. Z b u d o w a n ie d w o rc a ko lejo w eg o w p o łu d n io w o -w sc h o d n ie j s tro n ie m iasta spow o do w ało u tw o rz e n ie n o w ej d zieln icy m ie sz k a n io ­ w e j w zdłuż ul. B o g u m iła L in k i (d. B a h n h o fstra sse ), łączącej się z Al. W o jsk a P c lw ie g o (d. u l. P o lsk a albo K a ise rstra s s e ), n a k ra ń c a c h k tó ­ r e j znalami- s: • m ie js k ie z a k ła d y p rz e m y sło w e (gazow nia, rzeźn ia). 1.1. B ogum iła L ;nk i. d a w n ie j B a h n h o fstra sse , połączono n o w ą u lic ą z F iu g a tr ni (cLis. ul. C h ro brego , d. R ö n n e stra sse ). Po n a b y c iu t e r e ­ n ó w p rz y z a m k o w y c h w r. 1906 p rz e p ro w a d z o n o u licę w zd łu ż J e z io ra D ługiego (łzw. S e e stra sse , dzisiaj J e z io rn a ). Je d n o c z e śn ie p rz ed łu żo n o w B a rtn e j S tro n ie ul. K o n o p n ick iej (d. Y o rc k stra sse ) w k ie ru n k u

w sch o d n im (dziś. u l. B o g u m iła L e y k a , d . J ä g e rs tra s s e ) , k tó r a d o c h o ­ dzi ta do u l. Greń. Ś w ierc zew sk ie g o (d. K a ise rs tra s s e ), o k rą ż a ją c w te n sposób p o d m o k ły te r e n B ia łe j. P rz e d łu ż o n o ta k ż e A l. 3 Maja (d. Berg-

Strasse) i u l. M u rz y n o w sk ie g o (d. Q u e rs tra s s e ) do u l. Chrobrego, przy

czym Al. 3 M a ja p rz e d łu ż o n o w k ie ru n k u p ó łn o c n y m a ż d o p la c u p rz y Je z io rz e M iejsk im (d zisiejsza u l. Ż w irk i i W ig u ry ).

Z n aczn e z m ia n y w u k s z ta łto w a n iu sieci u lic z n e j p rz y n io sło znisz­ cz en ie m ia sta w r. 1914. P rz y o d b u d o w ie s ta ra n o się b o w iem o w p ro ­ w a d zen ie u le p sz e ń k o m u n ik a c y jn y c h , szczeg óln ie p rz y c e n tr a ln e j u l. R y n k o w e j i n a d J e z io re m M iejsk im . J a k w y n ik a z p la n u o d b u ­ d o w y z r. 1923, u l. R y n k o w a z o s ta ła p o szerzo n a do 26 m i w y p ro ­ sto w a n a n a c a łe j d łu g o ś c i22). P o d o b n ie w y p ro s to w a n o i n ieco poszerzono A l. 3 M a ja (d. B e rg stra s s e ) i u l. K o ssa k -S z c z u c k ie j (d. K irc h e n s tra s s e ) o raz Al. W o jsk a P o lsk ieg o 23) (d. K a is e rs tra s s e ). N ad Je z io re m M ie jsk im p la c W olności (d. P la c N a d b rz e ż n y ) u le g ł p o sze rze n iu k o sztem p rz y le g ły c h p a rc e l, a sa m b rz e g jezio ra w y p ro ­ stow ano, z a k ła d a ją c o k rę ż n ą p ro m e n a d ę . U p o rz ąd k o w a n o ta k ż e u lic e łączące b rz e g je z io ra z u l. R y n k o w ą, s tw a rz a ją c n a n ie lep szą p re s p e k - ty w ę . P rz e z B iałą p rz e p ro w a d z o n e z o stały ulice: W y s p ia ń sk ie g o (d. K a n a ls tra s s e ) o raz Ż ero m sk ieg o (d. V ie h trifts tra s s e ). Tę o s ta tn ią po łączono z u l. B. L e y k a (d. J ä g e rs tra s s e ).

Z w a ż n ie jsz y c h o b ie k tó w a rc h ite k to n ic z n y c h w r. 1899 w y b u d o ­ w a n o kościół k a to lic k i w s ty lu n e o g o ty c k im n a w z g ó rz u w B a rtn e j S tro n ie p rz y d zisiejszej u l. K o n o p n ic k ie j. P o r. 1914 o d b u d o w a n o go ze zniszczeń w o je n n y c h . W r. 1924 zb u d o w an o o k a z a ły g m ach g im ­ n a z ju m re a ln e g o p rz y d zisiejszej A lei W o jsk a P o lskieg o. W la ta c h trz y d z ie sty c h n a m ie jsc u d a w n e g o z a m k u z b u d o w a n y zo stał g m a c h sta ro s tw a (dzisiaj P re z y d iu m P R N ). Z d aw n eg o k o m p le k s u z a b u d o ­ w a ń p o zo stały je d y n ie re sz tk i b u d y n k ó w g o sp o d arczy c h w części za ch o d n iej o raz fosy i u m o c n ie n ia z k a m ie n i.

D z ia ła n ia w o je n n e w r. 1945 p o n o w n ie n ie o szczędziły S zcz y tn a , k tó re u leg ło zn iszczeniu w 47%, g łó w n ie w o k o licach u lic O d ro d z e n ia i 1 M aja. N a jw a ż n ie js z e z a b y tk i a rc h ite k to n ic z n e m ia sta , tj. ko śció ł e w an g elick i i re sz tk i za m k u , o c a la ły ja k o św ia d e c tw o d a w n e j p rz e sz ­ łości. O c a la ły też d re w n ia n e c h a ty m a z u rs k ie p rz y ul. K o n o p n ic k ie j ja k o p a m ią tk a s ta re j B a rtn e j S tro n y .

W A Ż N IE JS Z E M A TFR IA ŁY K A R TO G R A FIC ZN E I IK O N O G R A FIC ZN E P la n m ia sta Szczytna z r. 1698 (E ig en tlich er G ru n d riss d e r c h u rfl. d en

4 A p rillis A nno 1698 a b g e b ra n te n S ta d t O rtelsb u rg auch ein T heil von dem D orff B ienerseyte) — w p rac y H. G o l l u b a , G eschichte d er S ta d t O rtelsb u rg , s. 31.

P la n m ia sta S zczytna z r. 1753 E. W. B e r t r a m a w p rac y G olluba, o.e. s. 69. P la n m ia sta S zczytna z la t 1807 — 1818 R e h e f e l d a — w pracy; H. B o n k a ,

Die S tä d te und B urgen in A ltp reu ssen . K rólew iec 1895, ta b i. V, n r 24. P la n m ia sta S zczytna z la t 1826— 1828 G i e s e g o (L ageplan d er S ta d t O rte ls ­

burg) — w p ra c y A. B o e t t i c h e r a , Die B au und K u n std e n k m ä le r d e r P ro v in z O stp reu ssen — H eft III, s. 98.

P la n m ia sta S zczytna sprzed r. 1914 — w p rac y : D er W ie d e ra u fb a u O st- preussens, w yd. E. G ö t t g e n , K rólew iec 1928.

P la n m ia sta S zczytna po odbudow ie po r. 1914 — w pracy : D er W ie d e ra u fb a u O stp reu ssen s, w yd. E. G ö t t g e n .

P la n p ersp ek ty w iczn y m ia sta S zczytna z r. 1698 (O rte lsb u rg k wie d asselb ig ch e a u s se rh a lb d e r Thor, so k ü n n fftig k ö n n te n g eb a u w t w erden, aufgebauw t) — w p ra c y H. G o l l u b a , G eschichte d e r S ta d t O rtelsb u rg , s. 32 — 33. 3 °«