Lietz, Zygmunt
Karol Małłek w latach 1920-1939
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 115-131
Z Y G M U N T L I E T Z
K AR O L M AŁŁEK W LA TA C H 1920— 1939
D n ia 18 sty c z n ia 1920 r. w o js k o p o ls k ie w k ro c z y ło do D z iałd o w a . U rz ą d W o je w ó d zk i P o m o rsk i w T o ru n iu m ia n o w a ł ty m c z aso w y m s ta r o s tą p rz e w o d n icz ą ce g o R ad y L u d o w e j w D ziałd o w ie, T a d e u sz a B o g d ań sk ie g o z M y ślęt, k tó r y p ia s to w a ł sw ó j u rz ą d od 19 sty c z n ia 1920 r. p rz e z n ie s p e łn a d w a m ie siąc e , po czym m ie jsce jeg o o b ją ł A d o lf P ia se c k i. P ia s e c k i z a rz ą d z a ł p o w ia te m w tru d n y m o k re s ie p rz y g o to w a ń do p le b is c y tu n a M a z u ra c h , W a rm ii i P o w iślu . P r o p a g a n d a n ie m ie c k a d o c ie ra ła ró w n ie ż do p o w ia tu d zia łd o w sk ie g o , z n a jd u ją c tu p o d a tn y g r u n t n a s k u te k n ie z a d o w o le n ia sp o w o d o w a n e g o p rz e d łu ż e n ie m d n ia p ra c y o 2 g o d zin y i w z r a s ta ją c y m b e zro b o ciem . R a d y k a liz o w a li się n ie ty lk o ro b o tn ic y , a le i chło p i. W czasie w o jn y n a w sc h o d z ie d a lsz y m p o w o d e m n ie z a d o w o le n ia s ta ły się re k w iz y c je in w e n ta rz a żyw ego, a szczeg ó ln ie k o n i. S tr a t y c h ło p ó w p o w ia tu d z ia łd o w sk ie g o w lip c u i s ie r p n iu 1920 r. b y ły w ię k sz e n iż p o w ia tó w lu b a w sk ie g o i w ą b rz e s k ie g o ra z e m w z ię te l . W p o w ie cie d z ia łd o w sk im o b s z a rn ic y p o s ia d a li w 1921 r. 52,2% a r e a ł u ziem i. P o d w z g lęd e m p o lity c z n y m b y li oni z w iąz a n i z e n d e c k im C h rz e ś c ija ń sk im Z w ią z k ie m J e d n o ś c i N a ro d o w e j. Z n im i o ra z z „ g b u ra m i” m ie li n ie je d n o k ro tn ie p o w a żn e z a ta rg i i k o n flik ty ro b o tn ic y ro ln i. W z w ią z k u z ty m 25 m a j a 1920 r. w y b u c h ł w R u tk o w ic a c h t a k z w a n y d z ik i s t r a j k ro b o tn ik ó w ro ln y c h 2. P o w o d y do n ie z a d o w o le n ia p o sia d a li ta k ż e rz e m ie śln ic y , k u p c y i d ro b n i p rz e m y sło w c y . I s tn ia ł d u ży m a r a z m g o sp o d arcz y , p a n o w a ła d ro ż y z n a. W ś w ie tle p o w y ższy ch p rz y c zy n , j a k i n a s k u te k w o jn y p o ls k o -ra d z ie c k ie j m ło d z i M az u rz y s e tk a m i u c ie k a li do P r u s W sch o d n ich . K lę sk a p le b is c y to w a i s p o w o d o w a n y n ią te r r o r b o jó w e k n a c jo n a lis ty c z n y c h p o w o d o w ał z k o le i u c ie cz k i s e te k d z ia łac z y p le b isc y to w y c h z P o w iś la i W a rm ii, k tó rz y z a trz y m y w a li się w p o g ra n ic z n y c h p o w ia ta c h lu b a w s k im i d z ia łd o w sk im , n ie je d n o k ro tn ie d a ją c o dczuć sw ą n ie n a w iść z a k lę sk ę lu d n o śc i m a z u rs k ie j. W a lk a o p o p r a w ę p o ło ż e n ia ek o n o m iczn eg o ro b o tn ik ó w ro ln y c h p rz y c z y n iła się do o ż y w ie n ia d z ia ła ln o ś c i zw iąz k ó w zaw o d o w y ch . K o sz ty u trz y m a n ia s ta le w z ra s ta ły i w k w ie tn iu 1922 r. b y ły w y ższe w D z iałd o w ie n iż w g ru d n iu 1921 r. w śró d in n y c h m ia s t ś re d n ich n a P o m o rzu . J a k k o lw ie k b ezro b o cie n ie m a la ło , to je d n a k ze w z g lęd ó w osz 1 M. S t a ń s k i , R o z w ó j r u c h u lu d o w e g o n a P o m o r zu G d a ń sk im w la ta c h 1920— — 1926, P o z n a ń 1960, s. 45.
2 Ib id e m , ss. 54 i n a s t. J a k d a le ce w ła śc ic ie le ziem scy n ie p rz e s trz e g a li w a r u n k ó w p ra c y i p ła c y św ia d c z y fa k t, ż e c ię ż a rn e j żonie ro b o tn ik a K o ło d z ie jcz y k a z m a j ą tk u P a ń k o w sk ie g o w S z c z u p lin k a c h n ie p rz y d z ie lo n o fu r m a n k i, w n a s tę p s tw ie czego ta p o z b a w io n a o p ie k i le k a rs k ie j z m a rła .
częd n o ścio w y ch z lik w id o w a n o w D ziałd o w ie P a ń s tw o w y U rząd P o ś re d n ic tw a P r a c y a. L u d n o ść p o w ia tu d zia łd o w sk ie g o lic z y ła w 1921 r. 23 920 osób. L u d n o ś c i p o lsk ie j b y ło 21 610 osób (w ty m M a z u ró w 6121), a lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j 2310. P o la c y b y li p r z e w a ż n ie w y z n a n ia k a to lic k ie g o , a N ie m c y i M a z u rz y w y z n a n ia e w a n g e lic k o - -u n ijn e g o . L u d n o ść e w a n g e lic k ą z a ró w n o n ie m ie c k ą , ja k i m a z u r s k ą p o d p o rz ą d k o w a n o s u p e rin te n d e n to w i E rn e s to w i B arcz e w sk ie m u . N a jw y ższ ą w ła d z ę n a d e w a n g e lik a m i u n ijn y m i w P o lsc e p e łn ił n ie m ie c k i s u p e r in te n d e n t g e n e ra ln y , d r P a w e ł B lau w P o z n a n iu . P o d w z g lęd e m p o lity c z n y m e w a n g e lic y u n ijn i p o w ią z a n i b y li z D e u tsc h e V e r e in ig u n g f ü r S e jm u n d S e n a t i z D e u tsc h tu m s b u n d . 134 N iem ców m ie sz k a ło w L id z b a rk u W elsk im , 1 676 osób w g m in a c h w ie jsk ic h i o b sza ra c h d w o rs k ic h i około 600 w D z ia łd o w ie 4. K ilk u d z ie się c iu M az u ró w u ś w ia d o m io n y c h n a ro d o w o i Ś lą z a k ó w z C ieszy ń sk ieg o , n ie z g a d z a ją c się z ó w czesn ą p o lity k ą K o ścioła e w an g eL ick o -u n ijn eg o , p o w o ła ło w D z iałd o w ie z b ó r e w a n g e lic k o -a u g s b u rs k i z ks. E w a ld e m L o d w ic h e m , d y re k to re m P a ń s tw o w e g o S e m in a riu m N au czy cielsk ieg o w D ziałd o w ie, n a czele. S y tu a c ja p o lity c z n a w p o w iecie d z ia łd o w sk im b y ła b a rd z ie j zró ż n ic o w a n a , n iż to o p is u je K a ro l M a łłe k w sw o ich w sp o m n ien iac h .
W czasie w y b o ró w do s e jm u w d n iu 5 lis to p a d a 1922 r. w sz y s tk ie s tro n n ic tw a p o lity c z n e ro z w in ę ły a g ita c ję . O b sz a rn ic tw o i b o g a te c h ło p stw o s k ła n ia ło się w s tro n ę p ra w ic y . P o ls k ie S tro n n ic tw o L u d o w e „ P ia s t” p o s ia d a ło w p o w ie cie d z ia łd o w sk im k o ła : w W ie lk im Ł ę c k u , J a n o w ie , N a rz y m iu , N iesto i, P ło śn icy , T y lica c h i W ie l k ic h R u d o w is k a c h 5. Z ra m ie n ia te g o s tr o n n ic tw a k a n d y d o w a ł z p o w ia tu d z ia łd o w sk ieg o A n to n i P o lm a ń s k i z Ł ożnicy. P S L s tra c i ła w ty c h w y b o ra c h b a rd z o w ie le g łosów w s to s u n k u d o w y b o ró w w 1920 r. n a rzecz p ra w ic y , N a ro d o w e j P a r t i i R o b o tn ic z e j i D e u tsc h e V e r e in ig u n g . C h ło p i m a ło ro ln i i r o b o tn ic y w y ra ż a li sw e n ie z a d o w o le n ie z p rz y w ó d c y P o lsk ie g o S tr o n n ic tw a L u d o w eg o , p re m ie ra W in c en te g o W ito sa. D ziałacze N a ro d o w e j P a r t i i R o b o tn ic ze j n ie z a le ż n ie od P o lsk ie g o S tr o n n ic tw a L u d o w e g o p ro w a d z ili je d n o c ze śn ie w a lk ę z k la so w y m i z w ią z k a m i zaw o d o w y m i. W p rz e c iw ie ń s tw ie do in n y c h p o w ia tó w P o m o rz a , N a ro d o w a P a r t i a R o b o tn ic za w p o w iecie d z ia łd o w sk im n ie ty lk o n ie z m n ie jsz y ła liczb y o d d a n y c h głosów , lecz p o w ię k sz y ła je z 14,8% w w y b o ra c h w d n iu 2 m a ja 1920 r. do 29,5% g ło só w w w y b o r a c h z 5 lis to p a d a 1922 r . 6. P rz y c z y n y te g o s ta n u rzeczy n a le ży sz u k a ć w n ie z ad o w o le n iu n a jn iż sz y c h w a r s t w s p o łe c z e ń stw a p o w ia tu , j a k i p rę ż n e j d z ia łaln o śc i czło n k ó w te j p a rtii, k tó rz y s p ra w o w a li w ła d z ę w p o w ie cie d z ia łd o w sk im . B a rd z ie j u ś w ia d o m ie n i M az u rz y sp o d z ie w a li się, że C ieszy n iacy p o p ra w ią po ło żen ie M az u ró w t a k po d w z g lęd e m g o sp o d arcz y m , p o lity c z n y m , ja k i k u ltu r a ln y m . N a ro d o w a P a r t i a R o b o tn ic za z d o ła ła p o z y sk a ć zn aczn y o d s e te k m a n d a tó w w w y b o ra c h s a m o rz ą d o w y ch . P rz e w o d n ic z ą c y m R ad y N a ro d o w e j w D ziałd o w ie z o sta ł d r T a d e u sz M ich e jd a . C zło n k iem N a ro d o w e j P a r t i i R o b o tn ic ze j b y ł ró w n ie ż p rz e w o d n icz ą cy R ad y M ie jsk ie j w L id z b a rk u W elsk im . L u d n o ść n ie m ie c k a w y s ta w iła n a liśc ie n r 16 B lo k u M n iejszo ści N a ro d o w y c h w o k rę g u n r 31 w T o r u n iu k a n d y d a t u r ę E r n e s ta B a rc z e w skiego. N a o g ó ln ą liczb ę 8 953 osoby u p ra w n io n e do g ło so w an ia w p o w ie cie d z ia łd o w 8 R. W a p i ń s k i , D zia ła ln o ść N a ro d o w e j P a r tii R o b o tn ic z e j n a te re n ie w o je w ó d z tw a p o m o rs k ie g o w la ta c h 1920— 1930, G d a ń s k 1962, s. 67; te n ż e, E n d e c ja na P o m o rzu w la ta c h 1920— 1939, G d a ń s k 1966, s. 50.
4 R o c z n ik S ta ty s ty c z n y R z e c z y p o sp o lite j P o ls k ie j 1923, W a rsz a w a 1924, s. 16. 5 M. S t a ń s k i , op. cit., s. 97.
K A R O L M A Ł Ł E K W L A T A C H 1920— 1939 1 1 7
s k im n a B arcz e w sk ie g o p a d ło 4 608 głosów . T y m cz a se m P o la c y ro zb ici n a k ilk a lis t s tra c ili n a P o m o rz u w ie le ty s ię c y głosów .
W 1920 r. p o w ia t d z ia łd o w sk i lic z y ł og ó łem 3 636 dzieci, w ty m 1 319 w y z n a n ia k a to lic k ie g o i 2 317 w y z n a n ia e w an g e lic k ie g o . W śró d szkół istn ia ło 41% je d n o k la so - w y ch . W y je ż d ż a ją c z D z iałd o w a w 1920 r. n ie m ie c k i in s p e k to r szk o ln y zac h ę c ał n a u
czycieli do p o z o sta n ia i w y trw a n ia , co sp o w o d o w a ło , że n a u cz y c ie le ci o d m ó w ili zło ż e n ia p rz y sięg i p a ń s tw u p o lsk ie m u . W p o w y ższej s y tu a c ji P a w e ł K lim o sz — in s p e k to r szk o ln y w D ziałd o w ie z o rg a n iz o w a ł d la p o lsk ie j k a d r y p e d ag o g icz n e j k u r s od p a ź d z ie rn ik a 1920 d o s ty c z n ia 1921 r. W śró d u c z e s tn ik ó w k u rs u z n a jd o w a ł się ró w nież K a ro l M a łłe k w ra z z g ru p ą m ło d zieży m a z u rs k ie j. C zęść z n ich, j a k L eo p o ld M ag g a, w y k a z y w a ła w ó w czas sw e s y m p a tie p ro n ie m ie c k ie .
T o w a rz y s tw o P rz y ja c ió ł M a z u r p o w sta łe w io sn ą 1921 r. s k u p iło w ie lu d ziałaczy p leb iscy to w y c h , m ięd zy in n y m i p a s to r a E w a ld a L o d w ic h a ja k o p re z e s a , J a n a M a j ko w sk ieg o , W ilh e lm a B o ru tę , K a ro la M a łłk a , a ta k ż e d z ie sią tk i in n y c h , k tó rz y u szli z P r u s W sch o d n ich do P o lsk i. Z a b ie g a n o d la n ich o o d szk o d o w a n ie za m ie n ie u t r a cone w P r u s a c h W sch o d n ich . P ie rw s z ą im p re z ą je d n o c z ą c ą , a o p a rtą o fo lk lo r, s ta ł się z o rg a n iz o w a n y 25 c ze rw c a 1921 r. w ie cz ó r ś w ię to ja ń s k i, p o łą c zo n y z o tw a rc ie m w y sta w , m a la r s tw a i sz tu k i lu d o w e j. W czasie w ie cz o ru w y stę p o w a ł c h ó r i k o ło d ra m a ty c z n e T o w a rz y s tw a M ło d y ch E w a n g e lik ó w z W arsz a w y . C ztery d n i p ó źn iej z o rg a n iz o w a ło T o w a rz y s tw o w ie cz ó r m u z y k i o p e ro w e j z u d z ia łe m a rty s tó w z W a r szaw y . P ro w a d z o n o ró w n ie ż k u r s ję z y k a p o lsk ieg o od lip c a 1921 r. w D ziałd o w ie, k tó ry u ła tw ił d o ro sły m s t a r t w ż y ciu p u b lic z n y m , a ta k ż e w P a ń s tw o w y m S e m i n a riu m N a u c z y c ie ls k im 7. P ró b o w a n o je d n o c ze śn ie o d e rw a ć od w p ły w ó w n ie m ie c k ic h m ło d zież m a z u rs k ą p o w o łu ją c o d rę b n ą o rg a n iz a c ję , k tó r a u p r a w ia ła s p o rt i o rg a n iz o w a ła w y stę p y a rty s ty c z n e . K a ro l M ałłek zało ży ł 19 s ie r p n ia 1923 r. p rz y T o w a rz y s tw ie P rz y ja c ió ł M a z u r k o ło M łodzieży M a z u r s k i e j 8.
P o z ło ż en iu o b o w ią z u ją c y c h eg za m in ó w o trz y m a ł K a ro l M a łłe k 28 sty c z n ia 1921 ro k u s k ie ro w a n ie do p ra c y w c h a r a k te r z e n a u c z y c ie la p o m o cn iczeg o w P u b lic z n e j S zk o le P o w sz e c h n e j w P u rg a łk a c h , p o w ia t d zia łd o w sk i, do k tó re j uczęszczało 72 dzieci. Od p ie rw sz y c h d n i s w e j p ra c y zaw o d o w e j p ro w a d z ił trz y g ło so w y c h ó r szk o l ny . P a w e ł K lim o sz — in s p e k t o r szk o ln y ze Ś lą s k a C ieszy ń sk ieg o — d o strz e g ł u n ie go n ie p rz e c ię tn e zd o ln o ści p e d a g o g ic z n e 9. W P u r g a łk a c h m ie s z k a ł dość d u ży o d sete k lu d n o śc i k a to lic k ie j, k tó r a o d n o siła się n ie u fn ie do n a u cz y c ie la e w a n g e lik a . K a ro l M ałłek , zg o d n ie z t r a d y c ją d o m o w ą , w s p r a w a c h w y z n a n ia e w a n g e lic k ie g o b y ł n i e u s tę p liw y i d la te g o c a łk ie m p ra w d o p o d o b n e , iż p o p a d a ł w n ie p o ro z u m ie n ia z k a to lic k ą częścią m ie s z k a ń c ó w P u rg a łe k . W s to p n io w y m p rz e ła m y w a n iu w z a je m n y c h n ie u fn o ści p o m a g a ły M ałłk o w i in n e cech y jeg o c h a r a k t e r u — p o czu cie h u m o ru i so lid n a p ra c a zaw o d o w a . W o k re s ie w a k a c ji 1921 r. o d b y ł k u r s m a te m a ty c z n o -fiz y c z 7 Z b io ry E w a ld a L o d w ic h a w S ie d lc a ch , t. 2. W czasie k o n c e r tu w y k o n y w a n o u tw o ry S. N ie w iad o m sk ie g o , P u c c in ie g o , M e y e rb e ra .
8 W. W r z e s i ń s k i , O k re s m ię d z y w o je n n y . W a lk a o p rz y łą c z e n ie do R z e c z y p o s p o lite j w D zia łd o w ie, w : D zia łd o w o . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O lsz ty n 1966, s. 196.
9 O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W . K ę trz y ń sk ie g o w O lszty n ie. Z b io ry sp ec ja ln e (d a le j O B N ); E. Z a k r z e w s k i , B. S w i g o ń , M o n o g ra iia w s i P u r g a łk i, s. 5. W e w si m ie s z k a ło ok o ło 50% M az u ró w , w ty m około 10% o n ie s k ry s ta liz o w a n e j św iad o m o śc i n a ro d o w e j, ss. 11— 12; K . M a ł ł e k , I n te r lu d iu m m a z u r s k ie . W s p o m n ie n ia 1920— 1939, W a rsz a w a 1968, s. 94.
ny w S e m in a riu m N a u cz y c ie lsk im w L u b a w ie , by w g ru d n iu te g o ro k u zdać e g za m in p rz e d P a ń s tw o w ą K o m is ją E g z a m in a cy jn ą.
W s ty c z n iu 1922 r. z o sta ł m ia n o w a n y n a u cz y c ie lem sie d m io k la so w e j S zkoły E w a n g e lic k ie j w P ło śn icy . W sk u te k w y w ro to w e j d z ia łaln o śc i czło n k ó w D e u ts c h tu m - b u n d u , m ło d zież m a z u rs k a te j w si p e w n e g o ra z u n ie c h c ia ła o d p o w ia d ać M ałłk o w i n a le k c ja c h ję z y k a p o lskiego, tw ie rd z ą c , że n ie zn a teg o ję z y k a. D o p iero po ro zm o w ie o jc a K a ro la M a łłk a z p rz y w ó d c ą D e u ts c h tu m b u n d u w P ło śn icy , u d a ło się p rz e rw a ć ów je d n o d n io w y s t r a j k szk o ln y . P o d k o n iec ro k u szk o ln eg o 1921/22 w y siłk ie m całego g ro n a p ed ag o g iczn eg o z ałag o d zo n o p o d z ia ły w y z n a n io w e w szk o le i u tw o rz o n o je d n o litą sie d m io k la s o w ą szk o łę p o w sz e c h n ą 10.
P o p ó łro c z n y c h k u rs a c h d o k s z ta łc a ją c y c h w z a k re s ie p rz e d m io tó w p rz y ro d n ic z o - -g e o g ra fic z n y ch o ra z po o d b y ciu d w u m ie sięc z n eg o k u r s u w a k a c y jn e g o w P a ń s tw o w y m S e m in a riu m N a u cz y c ie lsk im w L u b a w ie , M ałłek z d a ł e g za m in z ty c h p rz e d m io tó w p rz e d P a ń s tw o w ą K o m is ją E g z a m in a c y jn ą w T o ru n iu .
Z d n ie m 1 w rz e śn ia 1922 r. K u ra to r iu m O k rę g u S zk o ln eg o P o m o rsk ie g o w T o r u n iu m ia n o w a ło M a łłk a n a u cz y c ie lem w ę d ro w n y m re lig ii e w a n g e lic k ie j w ję z y k u p o lsk im w M ały m Ł ę c k u , M ałe j T u rzy , M ro czk ach , P ie rła w k a c h , K sięży m D w o rze, P u r g a łk a c h i B ia łu ta c h w p o w iecie d z ia łd o w sk im . J a k o u b o c zn y cel te j n a u k i s t a w ian o p rz e d n im załag o d z e n ie n ie sn a s e k n a tle w y z n a n io w y m w śró d m ie szk a ń c ó w ty c h m ie jsco w o śc i u .
M a ją c s ta łe m ie s z k a n ie w D ziałd o w ie, m ó g ł M a łłe k w w ię k sz y m sto p n iu p o św ięcić się p ra c y sp o łeczn ej. N a u cz y c ie le w y z n a n ia ew an g e lic k ie g o o ra z ta g ru p a n a u cz y c ie li w y z n a n ia k a to lic k ie g o p o ch o d ząca z b y łe j K o n g re só w k i o p o g lą d a c h d e m o k ra ty c z n y c h i lew ico w y ch , k tó r a n ie c h c ia ła n a le że ć do C h rz e ś c ija ń sk o -N a ro d o - w ego S to w a rz y s z e n ia N au czy cielsk ieg o , zało ży ła w 1922 r. w D ziałd o w ie O g nisko Z w ią z k u N a u c z y c ie lstw a P o lsk ie g o S zk ó ł P o w szech n y ch . K a ro l M a łłe k z o sta ł s e k r e ta rz e m tego O g n isk a, a W ilh e lm in a P ie c h a sk a rb n ik ie m . Z w ią z e k N a u c z y c ie lstw a P o lsk ie g o o rg a n iz o w a ł k u rs y d la n a u cz y c ie li o n ie p e łn y c h k w a lifik a c ja c h p e d a g o g iczn y ch , p ro w a d z ił w ie cz o ro w e k u rs y d o k s z ta łc a ją c e d la d o ro sły c h z języka· p o lsk ie go, h is to rii i n a u k i o P o lsc e w sp ó łcz e sn e j. S y tu a c ja n a te re n ie D ziałd o w szczy zn y sp o w o d o w a n a b e zro b o ciem i p ro p a g a n d ą n ie m ie c k ą b y ła b a rd z o n a p ię ta . W ów czas n a jb a rd z ie j u ś w ia d o m ie n i n a ro d o w o M az u rz y p o d ję li p rz e c iw d z ia ła n ie . W ty m celu z ało ży li je sie n ią 1921 r. P o ls k o -M a z u r sk ie T o w a rz y s tw o E w a n g e lic k ie w D z ia łd o w ie (n ie z a leż n ie od ju ż is tn ie ją c e g o T o w a rz y s tw a P r z y ja c ió ł M azu r), k tó re g o p re z e se m z o sta ł k s. E w a ld L o d w ich , d y re k to r P a ń s tw o w e g o S e m in a riu m N au czy cielsk ieg o , s e k re ta rz e m R o b e rt K o żu szn ik , n a u czy ciel, a s k a r b n ik ie m K a ro l M ałłek . T o w a rz y s tw o p rz y po m o cy n a u cz y c ie li i g ru p y p rz y b y ły c h do D z iałd o w a C ie sz y n ia k ó w oto czyło o p ie k ą z m n ie jsz a ją c ą się lic z eb n ie lu d n o ść m a z u rsk ą , b y p rz y w ró c ić ją p o ls kości. W d n ia c h 17— 18 w rz e śn ia 1922 r., w m y śl u c h w a ły z a r z ą d u P o ls k o -M a z u r- skiego T o w a rz y s tw a E w a n g e lic k ieg o w z o rg a n iz o w a n y m w P o z n a n iu zjeźd zie Z rz e sze n ia O rg a n iz a c ji E w a n g e lic k ic h n a Z iem ia c h Z a c h o d n ic h R z e c z y p o sp o lite j P o lsk ie j u cze stn ic zy li deleg aci, p re z e s ks. E w a ld L o d w ic h i s k a r b n ik K a ro l M a ł ł e k 12.
10 Z b io ry W ilh e lm in y M ałłk o w e j w T o ru n iu , P ism o K u r a to riu m O k rę g u S z k o l nego P o m o rsk ie g o w T o ru n iu z 15X11 1921.
11 Ib id e m .
12 Z b io ry E w a ld a L o d w ic h a , t. 3. W y ciąg z p ro to k o łu z a r z ą d u P o ls k o -M a z u r- sk ieg o T o w a rz y s tw a E w a n g e lic k ieg o w ra z z p o le c en ie m w y ja z d u do P o z n a n ia , w y sta w io n y m 15 IX 1922 r. p rz e z w ic e p r e z e sa W ilh e lm a M a łłk a i s e k r e ta r z a R o b e rta
K A R O L M A Ł Ł E K W L A T A C H 1920—1939 1 1 9
3 g ru d n ia 1922 r. n a stą p iło o tw a rc ie M az u rsk ie g o D om u L u d o w e g o w D z iałd o w ie z u d z ia łe m w o je w o d y p o m o rsk ie g o J a n a B re jsk ie g o , s ta r o s ty p o w ia to w eg o w D z iałd o w ie J a n a P a w lic y , p a s to r a K a ro la K o tu li z P o z n a n ia , p ro f. J e rz e g o K u r n a to w sk ieg o — p re z e s a Z rz e s z e n ia E w a n g e lik ó w — P o la k ó w i m ie jsc o w y c h d ziałaczy. W o je w o d a J a n B re js k i m iędz.y in n y m i o św iad czy ł: „ J a k m a tk a d zieci sw e słab sz e w ię ce j m iłu je i tro s k liw ie j się n im i z a jm u je , t a k rz ą d p o lsk i w a m i b ra c ia M az u rz y e w an g e lic c y się in te re s u je i o w a s się b a rd z ie j tro szczy , bo s ta n o w ic ie m a łą c zą stk ę n a ro d u p o lsk ieg o , k tó r a się ró ż n i od w ię k sz o ści w y z n a n ie m ” 13. S ło w a p o w y ższe b y ły w y ra z e m now eg o s to s u n k u w ła d z w o je w ó d z k ic h po o k re s ie n ie z ro z u m ie n ia k w e s tii m a z u rsk ie j.
W d n iu 18 lu te g o 1923 r. T o w a rz y s tw o P r z y ja c ió ł M a z u r zo rg a n iz o w a ło u ro czy sto ści z w ią z a n e z 450 ro c z n ic ą u ro d z in M ik o ła ja K o p e rn ik a , n a k tó r e złożyły się o d czy ty o ra z b o g a ta część w o k a ln o -m u z y c z n a 14.
P o o trz y m a n iu p o sad y n a u c z y c ie la w ę d ro w n e g o K a ro l M a łłe k z d o b y w ał w ie le i n f o r m a c ji o p o ło ż e n iu lu d n o ś c i m a z u rs k ie j, k tó r e w y k o rz y s ty w a ł w G a w ę d a c h p o d p is y w a n y c h p s e u d o n im e m J a n k a O b ie ż y św ia ta n a ła m a c h „ G az e ty M a z u rs k ie j” . G a w ę d y t e p o św ięc a ł a k tu a ln y m p ro b le m o m n u r tu j ą c y m lu d n o ś ć w ie js k ą . J e d n ą z w a ż n ie js z y c h k w e s tii s ta n o w iła s p r a w a z ie m i d la b e z ro ln y c h o ra z u p e łn o ro ln ie n ie m a ło ro ln y c h . O k rę g o w y U rz ą d Z iem sk i o p a n o w a n y p rz e z o b s z a rn ik ó w n ie p rz e p ro w a d z a ł p a rc e la c ji w s tre fie p r z y g ra n ic z n e j m a ją tk ó w n a w e t n ie m ie c k ic h . D o p iero w io sn ą 1923 r. d oszło do p rz y m u s o w e j p a r c e la c ji m a ją tk u n ie m ie ck ieg o po G o ttlie - b ie v o n B o d d en w G ró d k a c h . P o ls k o -M a z u r sk ie T o w a rz y s tw o E w a n g e lic k ie d o m a g ało się od rz ą d u ró w n ie ż p a r c e l d la M azu ró w .
N ie m n ie j p a lą c a b y ła s p ra w a o p c ji M a z u ró w n a rz e c z N ie m ie c. Z a ró w n o T o w a rz y s tw o P r z y ja c ió ł M az u r, ja k i P o ls k o -M a z u rs k ie T o w a rz y s tw o E w a n g e lic k ie w y k o r z y s tu ją c lo k a ln e u ro c z y sto śc i, n a b o ż e ń s tw a g r o m a d k a r s k ie czy w e rb u ją c m ło d zież do s e m in a riu m n au cz y c ie lsk ie g o n a k ła n ia ły M a z u ró w do p rz y jm o w a n ia o b y w a te lstw a p o lsk ie g o i n ie o p to w a n ia p a ń s tw a n ie m ie ck ieg o . R ó w n ież K a ro l z B ro d o w a — czyli M a łłe k — zac h ę c ał M az u ró w , b y za p rz y k ła d e m w si K r a s n a Ł ą k a u d a li się do s ta r o s tw a z ż ą d a n ie m co fn ięcia o p c ji na. rzecz N ie m ie c i p rz y z n a n ia im o b y w a te ls tw a po lsk ieg o . „W ięc jeszcze r a z do w a s m ó w ię i to sam o zaś p o n o w n ie : B ra c ia ra d y m e j s łu c h a jc ie , do sw y c h o jców p o w ra c a jc ie , żeb y n a sz m a z u rs k i g b u r, s ta n ą ł ś w ia tu ja k o w z ó r” I5.
W trz e c ią ro c z n ic ę p o w s ta n ia P o ls k o -M a z u rsk ie g o T o w a rz y s tw a E w an g e lic k ieg o p rz y b y ł do D z iałd o w a w o je w o d a p o m o rs k i d r S ta n is ła w W ac h o w ia k , czło n ek N a ro K o ż u sz n ik a , n a u c z y c ie la P a ń s tw o w e g o S e m in a r iu m N a u cz y c ie lsk ie g o . O ich ro li n a Z jeź d z ie n ic n ie u d a ło się u s ta lić . Z ja z d m u s ia ł się je d n a k u s to su n k o w a ć do ro li K o ścio ła e w a n g e lic k o -u n ijn e g o w P o lsc e i d z ia ła ln o śc i irr y d e n ty s ty c z n e j D e u tsc h e r S c h u tz b u n d u za g ra n ic ą , z w łasz cz a po z ja z d a c h te j o rg a n iz a c ji w K la g e n f u rt i K ró le w cu , d ą żą c y c h do u m o c n ie n ia n ie m c zy z n y n a „w sc h o d n ic h k r e s a c h ” , w ty m i w D ziałd o w ie.
13 G a z e ta M a z u rs k a , 1922, n r 1 z 3 X II. Z p o w o d u w zm o żo n ej d z ia łaln o śc i m n ie js z o ś c i n ie m ie c k ie j, w o je w o d a ż ą d a ł od M a z u ró w lo ja ln o ś c i w o b e c P o lsk i.
14 G a z e ta M a z u rs k a , 1923, n r 4 z 1 8 II.
15 G a z e ta M a z u rsk a , 1923, n r 11 z 17 V I. D z ięk i sze ro k o z a k ro jo n e j a k c ji u ś w ia d a m ia ją c e j, p ro w a d z o n e j ta k p rz e z T o w a rz y s tw o ja k i n a u cz y c ie li P a ń s tw o w e g o S e m in a riu m N a u cz y c ie lsk ie g o u d a ło się p rz e k o n a ć w ie lu M a z u ró w do z rz ec z en ia się p r a w a do o p to w a n ia N ie m ie c. W sp o m in a ł o ty m ró w n ie ż R. K o ż u sz n ik w liśc ie do E. S u k e r to w e j-B ie d ra w in y z 30 I I960 (OBN).
d o w ej P a r t i i R o b o tn iczej. N a p o sied zen ie s e jm ik u p o w ia to w eg o o św iad c z y ł w im ie n iu rz ą d u p o lsk ieg o : „ P ra g n ą w sp o só b u ro c z y sty u d o k u m e n to w a ć , że rz ą d p o lsk i chce, a b y M az u rz y czu li się w P o lsc e d o b rze, b o M ac ie rz p rz y g a rn ą ć chce do sw ego ło n a w sz y s tk ic h b ez ró ż n ic y sy n ó w [...] chcę, a b y a d m in is tra c ja n a M a z u ra c h b y ła s p ra w n a , a p rz e d e w sz y s tk im s p ra w ie d liw a w o b e c w sz y stk ic h o b y w a te li” 10.
D ziałacze m a z u rsc y , ja k p ie rw s z y w ic e s ta ro s ta d r A d o lf S z y m a ń sk i, W ilh e lm i K a ro l M ałłk o w ie, W ilh e lm B o ru ta i in n i w id z ie li w N a ro d o w e j P a r t i i R o b o tn iczej, do k tó re j n a le że li o b a j w o je w o d o w ie i w ła d z e p o w ia to w e tę siłę p o lity c z n ą, k tó r a pozw oli im n a o siąg n ięc ie ró w n y c h p r a w z p o z o sta ły m i g ru p a m i lu d n o ści te g o p o w ia tu . N a ro d o w a P a r t i a R o b o tn ic za w y k a z y w a ła d u że z ro z u m ie n ie d la k w e stii m a z u rsk ie j, ty m b a rd z ie j że d r T a d e u sz M ic h e jd a d z ia ła ł a k ty w n ie n ie ty lk o w a d m in is tra c ji p o w ia to w e j, lecz ró w n ie ż w Z a rz ą d z ie W o je w ó d z k im N a ro d o w e j P a r ti i R o b o tn ic ze j w T o ru n iu . P o w s ta je p y ta n ie , w ja k im s to s u n k u p o z o sta w a ł K a ro l M ałłek do te j P a r ti i? S a m a u to r In te r lu d iu m n ie w sp o m in a o sw ej p r z e d w o je n n e j p rz y n a le ż n ości p o lity c z n ej. Z w y żej p rz y to c z o n y ch p o w ią z a ń o rg a n iz a c y jn o - to w a r z y s k ic h w y n ik a , że M a łłe k m ó g ł b y ć te ż s y m p a ty k ie m N a ro d o w e j P a r t i i R o b o tn iczej. P o d d a ją c się fa li n a s tr o jó w n a c jo n a lis ty c z n y c h i k o n ieczn o ści ro z ła d o w a n ia b e zro b o cia, N a ro d o w a P a r t i a R o b o tn ic za n a z e b ra n iu w D ziałd o w ie w d n iu 2 lu te g o 1924 r. z a ż ą d a ła z w o ln ie n ia z p ra c y N iem có w , a z a tru d n ie n ia b e z ro b o tn y c h P o la k ó w . Z u w a g i n a to, że d zia łac z e P S L „ P ia s t” n ie in te re s o w a li się lo sem ro b o tn ik ó w fo lw a rc z n y c h , k tó r y c h w a r u n k i m ie sz k a n io w e w ta k ic h m a ją tk a c h ja k B ia łu ty , B oro w o b y ły o p ła k a n e, ro b o tn ic y ci p rz e s ta li p ła c ić s k ła d k i czło n k o w sk ie p o łą c zo n e m u z n im i Z w ią z k o w i P r a c o w n in ó w R o ln y ch i L eśn y ch . W z ra s ta ły n a to m ia s t w d a lsz y m c iąg u w p ły w y N a ro d o w e j P a r t i i R o b o tn ic ze j i k la so w e g o Z w ią z k u Z aw o d o w eg o P r a c o w n ik ó w R o l n y c h R P. P o b y t s e n a to ra B o le sła w a L im a n o w sk ie g o (P P S ) w p o w ie cie d z ia łd o w sk im i o p u b lik o w a n y p rz e z e ń lis t o tw a rty w k w e s tii m a z u rs k ie j, j a k i p o s tu la ty E m ilii S u k e rto w e j p rz e d sta w io n e w M in iste rstw ie S p ra w W e w n ę trz n y c h w p ły n ę ły n ie w ą tp liw ie n a ży czliw sze p o d e jśc ie do p o s tu la tó w M a z u ró w ze s tro n y w ła d z c en tra ln y c h . W czasie p rz e ja z d u p rz e z D ziałd o w o p re z y d e n ta S ta n is ła w a W o jc iec h o w sk ieg o , z a rz ą d P o ls k o -M a z u rsk ie g o T o w a rz y s tw a E w a n g e lic k ie g o złożył m u m e m o r ia ł o p o trz e b a c h lu d n o śc i m a z u rsk ie j. D zięk i p o p a rc iu w ła d z w o je w ó d zk ic h i p o w ia to w y c h T o w a rz y s tw o ro z w ija ło s ię p o m y śln ie w p ły w a ją c n a p rz y sp ie sz e n ie o d b u dow y k o ścio ła ew an g e lic k ie g o i p rz y c z y n ia ją c się do z a ła tw ie n ia in n y c h k w e stii m a z u rsk ic h .
I n s p e k to r szk o ln y o ra z K u ra to r iu m O k rę g u S zk o ln eg o P o m o rsk ie g o p rz y ję ły K a ro la M a łłk a n a n a s tę p n y k u rs n a u c z y c ie lsk i w ro k u szk o ln y m 1923/24 w z a k re - się h u m a n is ty k i, p e d a g o g ik i i zajęć a rty s ty c z n y c h 17. K u rs te n zak o ń czy ł M a łłe k 27 c zerw ca 1924 r. z d a n ie m m a tu r y p rz e d P a ń s tw o w ą K o m is ją E g z a m in a c y jn ą p rz y M ęsk im S e m in a riu m N a u cz y c ie lsk im w T o ru n iu .
D n ia 1 w rz e śn ia 1924 r. K u ra to riu m m ia n o w a ło K a ro la M a łłk a n a u cz y c ie lem i k ie ro w n ik ie m je d n o k la so w e j P u b lic z n e j S zk o ły P o w sze c h n e j w N o w ej W si, do k tó re j u częszczało 68 d zieci z trz e c h są sie d n ic h w si. W p ie rw s z e j k o le jn o śc i p rz y s tą p ił on do p o d n ie sie n ia d y scy p lin y i fre k w e n c ji n a z a ję c ia c h szk o ln y ch . D zięk i u m ie ję tn ie p ro w a d z o n y m z ajęc io m i s to so w a n iu n o w y c h m e to d p o d n o sić się zaczęły w y n ik i n a u c z a n ia . P r a s a ó w czesn a t a k o c en iła jeg o p ra c ę w N o w ej W si p o d W ąd z y
-16 G a z e ta M a z u rs k a , 1924, n r 25 z 28 X I I 1924; n r 22 z -16 X I. 17 K. M a ł ł e k , op. cit., s. 96 i Z b io ry W ilh e lm in y M ałłek .
K A R O L M A Ł Ł E K W L A T A C H 1920—1939 121 n ie m : „ U m ia ł so b ie z je d n a ć z a u f a n ie i s y m p a tię w sz y s tk ic h m ie sz k a ń c ó w teg o z a k ą tk a D zdałdow szczyzny, b ez w zg lęd u czy to k a to lik ó w , czy e w a n g e lik ó w ” 18. W p r a cy p o z a le k c y jn e j o rg a n iz o w a ł o d c zy ty z p rz e źro cz a m i, u czy ł m ło d z ie ż p ie śn i i t a ń ców i u rz ą d z a ł p o k a zy sp o rto w e . N a u ro c z y sto ść z ak o ń c z e n ia ro k u szk o ln eg o p rz y b y ła z a ró w n o m łodzież, ja k i ro d zice ró w n ie ż z s ą sie d n ic h w si, a n a w e t z odległego za g ra n ic ą D ą b ró w n a .
„ T a k p o w y p e łn ie n iu sw eg o z a d a n ia m o g łe m p ó jść d a le j” — z a p isa ł o sobie M ałłek . N a stę p n ie K u ra to riu m m ia n o w a ło go 1 w rz e śn ia 1925 r. k ie ro w n ik ie m tr z y k la so w e j P u b lic z n e j Szk o ły P o w sz e c h n e j w K isin a c h . 6 s ie r p n ia 1925 r. z a w a rł M ałłek ś lu b z W ilh e lm in ą P ie c h ó w n ą I9, k tó r a u p rz e d n io p e łn iła fu n k c ję k ie r o w n ic z k i szk o ły w B ro d o w ie i K u rk a c h , a o b ecn ie p o d ję ła w ra z z m ężem n a u k ę w te j sam e j szkole. W ieś ta p o ło żo n a b lisk o D z iałd o w a ju ż w X IX w ie k u n a ra ż o n a b y ła n a g e rm a n iz a c ję ze stro n y p o b lisk ic h n ie m ie c k ic h w ła śc ic ie li zie m sk ic h . T rzy o so b o w y p e rs o n e l n a u c z y c ie lsk i ro z p o c zą ł p ra c ę n a d re p o lo n iz a c ją w si, ła g o d z ił t a r c ia w y zn an io w e , n a w y so k i poziom p o d n ió sł n a u c z a n ie w szk o le. D zięk i ty m w y siłk o m u d a ło się p rz e k sz ta łc ić szk o łę z trz e c h w sześcio o d d ziało w ą. D u żą ro lę o d e g ra ł za ło żo n y p rz e z M a łłk a trz y g ło so w y chór, w k tó re g o re p e r tu a r z e z n a jd o w a ły się liczn e m a z u rs k ie i o g ó ln o p o lsk ie p ie śn i lu d o w e . W ilh e lm in a M a łłk o w a p ro w a d z iła n a to m ia s t a m a to rs k i zespół te a tr a ln y , co u ła tw ia ło m ło d zieży o p a n o w a n ie ję z y k a lite ra c k ie g o . P o n a d to m ło d zież ż e ń sk a u c zy ła się p ra c y w o g ró d k a c h , szy cia i h a f to w a n ia.
P ie rw s z e p ró b y ry m o tw ó rc z e m ło d eg o n a u c z y c ie la sp o ty k a m y ju ż w cy to w an y m a r ty k u le o o p ta n ta c h . W 1925 r. zam ieśc ił M a łłe k n a ła m a c h „ G az e ty M a z u rs k ie j” d w a w ie rsze . N a p isa ł te ż p a rę g a w ęd ja k o B o g u m ił Jo czek , w ty m i O ra cję J o czk a n a J u t r z n i ą 20. P ó ź n ie j z u w a g i n a p o d ję tą n a u k ę p r z e rw a ł n ieco w s p ó łp ra c ę z re d a k c ją „ G az e ty M a z u rs k ie j”, lecz n ie z a n ie c h a ł z b ie ra n ia m a te ria łó w d o w id o w isk a od n a js ta r s z y c h m ie szk a ń c ó w : W ilh e lm in y W ip p ic h o w ej, o jc a W ilh e lm a , F r y d e r y k a M a łłk a z B ro d o w a , J e z u s k o w e j, B o g u m iła S o w y z Iło w a , B o g u m iła Z a b ie lsk ie g o z K isin o ra z trz y o ra c je o ż ac z k a ch od s o łty so w e j L ib u d z in y z W ie lk ie j T u rzy . W o p a rc iu o z e b ra n e p rz e z sieb ie d a w n e p ie śn i lu d o w e , o ra c je , b a śn ie i le g e n d y m ó g ł w s to su n k o w o k ró tk im czasie o d tw o rz y ć d a w n e w id o w isk o re g io n a ln e p t. J u tr z n ia M a z u rs k a n a G ody, k tó re sp o tk a ło się z g o rą c y m p rz y ję c ie m m ie sz k a ń c ó w o k o liczn y ch w si. P o d k o n ie c r o k u szk o ln e g o 1924/25 d zieci szk o ln e w K is in a c h u d a ły się do D z iałd o w a n a p o w ita n ie S ta n is ła w a W o jc iec h o w sk ieg o — p re z y d e n ta R ze c z y p o sp o lite j P o ls k ie j, co s ta n o w iło d u że w y ró ż n ie n ie d la p ra c y k is iń sk ic h p e d a g o gów. D ru g ą m a so w ą im p re z ą a rty s ty c z n ą w K is in a c h p rz y g o to w a n ą p rz e z M ałłk ó w , n a k tó r ą p rz y b y ło ok o ło 4700 osób z o k o lic z n y ch w si, D z iałd o w a , a n a w e t z o d leg łego za k o rd o n e m K o zło w a, b y ło zak o ń c z e n ie r o k u szk o ln eg o . G łó w n ą część te j u ro c z y sto śc i sta n o w iło b a rw n e w id o w isk o W e sele k r a k o w s k ie , u ro z m a ic o n e ta ń c a m i i p ie śn ia m i p o łą c zo n e z d z ie cię c y m i p o k a z a m i g im n a s ty c z n y m i. P r o g ra m o g lą d a ły
18 K . M a ł ł e k , op. cit., s. 123; Z b io ry W ilh e lm in y M ałłek . P is m o K u ra to riu m O k rę g u S z k o ln e g o P o m o rsk ie g o w T o ru n iu z 22 V II 1924 r.; G a z e ta M a z u rs k a , 1925, n r 33 z 23 V III.
19 K . M a ł ł e k , op. cit., ss. 128; O B N , P . P o z n a ń s k i , K. U g o w s k i M o n o g ra fia K isin , p o w ia t D zia łd o w o , rk p s ; G a z e ta M a z u rs k a , 1925, n r 33 z 14— 23 V III. 20 G a z e ta M a z u rs k a , 1923, n r 13 z 22 V II; n r 14 z 5 V III; n r 15 z 18 V III i n r 24 z 23 X II — ja k o Jo c z e k o b leci św ia t.
ró w n ie ż w ła d ze p o w ia to w e i s z k o ln e 21. T a k p o ję ta ro la szk o ły w ś ro d o w isk u w ie j sk im , o d tw a rz a ją c a i w y d o b y w a ją c a z z a p o m n ie n ia d a w n e z w y cz a je m a z u rsk ie, p rz y c z y n ia ła się do ła tw ie jsz e g o w y p ie r a n ia n ie m c zy z n y i szy b szej in te g ra c ji te j lu d n o ści z lu d n o śc ią n a p ły w o w ą . Od te j p o ry u ro c z y ste z ak o ń c z e n ia ro k u szk o ln eg o s ta ły się d o ro c z n ą tr a d y c ją szkoły w K is in a c h i w z o re m d la in n y c h szkół p o w ia tu d z iałd o w sk ieg o . Spod w p ły w ó w szkoły w y m y k a ła się m ło d z ie ż d o ra s ta ją c a , u le g a ją c p ro p a g a n d z ie n ie m ie c k ie j, co z n a jd o w a ło sw ó j w y ra z w u c ie cz k a ch p rz e d p o w o ła n ie m do w o js k a p o lsk ieg o w la ta c h 1926— 1930.
P o d k o n ie c w rz e śn ia 1926 r. g ościli w szk o le L u d w ik E k e rt — w iz y ta to r M in i s te r s tw a O św ia ty , d r S z w e rin — k u r a to r O k rę g u S zk o ln eg o P o m o rsk ie g o , M. M a k o w sk i — w iz y ta to r szkół p o w sz e c h n y ch i P a w e ł K lim o sz — in s p e k to r szk o ln y . W iz y ta to rz y b a d a li poziom k a d ry p ed ag o g icz n e j i w y n ik i n a u c z a n ia w szk o le w K isin ac h . P o p o m y śln y m w y n ik u w iz y ta c ji M ałłk o w i po zw o lo n o zd aw a ć d ru g i e g za m in k w a li fik a c y jn y , co n a s tą p iło 27 c ze rw c a 1927 r . 22. 26 c ze rw c a 1928 r. z n o w u h o s p ito w a li le k c je K a ro la M a łłk a i F r a n c is z k a A s c h e n b re n n e ra M. M ak o w sk i — w iz y ta to r k u ra to riu m , P a w e ł K lim o sz — in s p e k to r szk o ln y i k ie ro w n ik S zk o ły P o w sze c h n e j z D z iałd o w a . M ałłek złożył eg za m in z w y n ik ie m b a rd z o d o b ry m , co d a ło m u p e łn e u p r a w n ie n ia do n a u c z a n ia w szk o ła c h p o w szech n y ch .
K a ro l M ałłek , n ie z ale ż n ie od p ra c y w O g n isk u Z w ią z k u N a u c z y c ie lstw a P o ls k ieg o i P o ls k o -M a z u rsk im T o w a rz y s tw ie E w a n g e lic k im od 1927 r. w sp ó łp ra c o w a ł s ta le z M u zeu m M az u rsk im w D ziałd o w ie, z b ie ra ją c d la n ieg o w ra z z m ło d zieżą ró ż n o ro d n e p a m ią tk i z p o w ia tu . S y s te m a ty c z n ie d o k s z ta łc a ł się w z a k re s ie m e to d y k i i d y d a k ty k i n a k u rs a c h w a k a c y jn y c h . P o n a d to w zb o g ac a ł sw ą w ie d zę w z ak resie e tn o g ra fii, so cjo lo g ii i h is to rii. W 1930 r. u k o ń c zy ł p ó łro c z n y k u rs s p o łe c z n o -ro ln i- czy w B ro d a c h p o d K ra k o w e m . Z d o b y te n a ty c h k u r s a c h w ia d o m o śc i m ia ły w p ły w n a p o d n o sze n ie je g o p o zio m u in te le k tu a ln e g o , k s z ta łto w a n ie je g o osobow ości i z a in te re s o w a ń tw ó rczy ch . N a jw ię k s z e w ra ż e n ie w y w a r ły n a n im w y k ła d y p ro fe so ró w J a n a S ta n is ła w a B y stro n ia , S ta n is ła w a L o re n tz a z z a k re su k u ltu r y i sztu k i, e tn o g ra fii i z a ję c ia p ra k ty c z n e zesp o łó w a m a to rs k ic h p ro w a d z o n e p rz e z J ę d r z e ja C ie r- n ia k a i K a z im ie rz a M aja . N ie m n ie js z e z n aczen ie d la u g ru n to w a n ia jeg o z a in te re s o w a ń lu d o z n a w c z y c h i p is a r s k ic h m ia ły ro z m o w y z J e r z y m Z a w ie y sk im — ó w czes n y m d y re k to re m Z w ią z k u T e a tró w L u d o w y c h 23. Z d o b y te t ą d ro g ą w ia d o m o śc i t e o re ty c z n e i p ra k ty c z n e p rz e k a z y w a ł m ło d zieży , a w ia d o m o śc i z z a k re s u w ie d zy r o l niczej m ie jsc o w y m g o sp o d arzo m . N a ro zw ó j je g o p rz e k o n a ń p o lity c z n y c h m ia ły w p ły w o so b iste k o n ta k ty z d z ia ła c z a m i ro b o tn icz y m i, c h ło p sk im i i zw iąz k o w y m i ja k : K a z im ie rz e m M aje m (S tro n n ic tw o N a ro d o w e), T a d e u sz e m M ic h e jd ą (N a ro d o w a P a r ti a R o b o tn icza), B o le sła w e m L im a n o w s k im (P o lsk a P a r t i a S o c ja listy cz n a ), C zes ła w e m W y cech em (S tro n n ic tw o L u d o w e). R ó w n ież E m ilia S u k e rto w a -B ie d r a w in a z ac h ę c ała m ło d eg o n a u c z y c ie la do z ajęc ia się k ra jo z n a w s tw e m i fo lk lo re m . Z a m iło w a n ia do k ra jo z n a w s tw a w p a ja ł M ałłek m ło d zieży szk o ln e j w P ło śn ic y ja k i w K isin ac h , u rz ą d z a ją c w y c iec z k i do W arsz a w y , K ra k o w a , W ieliczk i i Z a k o p a nego.
N a w ie ść o m a jo w y m z a m a c h u s ta n u P iłsu d s k ie g o w W arsz a w ie , w o je w o d a p o 21 K. M a ł ł e k , op. cit., ss. 143— 145.
22 K . M a ł ł e k , op. c i t , s. 146; P. P o z n a ń s k i , K. U g o w s k i , op. cit., s. 32. 23 K . M a ł ł e k , op. c i t , s. 153; Z b io ry W ilh e lm in y M ałłek . Z a ś w ia d c z e n ia z o d b y ty c h k u rsó w .
K A R O L , M A Ł Ł E K W L A T A C H 1920— 1939 1 2 3
m o rs k i S ta n is ła w W ac h o w ia k , o b a w ia ją c się ro z s z e rz e n ia s t r a j k u n a in n e g r u p y z a w o d o w e ja k i w z ro stu n a s tr o jó w p ro n ie m ie c k ic h , ogłosił 15 m a ja s ta n w y ją tk o w y . N a z jeźd zie w o je w ó d z k im N a ro d o w e j P a r t i i R o b o tn ic ze j w y b ra n o T a d e u sz a M ich e jd ę p rz e w o d n ic z ą c y m z a rz ą d u w o je w ó d zk ie g o . IV K o n g re s N a ro d o w e j P a r t i i R o b o tn iczej m ia ł n a celu ro z sze rz e n ie w p ły w ó w p a r tii w śró d u rz ę d n ik ó w i ro b o tn ik ó w . W p o w ie cie d z ia łd o w sk im b y ło w 1926 r. z a le d w ie 48 ro b o tn ik ó w z a tru d n io n y c h w w ięk szy ch z a k ła d a c h p ra c y , do k tó ry c h to N a ro d o w a P a r t i a R o b o tn ic za p ró b o w a ła d o trz e ć ze sw y m i h a sła m i. P o p rz e w ro c ie m a jo w y m N a ro d o w a P a r t i a R o b o tn ic za p rz e szła do le g a ln e j op o zy cji. W o je w o d ą p o m o rs k im z o sta ł w p a ź d z ie rn ik u K. M ło d z ia n o w sk i. R ó w n ież b a rd z ie j u ś w ia d o m ie n i M az u rz y p rz y ję li z m ia n y rz ą d o w e z d u ż ą re z e r w ą , a n a w e t n ie c h ęc ią . W ro k p o z a m a c h u s ta r o s tw o d z ia łd o w sk ie ob ją ł T e o fil M o n tw iłł, n ie o b e z n a n y z p r o b le m a ty k ą m a z u rs k ą . P o d k o n ie c 1926 r. lic z b a k ó łe k ro ln icz y c h w p o w ie cie d z ia łd o w sk im z m a la ła z o śm iu do p ięciu , lecz lic z b a c zło n k ó w w z ro sła do 239. W p ły w y p o lity c z n e P S L „ P ia s t” w z ro sły o 35% , C h rz e ś c ija ń sk ie g o N a ro d o w eg o S tr o n n ic tw a P r a c y o 25% , c h rz e ś c ija ń sk ie j d e m o k ra c ji 0 20%, a Z w ią z k u L u d o w o -N a ro d o w e g o o 1 5 % 24. D e u tsc h e V e r e in ig u n g c o ra z b a r d ziej z w ięk sz ała w p ły w y w śró d lu d n o śc i m a z u rs k ie j, a szczeg ó ln ie w śró d o p ta n tó w do N iem iec, u d z ie la ją c im z ap o m ó g i p o ży czek za p o ś re d n ic tw e m b a n k u n ie m ie c k ie g o w T o ru n iu .
W la ta c h trz y d z ie sty c h N ie m c y w y k u p ili 100 h a po o p ta n ta c h w p o w iecie d z ia łd o w sk im i p rz e k a z a li je w rę c e o d d a n y c h so b ie p a rc e la n tó w . U siło w ali oni p rz e sz k o d z ić M ałłk o w i i jeg o żonie w z a k ła d a n iu o rg a n iz a c ji W y c h o w a n ia F iz y c z nego i P rz y s p o so b ie n ia W o jsk o w e g o w B ro d o w ie, w y k o rz y s tu ją c do te g o z n ie m czoną m ło d z ie ż 25, k tó r a n a w e t w K is in a c h z e r w a ła p la k a ty , by p rz e sz k o d z ić w od b y c iu z e b r a n ia te j o rg a n iz a c ji.
Od m a rc a do m a ja 1926 r. o d w ie d za li p o w ia t B u ch o lz i P. D o b b e rm a n n , k ie ro w n ik w y d z ia łu szk o ln eg o D e u tsc h e V e r e in ig u n g , z b ie ra ją c p o d p isy ta k od N ie m ców j a k i M az u ró w , a n a w e t o p ta n tó w w celu z a k ła d a n ia szk ó ł n ie m ie ck ich . W P ło śn icy , g d zie ju ż w czasach p ra c y M a łłk a k o n flik ty te n ieco załag o d zo n o , w w y n ik u a g ita c ji p a s to r a S k ie rk i z e b ra n o 59 p o d p isó w . A g ita to rz y o d w ie d zili te ż S k u r p ie 1 Iło w o , ta m p o m a g a ł im p a s to r H e rm a n n W ilck. P o o d rz u c e n iu n ie sp e łn a 40 p o d p isó w (ró w n ież o p ta n tó w ) p rz e z in s p e k to ra szk o ln eg o , s p r a w a iło w s k a w n ie sio n a zo s ta ł a p rz e z N ie m c ó w ja k o in te rp e la c j a p o se lsk a do S e jm u . P ró b y p rz y w ró c e n ia p o w ia to w i n ie m ie ck ieg o c h a r a k t e r u n ie sp o ty k a ły s ię z u m ie ję tn y m p rz e c iw d z ia ła n ie m w ła d z w o je w ó d z k ic h i p o w ia to w y c h , co w y w o ła ło z k o le i w z ro s t n a s tr o jó w n a cjo n a listy c z n y c h w obozie p o ls k ie j p ra w ic y , n ie ro z u m ie ją c e j zło żo n ej s y tu a c ji lu d ności m a z u rs k ie j. S y tu a c ja t a z a n ie p o k o iła d z ia łac z y P o ls k o -M a z u rsk ie g o T o w a rz y s tw a E w a n g e lic k ieg o . Szczeg ó ln e n a sile n ie p ro p a g a n d y n ie m ie c k ie j p rz y p a d ło na ro k 1928. N a czele lis ty B lo k u M n iejszo ścio w eg o do S e n a tu fig u ro w a ł p o n o w n ie B arcz e w sk i. D e u tsc h e V e r e in ig u n g w y s u n ę ła w e w rz e śn iu 1929 r. n a lis tę n r 12 w w y b o ra c h do S e jm u z g e rm a n iz o w a n e g o ro ln ik a , A d o lfa R e n d z a n o w sk ie g o z K i- sin w celu p rz y c ią g n ię c ia g ło só w m a z u rsk ic h , w y d a n o n a w e t o d ezw ę w y b o rc z ą
24 M. S t a ń s k i , op. cit., s. 155.
25 'S. P o t o c k i , T e n d e n c je p o lity c z n e m n ie jsz o ś c i n ie m ie c k ie j w w o je w ó d z tw ie p o m o r s k im w la ta c h 1920— 1939, G d a ń s k ie Z e sz y ty H u m a n isty c z n e , G d a ń s k 1965, n r 18, ss. 25, 32; te n ż e, P o ło że n ie m n ie js z o ś c i n ie m ie c k ie j w P olsce 1918— 1939, G d a ń sk 1969, s. 192.
w ję z y k u p o ls k im 26. O b o k te j a g ita c ji za szk o ła m i n ie m ie c k im i p ro w a d z iły cichą p ro p a g a n d ę n ie m ie ck ie d ia k o n is k i z W ię cb o rk a, p ow . sęp o le ń sk i. D z iałaln o ść d ia k o - n is e k d e m a sk o w a ł K a ro l M a łłe k w „G azecie M a z u rs k ie j” . N ie m ie ck ie w y siłk i w sp ie r a ł z P r u s W sch o d n ich O std e u ts c h e r H e im a td ie n st, k tó ry ty lk o w p o w ie cie szczy cień sk im z e b ra ł 25 ty się cy m a re k n a szk o ln ictw o n ie m ie c k ie w P o lsce. N ie m c y licząc n a p rz y c h y ln ą d la sieb ie w E u ro p ie a tm o s fe rę p o u c h w a ła c h lo k a rn e ń sk ic h , d o ty czący ch g ra n ic w sc h o d n ic h , ro z p o w sz e c h n ia li fa łsz y w e w ie śc i o rz e k o m y m p le b is c y cie n a P o m o rzu . P o d z a r z u te m ty m a re sz to w a n o n a u c z y c ie la d o m o w eg o z N a rz y m ia — L e o p o ld a M ag g a . Od p o ło w y 1928 r. Z w ią z e k L u d o w o -N a ro d o w y p rz e k sz ta łc ił s ię w S tro n n ic tw o N a r o d o w e 27. K a ro l M a łłe k p o p rz e z osobę K a z im ie rz a M a ja , p rz e w o d n icząceg o R a d y W o je w ó d z k ie j S tro n n ic tw a N aro d o w eg o , w la ta c h 1928— 1929 ze w z g lęd ó w ta k ty c z n y c h p o z o sta w a ł z a p e w n e w d o b ry c h s to su n k a c h z ty m S tr o n n ic tw em .
Od 1920 r. d ziałacze Z rz e sz e n ia E w a n g e lik ó w P o la k ó w p o d ję li w p o w ie cie d z ia ł d o w sk im i w śró d e w a n g e lik ó w w k r a j u a k c ję z b ió rk o w ą n a rz e cz o d b u d o w y k o ścio ła e w an g e lic k ie g o w D ziałd o w ie. A k c ję tę k o n ty n u o w a ły w n a stę p n y c h la ta c h T o w a rz y stw o P rz y ja c ió ł M a z u r i P o ls k o -M a z u rsk ie T o w a rz y s tw o E w a n g e lic k ie. P o b y t s e n a t o r a L im an o w sk ie g o , p re z y d e n ta W o jciech o w sk ieg o , w o je w o d ó w p o m o rs k ic h w y k o rz y s ta li d ziałacze P o ls k o -M a z u rsk ie g o T o w a rz y s tw a E w a n g e lic k ie g o ró w n ie ż do s k ła d a n ia p e ty c ji o p rz y z n a n ie k re d y tó w n a o d b u d o w ę k o ścio ła e w an g e lic k ie g o . S a m s u p e r in te n d e n t B a rc z e w sk i n ie w ie le c zy n ił w y siłk ó w w ty m k ie ru n k u . P a ń s tw o p r z y zn ało m a g is tra to w i D z iałd o w a 240 ty s. zło ty c h , a p a r a f ia z e b r a ła 20 ty s ię c y zło ty ch n a je g o o d b u d o w ę 28.
W ład ze w o je w ó d z k ie z b y t późno, b o d o p ie ro w 1929 r . z o rie n to w a ły się w p ro n ie m ie c k ie j ro li s u p e r in te n d e n ta B arcz e w sk ie g o ja k i w jeg o w p ły w a c h n a w y b o r ców m a z u rsk ic h , g ło su ją c y c h w trz e c h k o le jn y c h w y b o ra c h n a k a n d y d a tó w D e u t sch e V e re in ig u n g . M a łłe k n a ła m a c h „ G az e ty M a z u rs k ie j” z w ra c a ł u w a g ę n a to, że k o śció ł o d b u d o w u je się za p ie n ią d z e p a ń stw o w e , a p a s to r u m ie szc z a w n im n ie m ie c k ie n a p isy . N a k a z a n iu w d n iu 6 g ru d n ia 1931 r. n a w o ły w a ł B a rc z e w sk i sw y ch p a ra fia n , b y w p rz y g o to w y w a n y m sp isie lu d n o śc i p o d a w a n o ja k o ję z y k o jc z y sty n ie p o lsk i, a ję z y k n ie m ie ck i, g dyż on je s t e w a n g e lik ie m m a z u rsk o - n ie m ie c k im , a nde p o ls k o -m a z u rsk im . W ś la d y s u p e r in te n d e n ta p o szli i in n i p a sto r z y te g o p o w ia tu , ja k D o st z B u rk a tu , w k tó re g o p a r a f ii w szy scy M az u rz y p o d a w a li ja k o ję z y k o jc z y sty — ję z y k n ie m ie ck i, ja k k o lw ie k n a w e t d o b rz e n im n ie w ła d a li. P a s to r H e rm a n n W ilck z N a rz y m ia a p e lo w a ł do m ło d zieży m a z u rs k ie j, b y n ie b r a ła u d z ia łu w u ro czy sto ściach i p o w strz y m y w a ła się od p ra c y w p o lsk ic h o r g a n iz a c ja c h 29. W o p isa n e j 26 S. P o t o c k i , P o ło żen ie, ss. 152, 179, 235—237; ten że, T e n d e n c je , s. 14; P a u l D o b e rm a n n w p ro c e sie D e u ts c h tu m b u n d u w B ydgoszczy za z b ie ra n ie p o d p isó w na rzecz s z k o ln ic tw a n ie m ie ck ieg o m. in. w p o w iecie d zia łd o w sk im w 1926 r. z o sta ł s k a z a n y n a 6 m ie sięc y w ię z ie n ia (G a z eta M a z u rsk a , 1930, n r 18 z 4 V).
27 R. W a p i ń s к i, E n d e c ja , ss. 84— 85. P rz e w o d n ic z ą c y m z a rz ą d u p o w ia to w eg o w D z iałd o w ie b y ł b u d o w n ic zy J a n K o ścielsk i. W la ta c h 1929— 1930 p o sia d a ło to S tro n n ic tw o w p o w iecie z aled w ie 95 członków .
28 G a z e ta M a z u rs k a , 1930, n r 27 i 28 z 6 i 13 V II. D uże zasłu g i n a ty m p o lu od Î923 r. poło ży ł w o je w o d a S ta n is ła w W ac h o w ia k , p ó ź n ie j s ta r o s to w ie P a w lic a i P la c - k o w sk i. S p o łe c z eń stw o p o m o rs k ie z eb rało 21618 zł, a g m in a d z ia łd o w sk a 22 968 zł. O tw a rc ie k o ścio ła n a stą p iło 30 X I 1930 r. (G a z eta M a z u rsk a , 1930, n r 42 z 19 X i n r 4S z 30 X I).
29 S. P o t o c k i , P o ło żen ie, ss. 223— 224; G a z e ta M a z u rs k a , 1930, n r 74. W zro st p ro p a g a n d y n ie m ie c k ie j z m u sił k u r a to r a d o k to ra M ich a ła P o lia k a w 1934 r. do z o r
K A R O L M A Ł Ł E K W L A T A C H 1920— 1939 1 2 5
s y tu a c ji n o w e w ła d z e s a n a c y jn e n ie u fn ie o d n o siły s ię do w sz y s tk ic h M az u ró w , n ie s te ty ta k ż e do zrep o lo n iz o w an y c h . D o d a tk o w ą n ie u fn o ść w z b u d za ły p ró b y zało że n ia Z w ią z k u M az u ró w , tr a k to w a n e g o ja k o o rg a n iz a c ję s e p a ra ty s ty c z n ą . W p a rz e z ty m i te n d e n c ja m i w z ra s ta ła ro la s tr o n n ic tw a C h je n o -P ia s ta w p o w ie cie d z ia łd o w sk im i z n a jd u ją c e g o się p o d w p ły w e m c h a d e c ji C h rz e ś c ija ń sk o -N a ro d o w e g o S to w a rz y sz e n ia N au cz y c ie lsk ie g o , co m o g ło m ieć ró w n ie ż w p ły w n a o b sa d ę s ta n o w is k n a u c z y c ie lsk ic h i k ie ro w n ic tw a szk ó ł w p o w ie cie o p rz e w a d z e lu d n o ś c i k a to lic k ie j. P o zm ia n ie in s p e k to r a szk o ln eg o p o g o rsz y ły ’ się ró w n ie ż s to s u n k i w śró d n a u c z y c ie li teg o p o w ia tu . Z w y ż ej p o d a n y c h p rz y c z y n ro s ła n ie u fn o ść w o b e c n a u c z y c ie li e w a n gelik ó w , k tó ry c h n o w e w ła d z e p o w ia to w e często p o z b aw ia ły k ie ro w n ic tw a szkół. T e n sam lo s s p o tk a ł ró w n ie ż M a ł ł k a 80.
E m ilia S u k e rto w a -B ie d r a w in a z am iesz cz a ła n a ła m a c h „ K a le n d a rz a d la M az u ró w ” 31 w ia d o m o śc i o d a w n y c h z w y c z a ja c h i o b y c z a ja c h m a z u rsk ic h , p u b lik o w a ła p ie śn i p lo n ó w , le g e n d y , z w y cz a je ro k u k o ścieln eg o , z a c h ę c a ją c c z y te ln ik ó w do n a d s y ła n ia o p isó w z w y cz a jó w o b rz ę d o w y ch , a K a ro la M a łłk a do n a p is a n ia s z tu k i o p a r te j o w ą tk i o b rz ę d o w e. K ie d y zaś M a łłe k ro zp o czął u k ła d a n ie u tw o ró w scen iczn y ch d la a m a to rs k ie g o r u c h u a rty s ty c z n e g o , E m ilia S u k e r to w a -B ie d ra w in a p is a ła : „O to z m a rtw y c h w s ta je J u tr z n ia , a to d z ię k i p. K a ro lo w i M a łłk o w i z B ro d o w a , k tó r y od k ilk u l a t je s t k ie ro w n ik ie m szk o ły w K is in a c h p o w ia t D ziałd o w o . S ta ra n n ie , s k rz ę t n ie i m o zo ln ie s p is a ł p. M a łłe k o ra c je , p ie śn i i m e lo d ie , k tó r e p a m ię ta j ą n a jp o w a ż n ie js i o b y w a te le m ie jsco w i, k re w n i i p r z y ja c ie le p a n a K a ro la ” 32. P o r a z p ie rw szy u k a z a ła się J u tr z n ia 7 n a zu rska n a G o d y w d o d a tk u do „ N o w in ”. W y d a n ie k siąż k o w e J u tr z n i m a z u r s k ie j na G o d y d la dom ów , szk ó ł i z b o ró w e w a n g e lic k ic h u k a z a ło się s ta r a n ie m Z rz e s z e n ia E w a n g e lik ó w P o la k ó w w W a rsz a w ie w 1931 r.
D n ia 29 m a rc a 1930 r. o d b y ło się w S z k o le R ze m ie śln ic ze j w D ziałd o w ie z e b r a n ie o rg a n iz a c y jn e p o w o łu ją c e o d d z ia ł Z rz e s z e n ia E w a n g e lik ó w P o la k ó w . N a z e b ra n iu w y g ło sili r e f e r a ty n a u c z y c ie le P ie c h a i K a ro l M a łłe k : J a k tr a fić d o M a zu ró w . W d y s k u s ji u c ze stn ic zy li: T r u sz y ń s k a , J a e g e r th a l, S z y m a ń sk i, M a łłe k i w ic e s ta ro s ta W eese. W s k ła d n o w o p o w o ła n eg o z a r z ą d u w e sz li: d y r. J ó z e f B ie d ra w a — p r e zes, d r A d o lf Szy m ań sk a — w ic e p re z e s, J . D a w id — I s e k r e ta rz , K a ro l M a łłe k — I I s e k r e ta r z , J a n J a e g e r th a l — s k a r b n ik . Z rze sze n ie n a w ią z y w a ło do tr a d y c ji P o l- sk o -M a z u rs k ie g o T o w a rz y s tw a E w a n g e lic k ieg o .
Z d n ie m 1 lip c a 1933 r. p rz e sz e d ł M a łłe k n a w ła s n ą p ro ś b ę do s ie d m io k la s o w e j P u b lic z n e j Szk o ły P o w sz e c h n e j w D ziałd o w ie. T e n o k re s p ra c y zaw o d o w e j w D z iał d o w ie w y k o rz y s ta ł do ro z w in ię c ia p ra c y s p o łec z n e j w zało żo n y m 8 lu te g o 1931 r. Z w ią z k u M a z u ró w w D ziałd o w ie. W 1931 r. w „G azecie M a z u rs k ie j” o p u b lik o w a ł Z a rz ą d Z w ią z k u t a k z w a n e „ te zy m a z u rs k ie ”, k tó r e m ia ły n a c elu o b ro n ę in te re s ó w lu d n o ści m a z u rs k ie j n a p o lu g o sp o d arcz y m , p o lity c z n y m i k u ltu ra ln o -o ś w ia to w y m . g a n iz o w a n ia w p o w ie cie d z ia łd o w sk im k u r s u n a u cz y c ie lsk ie g o w celu z a p o z n a n ia n a u c zy c ie li z k w e s tią n ie m ie c k ą i fo rm a m i w a lk i z n ią n a p o lu o św iaty .
30 K . M a ł ł e k , I n te r lu d iu m , ss. 223— 224.
81 K a le n d a rz d la M a z u ró w n a r o k 1925, ss. 101, 112; K a le n d a rz d la M a z u ró w n a ro k 1924, ss. 102, 105 z a w ie ra trz y o ra c je żaczk ó w . W ia d o m o śc i z z a k re s u fo lk lo ru m a z u rsk ie g o o d n a jd u je m y i w „ K a le n d a rz u d la M a z u ró w n a ro k 1926” i „ K a le n d a r z u d la M a z u ró w n a ro k 1930” , ss. 101— 105 o ra z w „ K a le n d a rz u d la M a z u ró w n a r o k 1931”, s. 107. Z e b ra ł j e M a łłe k , a o p u b lik o w a ła E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a , k tó re j w p ły w n a k s z ta łto w a n ie jeg o z a in te re s o w a ń j e s t w id o czn y .
N ie p rz y p a d k o w o w o b liczu k ry z y s u eko n o m iczn eg o , dużego g ło d u ziem i w śró d M a z u ró w n a p la n p ie rw szy p o s ta w ił Z w ią z e k M a z u ró w p o s tu la ty g o sp o d arcze. N a te n k ie ru n e k d z ia łaln o śc i Z w ią z k u w ty m o k re sie n a jw ię k sz y w p ły w w y w ie ra ł p rezes, d r A d o lf S z y m a ń sk i z W ie rz b o w a , k tó ry by ł a u to re m 15 tez. O sta tn ie 6 d o ty czący ch s p r a w k u ltu ra ln o -o ś w ia to w y c h i w y z n a n io w y c h n a le ży p rz y ją ć , z n a ją c je g o z a in te re so w a n ia , o p ra c o w a ł K a ro l M ałłek — s e k r e ta rz Z w ią z k u M a z u ró w 33. Z w ią z e k w a l czył o z ac h o w a n ie ro d z im y c h o b y c za jó w n a w e t w ó w czas, gd y te p rz e s ią k n ię te b y ły częściow o w p ły w a m i n ie m ie ck im i. Chciano* w te n sp o só b d ro g ą p o śre d n ią , n ie zn ie c h ęc a ją c M az u ró w do u k s z ta łto w a n e j ju ż tra d y c ji, zdobyć ich d la p olskości.
P r o g ra m Z w ią z k u M az u ró w , je śli chodzi o p ro b le m a ty k ę sp o łe c z n o -g o sp o d a r czą, z o sta ł s fo rm u ło w a n y po d w p ły w e m p ro g r a m ó w M a z u rs k ie j P a r ti i L u d o w e j, S am o p o m o cy M a z u rs k ie j i Z w ią z k u M az u ró w w E łk u . W id a ć z a te m k o n ty n u a c ję tra d y c ji m a z u rsk ie g o ru c h u lud o w eg o . Ź ró d e ł s e p a ra ty z m u m a z u rsk ie g o n a le ży s z u k ać w w ie lo le tn ie j w a lc e lu d u m a z u rsk ie g o z N ie m c a m i o sw e p r a w a p o lity c z n e, e k o n o m ic zn e i n a ro d o w e . P rz e n o sz e n ie teg o s e p a ra ty z m u w o b ec p a ń s tw a po lsk ieg o , ja k to czyni S ta n is ła w P o to c k i, o dnosić się m oże je d y n ie do te j części M azu ró w , k tó r a u le g a ła w p ły w o m D e u tsc h e V e re in ig u n g . B liżej z a te m p ra w d y je s t R o m a n W a p iń sk i, k tó ry d o s z u k u je się s e p a ra ty z m u p o m o rsk ie g o w n ie d o ro z w o ju g o s p o d a r czym teg o w o je w ó d z tw a 34. To sam o o d n ieść m o ż n a do p o w ia tu d ziałd o w sk ieg o . Do p o d n ie sie n ia d u c h a opozycji p rz y c z y n ia ły s ię sto su n k i w y z n an io w e , u s tro jo w e i p o lity c z n e now eg o o k re s u sa n a c ji, z k tó ry m i n ie z g ad z a li się u ś w ia d o m ie n i n aro d o w o M azu rzy , ja k i in n a lu d n o ść w o je w ó d z tw a p o m o rsk ieg o .
17 lu te g o 1931 r. p rz y b y ł do D z iałd o w a n a o tw a rc ie D o m u L u d o w eg o w o je w o d a S te fa n K irtik lis, s ta r o s ta T eofil M o n tw iłł i in s p e k to r szk o ln y . N a p o sied z e n iu s e jm i k u p o w ia to w eg o A d o lf S z y m a ń sk i w y g ło sił r e f e r a t o k w e s tii m a z u rsk ie j n a tle ciężk iej s y tu a c ji e k o n o m ic zn e j p o w ia tu . W d y s k u s ji głos z a b ie ra li c zło n k o w ie Z w ią z k u M azu ró w : k u p ie c J a n J a g ie łłk o - J a g e r th a i o ra z chło p i m a z u rsc y O p ach , W in ia rsk i i R e ttk o w sk i. In n i czło n k o w ie, b ę d ą c u rz ę d n ik a m i p a ń s tw o w y m i w o b a w ie p rz e d u t r a t ą p ra c y , p o w strz y m y w a li się od u d z ia łu w d y s k u sji. W o je w o d a u s to su n k o w a ł się k ry ty c z n ie do p o s tu la tó w m a z u rsk ic h , w id z ąc w n ic h ż ą d a n ie p rz y w ile jó w . R a d a S e jm ik u P o w ia to w e g o zło ży ła w o je w o d zie m e m o ria ł w p o w y ższej k w e stii. G oście z T o r u n ia zw ied zili szk o ły w D ziałd o w ie, Iło w ie, N a rz y m iu i T y licach .
P o n ie fo rtu n n e j w sw y c h s k u tk a c h te j k o n fe re n c ji n a s tą p ił s p a d e k a k ty w n o śc i Z w ią z k u M az u ró w . M az u rz y zaczęli w y stę p o w a ć ta k ż e z in n y c h p o lsk ic h s to w a rz y sze ń , a A k c ja K a to lic k a i J u n g d e u tsc h e P a r te i triu m fo w a ły . P o d n a c isk ie m ró ż n y c h czy n n ik ó w m a g is tr a t D z iałd o w a o trz y m a ł w re sz c ie od p a ń s tw a p o m o c f i n a n so w ą n a o d b u d o w ę k o ścio ła e w an g elick ieg o . D zięk i o d b y w a n y m w n im n a b o ż e ń s tw o m p o lsk im p e w n ą lic z b ę M az u ró w z d o ła n o p o zy sk ać d la s p ra w y p o lsk ie j. W ży ciu p u b lic z n y m n a tr a f ia li oni d a le j n a w ie le n ie u fn o ści. P o le m iz u ją c z n ie ja k im M .K. z „ G az e ty D z ia łd o w s k ie j” 35, u rz ę d n ic y e w an g e lic c y stw ie rd z a li, że n a og ó ln ą
33 K . M a ł ł e k , op. cit., ss. 168— 169; G a z e ta M a z u rsk a , 1931, n r 32 z 9 V III. P ie rw s z y z a rz ą d Z w ią z k u M az u ró w u k o n s ty tu o w a ł się w sk ład z ie : d r A. S z y m a ń sk i — p re z es, O tto n E s k ie rs k i z Z a k rz e w a — w ic ep rez e s, K . M a łłe k — s e k r e ta rz . C złon k o w ie J a n O p ra c h z K ra s n e j Ł ą k i, J a n J a g ie łłk o - J a g e r th a i z D ziałd o w a, G u sta w G ro n k o w s k i z B u rk a rtu , E d w a rd N e tz z K u re k . G a z e ta M a z u rsk a , 1931, n r 8 z 22 II.
34 S. P o t o c k i , P o ło że n ie m n ie jsz o ś c i, s. 189; R. W a p i ń s k i , E n d e c ja , s. 101. 35 G a z e ta M a z u rs k a , 1924, n r 16 z 24 V II. Być m oże, że b y ł to K. M ak o łła, k tó ry po u cieczce z N idzicy p o p le b iscy c ie w y d a w a ł „ G az e tę D z ia łd o w s k ą ”, s ie ją c fe rm e n t w obozie m a z u rsk im .
