Jan Lubomirski - muzyk, nauczyciel i działacz ruchu polskiego na Warmii

Szatrawski, Krzysztof Dariusz

Jan Lubomirski - muzyk, nauczyciel i

działacz ruchu polskiego na Warmii

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 191-198

K r z y s z t o f D a r i u s z S z a t r a w s k i

JAN LUBOMIRSKI — MUZYK, NAUCZYCIEL

I DZIAŁACZ RUCHU POLSKIEGO NA WARMII

W dziejach k u ltu ry polskiej n a W arm ii w latach 1920—1939 doniosłą rolę o dgryw ała działalność pedagogów i in sp irato ró w ru c h u am atorskiego, u tr w a ­ lająca rodzim ą pieśń i m uzykę. J e d n y m z ak ty w n iejszy ch pro p ag ato ró w pol­ skiej k u ltu ry m uzycznej n a ty m tere n ie był J a n Lubom irski, którego postać n a trw a łe zw iązała się z ru c h em polskim okresu m iędzyw ojennego oraz z dziejam i k u ltu ry regionalnej w Polsce Ludow ej.

Nie m a dotychczas n a u k o w ej sy ntezy dorobku pedagogiki m uzycznej W arm ii i jej w k ła d u w u trw a le n ie polskiej św iadom ości n a ro d o w ej regionu *. P o w stała zaledw ie jed n a p raca m ag istersk a oraz kilkanaście a rty k u łó w p ra so ­ w ych dotyczących działalności J a n a L ubom irskiego. U zasadnia to potrzebę dalszych p rzyczynkarskich opracow ań. A rty k u ł stanow i próbę u stalen ia w k ła ­ du J a n a Lubom irskiego w rozw ój k u ltu ry m uzycznej W arm ii. S ta ra n o się omówić w a ru n k i k ształtu jące jego osobowość m uzyczną, możliwości i doko­ n a n ia w działalności prz ed w o jen n ej orasz znaczenie działalności po r. 1945, a tak że dokonać analizy jego twórczości m uzycznej n a przykładzie u tw orów chóralnych.

KSZTA ŁTO W A N IE SIĘ OSOBOW OŚCI M UZY KA I DZIAŁACZA J a n L ubom irski urodził się w rodzinie chłopskiej 22 listopada 1905 r. w Stanclew ie koło Reszla. W tejże w si ukończył szkołę niem iecką, jednakże za sp raw ą żyw ych trad y c ji dom u rodzinnego o raz środow iska stanclew skiego z ainteresow ał się m uzyką i k u ltu rą ludow ą rd z en n ie polskiej lu d n o ś c i*. Ju ż w latach 1919—1920 istn iały w Stanclew ie: m łodzieżow y chór czterogłosow y pod w ezw aniem św. Cecylii prow adzony przez F ranciszka Popina o raz kapela b raci W einertów , zaś o prężności k u ltu ro w e j środow iska polskiego w S ta n cle ­ w ie św iadczy, iż J a n L ubom irski, B ern a rd W ein ert i F ranciszek Popin, k tó ­ ry c h n azw isk a n a sta le zw iązały się z dziejam i k u ltu r y m uzycznej n a W arm ii, działalność sw ą rozpoczęli w e w sp om nianych z es p o ła ch 8. O sile oddziaływ ania lokalnego środow iska polskiego św iadczyć może rów nież polonizacja

nauczy-1 W s p o s ó b m a r g i n e s o w y t e m a t y k ę t ę p o r u s z a j ą p r a c e : J . B o e h m , F e l i k s N o i o o i u i e j s k l , A r t y s t a i w y c h o w a w c a , O l s z t y n 1985; T . S w a t , P o l s k a p i e ś ń p a t r i o t y c z n a n a W a r m i i t a l a ­ t a c h 1772— 1939, O l s z t y n 1982. 2 M . Z i e n t a r a - M a l e w s k a , J u b i l e u s z J a n a L u b o m i r s k i e g o , S ł o w o n a W a r m i i i M a z u r a c h , 1985, n r 49, s . 2; I n f o r m a c j a u s t n a J . L u b o m i r s k i e g o (15 V 1985). 3 P ó ź n i e j s z e d z i e j e J . L u b o m i r s k i e g o , B . W e i n e r t a i F . P o p i n a o d n a l e ź ć m o ż n a w o p r a ­ c o w a n i u J . B o e h m a , K s z t a ł c e n i e o r g a n i s t ó w d l a p o t r z e b r u c h u p o l s k i e g o n a P o w i ś l u i W a r ­ m i i w o k r e s i e p o p l e b i s c y c i e , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1980, n r 2, s s . 182 i n . , 187, 193.

192 Krzysztof Dariusz Szatrawski

cielą R ipperta, sprow adzonego przez w ładze niem ieckie w ram ach a k cji ger- m anizacyjnej ze S chw arzw aldu 4.

W ynikiem specyficznych w aru n k ó w k u ltu ro w y ch Stanclew a było u m u zy ­ k aln ien ie oraz św iadom ość przynależności do k u ltu ry polskiej późniejszego działacza. Ja k o uczestnik ru c h u am atorskiego J a n L ubom irski zdobył u m ie ­ jętności w ystarczające na to, a b y otrzym ać sty p e n d iu m w celu odbycia, zorga­ nizow anego wów czas po raz p ierw szy prtzez Zw iązek O brony K resów Z achod­ n ich przy w spółpracy Z w iązku P olaków w P ru sac h W schodnich, k u rsu dla organistów w P o z n a n iu 5.

Podczas n a u k i w P oznaniu J a n L ubom irski u p orządkow ał i poszerzył w ie­ dzę teoretyczną o raz pogłębił sw e um iejętności praktyczne, zwłaszcza w za­ kresie g ry n a organach. Ja k o uozestnik k u rs u m iał on okaizję doskonalenia się pod k ieru n k iem pedagogów te j m iary, co Feliks N ow owiejski, ks. W acław G ieburow ski i Józef P aw lak, dzięki czemu stał się m uzykiem profesjonalnym , Na wszechstronność w ykształcenia m uzycznego m łodego sty p en d y sty rzutow ać m ogły idee pedagogiczne Feliksa Nowowiejskiego, uczącego g ry n a organach oraz im p ro w iz ac ji6. N auka w Poznaniu, łącznie z przygotow aniem do podjęcia sam odzielnej p ra k ty k i o b jęła lata 1923— 1926 7.

Proces k ształtow ania się osobowości m uzycznej J a n a Lubom irskiego pnze- biegał w określonych w a ru n k ac h społeczno-narodow ych, k tó re w znacznym stopniu w yznaczały jego kieru n ek . G łów nym celem działaczy ru c h u polskiego była aktyw izacja społecznego i k u ltu raln eg o życia rdzennej ludności polskiej oraz ponow na konsolidacja środow iska polskiego po p rzeg ran y m plebiscycie. O słabienie s tr u k tu r m iejskich ru c h u polskiego, będące w y n ik iem niepow odze­ nia akcji p le b isc y to w ejs, spow odowało większą ak tyw izację środow isk tere n o ­ w ych, toteż środowisko polskie w Stanclew ie n ie stanow iło w ty m względzie w y ją tk u . S p rzyjające w a ru n k i rozw oju przyszłych k a d r artystycznych i p ed a­ gogicznych stw o rzy ła działalność zespołów i to w arzy stw młodzieżowych, zaś zrozum ienie potrzeby zawodowego kształcenia inspiratorów ru ch u am ato rsk ie­ go znalazło odbicie w działalności organizacji polskich. J e d n y m z przykładów tak pojm ow anej polityki k u ltu ra ln e j były w spom niane k u rs y dla organistów w Poznaniu.

K ońcow y okres form ow ania się profilu m uzycznego J a n a L ubom irskiego przy p ad ł n a lata n a u k i w Poznaniu. Obok zajęć m uzycznych w program ie k u rsu znalazły się rów nież lekcje języka polskiego, a pełniejszy k o n ta k t z k u l­ tu rą polską decydow ał o w szechstronnym rozw oju stypendysty. P od su m o w u ­ jąc proces k ry stalizow ania się zawodow ego oblicza przyszłego działacza ruchu polskiego, stw ierdzić należy, iż rz u to w ały n a ń zarów no trad y c je k u ltu ro w e W arm iaków , jak też p raca organizatorów życia k u ltu raln eg o W ielkopolski.

4 R i p p e r t b y ł w S t a n c l e w i e a u t o r y t e t e m , m u z y c z n y m . N a u c z y ł J . L u b o m i r s k i e g o p o d ­ s t a w t e c h n i k i s k r z y p c o w e j , s ł u ż y ł p o m o c ą i a c h o w ą p o l s k i m z e s p o ł o m m u z y c z n y m i s p r o ­ w a d z a ł p o l s k i e w y d a w n i c t w a . I n f o r m a c j a u s t n a J . L u b o m i r s k i e g o ( 1 9 I I 1985). 5 Z a d a n i e m t e g o k u r s u b y ł o p r z y g o t o w a n i e p r a c o w n i k ó w o ś w i a t y i k u l t u r y , a w r e z u l ­ t a c i e ( p o d n i e s i e n i e p o z i o m u a r t y s t y c z n e g o k u l t u r y m u z y c z n e j l u d n o ś c i p o l s k i e j p o p l e b i s c y c i e , J . B o e h m , K s z t a ł c e n i e o r g a n i s t ó w , s . 182 i n . 6 K o m p o z y t o r p r z y k ł a d a ł d u ż ą w a g ą d o n a u k i i m p r o w i z a c j i , k t ó r a „ u ł a t w i a ł a i n t e r p r e ­ t a c j ą a r c y d z i e ł m u z y c z n y c h i j e s t o p a n o w a n i e m m u z y k i n a j w y ż s z y m ” : J . B o e h m , F e l i k s N o w o w i e j s k i . Z a r y s b i o g r a f i c z n y , O l s z t y n 1977, s . 98 i n . 7 E . O s t r o w s k a , N i e z o s t a t w p u s t c e , N a s z a W i e ś , 1981, n r 33, s , 9; i n f o r m a c j a u s t n a J . L u b o m i r s k i e g o (15 V 1985). 8 W . W r z e s i ń s k i , R u c h p o l s k t n a W a r m i t , M a z u r a c h i P o i o i ś l u ги l a t a c h 1920— 1939, P o z n a ń 1963, s s . 46— 54.

Jan Lubomirski - muzyk, nauczyciel i dz iałacz 193

DZIAŁALNOŚĆ N A W ARM II W LATACH 1926— 1939 JA K O W YPADKOW A MOŻLIWOŚCI I PO TRZEB RUCHU PO LSK IEG O

Działalność m uzyczna J a n a Lubom irskiego rozpoczęła się z chw ilą u k o ń ­ czenia n a u k i w Poznaniu, a trw a ła do r. 1939, k ied y to został aresz to w an y w B erlinie. M iejscem jego działalności obok O lsztyna, gdzie m ieściła się sie­ dziba Z w iązku T ow arzystw Młodzieży w P ru s a c h W schodnich, b y ł głów nie terem W arm ii, jakkolw iek zasięg oddziaływ ania obejm ow ał rów nież M azury, P ow iśle i Ziemię Złotow ską.

Początki aktyw ności zaw odow ej J a n a Lubom irskiego p rzy p ad ły n a okres przejściow y w polityce w ew n ę trz n e j re p u b lik i w eim arskiej. P ogłęb iająca się polaryzacja polityczna społeczeństw a niem ieckiego oraz nasilenie się w a lk i 0 w ładzę pom iędzy istn iejący m i p a rtiam i stw orzyły niek o rz y stn e w a ru n k i dla działalności polskich organizacji patrio ty cz n y ch 9. P o dojściu do w ła d zy p a rtii narodow osocjalistycznej n a siliły się akcje rep resy jn e. W p raw d zie p ro p a g an d a Tnzeciej Rizeszy odrzucała germ anizację jako w yznacznik sto su n k u wobec mniejszości narodow ych, lecz p ro g ram W iederdeutschung, w ed łu g oceny śro ­ dow iska polskiego, w istocie sw ej, n ie różnił się od dotychczasow ych fo rm po ­ lity k i n a ro d o w o śc io w ej10. Wobec re p re sji i a k tó w te r r o r u koniecznym stało się prow adzenie działalności w szechstronnej, m ają ce j n a celu p rzełam an ie b a rie ry lę k u i pobudzenie akty w n o ści patrio ty czn ej Polaków . W y razem takiego sta n o ­ w iska sta ły się u ch w ały zjazdu p rasy polskiej w Niemczech z 20 lutego 1927 r. dotyczące zw iększenia liczby d odatków do gazet polskich i um ocnienia reg io ­ n aln y ch ośrodków p rasow ych I1.

Jeszoze podczas w a k ac ji 1926 r. J a n L u b o m irsk i rozpoczął działalność n a W arm ii, a 28 listopada 1926 r., a w ięc p rzed ukończeniem k u r s u w Poznaniu, m ian o w an y został re d ak to rem odpow iedzialnym „Życia M łodzieży” ls. Po za­ kończeniu n a u k i w P oznaniu znacznie rozszerzył zakres działalności. G łówną dziedziną jego aktyw ności zaw odow ej było w sp ieran ie i ro zw ija n ie a m a to r­ skiego ru c h u muzycznego. U m acniał, zak ład ał i p row adził ch ó ry i kapele. Do­ starczał im polskiego r e p e rtu a ru i o p raco w y w ał pieśni ludowe, w y stęp u jąc p rz y ty m publicznie oraz organizując życie m uzyczne ludności p o ls k ie j1S.

Rów nolegle do p ra c y m uzycznej prow adził działalność re d ak cy jn ą. Obok prac zw iązanych z w y d a w a n ie m „Życia M łodzieży”, u k azującego się co dw a tyg o d n ie jak o d o datek „G azety O lsztyńskiej”, zajm ow ał się rów nież k o lp o rta ­ żem polskich w y d a w n ictw i w erb o w an iem abo n en tó w n a W arm ii, M azurach 1 Pow iślu 14.

Z rolą an im a to ra am atorskiego ru c h u arty sty c zn eg o w iązało się rów nież zbieractw o pieśni ludow ych W arm ii. J a n L u b o m irsk i tra k to w a ł je nie tylko jako m etodę u trw a la n ia d o robku k u ltu ra ln eg o m iejscow ej ludności, lecz ró w ­ nież jako sposób zdobyw ania m ateria łu , k tó r y po op raco w an iu w chodził do re p e rtu a ru prow adzonych przezeń zespołów. Z anotow ane p ieśn i opracow yw ał i pow ielał p rz y pom ocy środków chałupniczych, sporządzając w te n sposób

9 I b i d e m , s . 196 i n . 10 I b i d e m , s . 269 i n . 11 W . W r z e s i ń s k i , N a s w o i m i w ś r ó d o b c y c h , K a t o w i c e 1971, s . 55. 12 J . C h ł o s t a , Z a r y s d z i e j ó w d o d a t k ó w d o « G a z e t y O l s z t y ń s k i e j » to l a t a c h 1921— 1939, K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1974, n r 1, s . 13. 13 I n f o r m a c j a u s t n a J . L u b o m i r s k i e g o (19 I I 1985). 14 J . C h ł o s t a , W y d a w n i c t w o «G a z e t y O l s z t y ń s k i e j » w l a t a c h 1918— 1939, O l s z t y n 1977, s s . 99, 101, 115. 4. K o m u n i k a t y . . .

194 Krzysztof Darius z Szatrawski

śpiew niki. Owocem te j działalności był w łasnoręcznie pow ielony śpiew nik pieśni ludow ych z okolic B iskupca Reszelskiego. Przeznaczony dla szkół pol­ skich n a W arm ii śpiew nik z aw ie rał około czterdziestu p i e ś n i 1S. Część pieśni opracow anych wielogłosowo ukazała się w polskich czasopismach i śpiew ­ n ik ac h la.

Działalność organizatorska J a n a Lubom irskiego w iązała się rów nież z oży­ w ieniem am atorskiego ru c h u teatralnego. Z ak ład an ie kół żywego słowa, p ro ­ w adzenie prób i urządzanie w ystępów , w spółudział w z ak ład a n iu szkół i przedszkoli oraz prow adzenie lekcji śpiew u w lokalnych to w arzy stw ach m ło­

dzieży stanow iły dodatkow e zadania w yk o n y w an e w ra m a ch pracy w Zw iązku T ow arzystw Młodzieży w P ru sac h W schodnich 11.

Po dojściu do w ładzy p a rtii faszystow skiej konieczne stało się zacieśnienie k o n tak tó w pom iędzy P o lak am i o raz nasilenie a k c ji naro d o w ej i k u ltu ra ln e j ru c h u polskiego. F o rm y działalności pozostały n ie zmienione, p u n k t ciężkości p rzesu n ą ł się jed n ak k u doraźnym działaniom m ają cy m n a celu konsolidację Polaków . N ad al od b y w ały się p róby chórów i to w arzy stw śpiewaczych, coraz częściej jed n ak by ły one um iejscow ione n a „w y b u d o w a n iach ”, czyli w zagro­ dach leżących poza w sią i z dala od in n y ch zabudow ań, co w ynikało 'z na w pół konspiracyjnego c h ara k te ru ty c h sp o tk ań 18.

Liozne w y ja zd y terenow e, zw iązane ze w sp ieran ie m pracy placów ek k u l­ tu raln y ch i u m acn ian iem środow iska Polaków oraz kolportaż p rasy i w y d a w ­ nictw ulotnych, zauw ażone zostały przez w ładze pruskie, toteż w ty m okresie często b y w ał inw igilow any i szykanow any. Doszło rów nież do czynnych n a ­ paści i zam achów na jego życie. U n ik n ął ich dzięki pom ocy Polaków , do k tó ­ ry ch przyjeżdżał. Zdarzało się również, że n iek tó rzy N iem cy ostrzegali go, a n a w et pom agali m u w ucieczce ls.

Od chw ili rozpoczęcia sw ej działalności, a więc od r. 1926, obok stałych zajęć upow szechnieniow ych J a n L ubom irski uczestniczył w e w szystkich zagad­ nieniach, w k tó ry ch m ógł być pomocnym. Szerokie sp e k tru m form i zakres oddziaływ ania rzu to w ały n a specyficzny sty l p racy i re p e rtu a r. N ależy p a m ię­ tać, iż jed n y m z zadań było przełam anie stra ch u i nieufności oraz, co za tym idzie, aktyw izacja narodow a i k u ltu ro w a środow isk polskich. W ty m celu dz ia­ łalność J a n a Lubom irskiego nosiła cechy w izyt tow arzyskich łączonych często z pomocą w gospodarstw ie, p o rad am i w sp raw a ch p ra w n y c h i urzędow ych lub w spólną zabaw ą p rz y muzyce. Szczerość i otw artość z ja k ą w ystępow ał wobec ludzi, sta ły się jed n y m z pow odów jego sukcesu zawodowego. U zyska­ nie zaufania rd zen n ej ludności polskiej było koniecznym w a ru n k ie m e fek ty w ­ n e j p racy upow szechnieniow ej i zbierania folkloru, izaś kom p leto w a n e na w łasn y uży tek śpiew niki dostarczały rodzim ego re p e rtu a ru chórom polskim na Warmii. 15 J e d y n y z a c h o w a n y e g z e m p l a r z , b e z s t r o n y t y t u ł o w e j , n a s . 13 p o s i a d a a d n o t a c j ę : „ O l s z t y n , s t y c z e ń 1938 r . , J . L u b o m i r s k i ” . Z o b . T . S w a t , o p . c i t . , s . 143. 16 Ś w i e ć m y , J a ś k u ś w i e ć : M ł o d y P o l a k w N i e m c z e c h , 1933, n r 12; I d z i e c h m u r a , w : O W a r m i o m o j a m i l a . Z b i ó r p i e ś n i w a r m i ń s k i c h i m a z u r s k i c h n a c h ó r m i e s z a n y z e b r a ł S t a n i s ł a w M a r k i e w i c z w o s i e m d z i e s i ą t ą r o c z n i c ę u r o d z i n F e l i k s a N o w o w i e j s k i e g o , O l s z t y n 1957, s . 39. 17 G . S k o k , Ż y c i e p e ł n e p a s j i , W a r m i a i M a z u r y , 1976, n r 3, s . 22; i n f o r m a c j a u s t n a J . L u b o m i r s k i e g o (19 I I 1985). 18 I n f o r m a c j a u s t n a J . L u b o m i r s k i e g o (19 I I 1985). D e f i n i c j a w e d ł u g W . S t e f f e n a , S ł o w n i k w a r m i ń s k i , W r o c ł a w 1984, s. 184. 19 Z d a r z y ł o s i ę t o w S z c z y t n i e , k i e d y d z i ę k i p o m o c y n i e m i e c k i e g o k e l n e r a u d a ł o m u s i ę u n i k n ą ć p r z y g o t o w a n e j z a s a d z k i . I n f o r m a c j a u s t n a J . L u b o m i r s k i e g o ( 1 9 I I 1985).

Jan Lubomirski — muzyk, nauczyciel i dz iałacz 195

R e p ertu ar założonego i prow adzonego przez J a n a L ubom irskiego chóru męskiego „W arm ia” poza u tw o ra m i reg io n aln y m i z aw ierał tak że pieśni p a trio ­ tyczne, relig ijn e i popularne. O pracow ano 3 p ro g ram y przew idziane n a w y ­ p adek w ystępów na W arm ii, M azurach i Pow iślu. Obok różnic folklorystycz­ ny ch i gw arow ych, w y stępow ały rów nież rozbieżności w re p e rtu a rz e re lig ij­ nym , w y n ik ają ce ze zróżnicow ania w yznaniow ego ty ch regionów . W celu za­ pobieżenia ew en tu aln y m pom yłkom przed każd y m k o n certem ustalono p ro g ram z m iejscow ym organizatorem . Pow odem zróżnicow ania p ro g ram ó w in n y ch chó­ rów i kółek śpiew aczych prow adzonych przez J a n a L ubom irskiego b y ły ró ż n i­ ce poziom u w ykonawczego. J e d n y m z m otyw ów jego działalności chórm i- strzow skiej było ożyw ianie akty w n o ści zespołów śpiew aczych o niższych m ożli­ wościach w ykonaw czych oraz zachęcenie jak najszerszego k rę g u ludności p o l­ skiej do am atorskiego u p ra w ian ia rodzim ej m uzyki.

Pośród ty tu łó w pieśni w y k o n y w an y ch przez chór m ęski „W arm ia” obok R o ty, H y m n u W a rm ii i pieśni p atriotycznej N asz B a łty k , stale p o w tarzały się pieśni re lig ijn e (Serdeczna M atko, Bogurodzica, cykl kolęd), p arare lig ijn e (Boże coś Polskę) o raz pieśni ludow e i p o p u larn e (H ej z góry, z góry jadą M azury, H ej bracia S o ko ły, H ej strzelcy w ra z i C ze rw ony p a s ) 20. Do stałych pozycji re p ertu aro w y ch chóru „W arm ia” n ależały rów nież pieśni a rtystyczne. N ajczęściej śpiew ano p ieśni S tan isła w a M oniuszki, F elik sa Now ow iejskiego i W acław a L ach m a n a 21.

N asilające się p rześladow ania i w zm ożony t e r r o r zm usiły J a n a L u b o m ir­ skiego do ograniczenia działalności sp o łeczno-kulturalnej. A resztow anie przez g estapo w sie rp n iu 1939 r. zakończyło okres jego p ra c y n a te re n ie P ru s W schodnich.

Ogółem, w latach 1926—1939 J a n L u b o m irsk i w y k o n y w ał różnorodne z a ­ dania w ra m a ch działalności Z w iązku T o w arzy stw Młodzieży w P ru s ac h W schodnich. Wielość fo rm działalności w y n ik ała z potrzeb środow iska p o l­ skiego oraz w a ru n k ó w politycznych i n arodow ych P ru s W schodnich, lecz dzie­ dziną zasadniczą pozostaw ało, zgodnie z w ykształceniem , upow szechnianie polskiej k u ltu r y m uzycznej. S pecyfika w a ru n k ó w p ra cy J a n a Lubom irskiego rzutow ała n a p rz y ję te założenia ideow e i pod k ą te m u trw a la n ia i rozw ijania ru c h u m uzycznego n a W arm ii oceniać należy głów ny n u r t jego akty w n o ści zawodow ej, osiągnięte zaś sukcesy, dow iodły zasadności ob ra n y ch metod.

UTRW ALANIE TRADYCYJNYCH W ARTOŚCI K U LTURY W A R M IŃ SK IEJ W PRA CY PO W O JE N N E J

Po zakończeniu II w o jn y św iatow ej, k tó rą spędził w obozie k o n c en trac y j­ nym S ach sen h au sen -O ran ien b u rg , J a n L u b o m irsk i pow rócił n a W arm ię w k w ie tn iu 1946 r. i już 1 m aja p o d jął pracę nauczyciela m u zy k i w Szkole P o ­ w szechnej w O ls z ty n ie 12. Ja k o nauczyciel szkoły pow szechnej, a następ n ie P aństw ow ego G im nazjum i Liceum Żeńskiego o raz L iceum K raw ieckiego za­ k ład a ł chóry dziecięce, m łodzieżow e oraz chór p rz y kościele oo. F ra n c iszk a ­ nów. O kres aktyw ności pedagogicznej zakończył się 5 paźd zie rn ik a 1948 r.,

20 I n f o r m a c j a u s t n a J . L u b o m i r s k i e g o (19 I I 1985 i 15 V 1985). 21 I b i d e m . 22 A r c h i w u m W y d z i a ł u O ś w i a t y i W y c h o w a n i a U r z ę d u W o j e w ó d z k i e g o w O l s z t y n i e , t e c z k a p e r s o n a l n a J . L u b o m i r s k i e g o , ż y c i o r y s ; P o r . B . B a r c z e w s k a , J a n L u b o m i r s k i . Z a r y s b i o g r a f i c z n y , W y ż s z a S z k o ł a P e d a g o g i c z n a w O l s z t y n i e , O l s z t y n 1982, p r a c a m a g i s t e r s k a , m a s z y n o p i s , s . 103.

196 Krzysztof Dariusz Szatrawski

g d y rozpoczął leczenie w san ato riu m w P r a b u t a c h 2S. Było to rów noznaczne z rezygnacją z dotychczasow ych fo rm pracy. A k ty w n y try b życia oraz prze­ życia oboizowe w p ły n ęły n a pogorszenie sta n u zdrow ia, co n ie pozwoliło na ponow ne podjęcie działalności w in sty tu c jac h ośw iatowych. W latach sześć­ dziesiątych sp raw ow ał jeszcze fu n k cję in s tru k to ra do sp raw m u zy k i przy W o­ jew ódzkim D om u K u ltu ry w O ls z ty n ie 24, lecz głów nym polem jego a k ty w ­ ności pozostała m uzyka ludowa, jej u trw a la n ie i upow szechnianie. Dzięki tem u m ógł w szerszym zakresie realizow ać sw oje zainteresow ania k u ltu rą ludową.

Ju ż p rzed w ojną p asją J a n a L ubom irskiego było u trw a la n ie osiągnięć ro ­ dzim ej k u ltu ry , a zwłaszcza zbieranie folkloru m uzycznego, toteż w latach 1950—1958 jako członek ekipy olsztyńskiej P aństw ow ego I n s ty tu tu Sztuki uczestniczył w O gólnopolskiej A kcji Z bierania F o lk lo ru Muzycznego. Jego uczestnictw o w e w spom nianej akcji, obok pom ocy m ery to ry czn ej (był jed y ­ n y m członkiem e k ip y posiadającym w ykształcenie muzyczne), pozw alało na d otarcie do n ieu fn e j wobec nieznajom ych działaczy ludności a u to c h to n ic zn e j2S. P om ogła w ty m jego działalność przedw ojenna, dizięki k tó re j znał on wielu ludow ych a rty stó w i cieszył się zaufaniem rd zen n ej lu d n o śc i2S.

Zbieractw o fo lk lo ru stanow iło k o n ty n u ac ję p ra c n a d u trw a le n ie m trad y cji k u ltu ro w y ch W arm ii, a w pow iązaniu z działalnością upow szechnieniow ą po­ siadało duże znaczenie dla zachow ania tożsam ości k u ltu ro w ej W arm iaków , ulegającej pow olnem u rozpadow i n a s k u te k m ig racji p o w o je n n e j2i, i n adanie jej znaczenia uniw ersalnego 2S.

W działalności sw ej n ie ograniczył się jed n a k do zbieractw a. W latach 1953—1960 założył i prow adził przy re d ak c ji „Słow a n a W arm ii i M azurach” zespół „Żyw ego słow a”, k tó ry sp ełniał zadanie dow artościow ania im p rez k u l­ tu ra ln y c h n a te re n ie w ojew ództw a. O w szechstronnym c h arak terze te j dzia­ łalności św iadczy fak t, iż jes t on au to rem kilkudziesięciu kom pozycji do słów poetów w arm ińskich, n ap isan y c h specjalnie dla p otrzeb z e s p o łu 29.

U tw o ry chóralne J a n a Lubom irskiego c h ara k te ry zu je łączenie elem entów folkloru w arm iń sk ie g o o ra z w pływ ów późnorom antycznej p ieśni artystycznej. W celu ok reślen ia c h ara k te ru ty c h związków nieodzow nym sta je się sięgnięcie do zbiorów folklorystycznych, a tak ż e do pieśni chó raln y ch Feliksa N ow ow iej­ skiego, z którego twórczości czerpał o n bezpośrednie w z o rc e s°.

Cechą w spólną folkloru o raz kom pozycji chó raln y ch o bydw u tw órców jest sylabiczne tra k to w a n ie tek stu , w y stęp u jąca w n ic h m elopeja trak to w a n a

23 B . B a r c z e w s k a , o p . c i t . , s . 78. 24 D o k u m e n t y w s k a z u j ą , i ż f u n k c j ę i n s t r u k t o r a J . L u b o m i r s k i p e ł n i ł p r z e z 3 l a t a : S k ł a d n i c a A k t W o j e w ó d z k i e g o D o m u K u l t u r y w O l s z t y n i e . P l a n p r a c y n a r o k 1982. s . 18; P l a n p r a c y n a r o k 1963. s . 28; P l a n p r a c y n a r o k 1964. s . 3. 25 W . O g r o d z i ń s k i , W a r m i ń s k i J a n k o m u z y k a n t , w : P r z y p o m n i a n e p i ó r e m , O l s z t y n 19.2, s s . 297 i n . , 303. 26 Б . J a ś m i a n , O t y m k t ó r y o c a l i ł p l e ś ń , S ł o w o n a W a r m i i i M a z u r a c h , 1955, n r 23, s s . 2, 4. 27 T . B i e r k o w s k i S p o ł e c z n y r u c h k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y n a W a r m i i i M a z u r a c h w l a ­ t a c h 1945— 1970, O l s z t y n 1980, SS. 10—31. 28 H . S y s k a , P i e ś ń u s z ł a c a ł o , w : M a z u r s k i e s p o t k a n i a , W a r s z a w a 1965, s . 91 i n . 29 B . B a r c z e w s k a , a p . c i t . , s . 89 i n . 30 P o d s t a w ą a n a l i z y b y ł y n a s t ę p u j ą c e z b i o r y p i e ś n i : O K o l b e r g , M a z u r y p r u s k i e , K r a ­ k ó w 1966; M . S o b i e s k i , P i e ś n i l u d o w e W a r m i i i M a z u r , K r a k ó w 1955; F . N o w o w i e j s k i , W a r m i j - s k t e p i e ś n i l u d o w e , o p . 21, n r 2; 5 p i e ś n i n a c h ó r m i e s z a n y , P o z n a ń 1934 o r a z p i e ś n i J . L u ­ b o m i r s k i e g o , R o z k w i t ł y w r z o s y d o s ł ó w A . Ś l i w y , P i e ś ń o K a j c e d o s ł ó w T . R u c z y ń s k i e g o , K o ł y s a n k a u i a r m i ń s k a d o s ł ó w M . Z i e n t a r y - M a l e w s k i e j i o p r a c o w a n i e p i e ś n i l u d o w e j M o d r e o c z k a i d ź t a s p a ć , z n a j d u j ą c e s i ę w z b i o r a c h a u t o r a .

Jan Lubomirski - muzyk, nauczyciel i dz iałacz 197

jest jed n ak że w różny sposób. O ile w pieśniach ludow ych w y stęp u je jedynie m elika diatoniczna, a kom pozycje Now ow iejskiego w y k azu ją w ysoki stopień schrom atyzow ania, o ty le w pieśniach J a n a Lubom irskiego sporadycznie w y ­ stę p u ją e lem en ty m eliki schrom atyzow anej (R o z k w itły w rz o sy — t a k t y 3, 4—6, 8; Pieśń o K ajce — t. 1, 2, 5; K o łys a n ka w a rm iń s ka — t. 2, 4, 6, 10, 34, 37, 38; Modre oczka idźta spać — t. 8, 9). Sylabotoniczny system w ersy fik ac y jn y , za­ stosow any w pieśniach do izosylabicznych w ierszy M arii Z ientary-M alew skiej i Alojzego Śliwy, zbliża jego u tw o ry do sty listy k i ludow ej, jak k o lw iek i tu widoczne jest n aw iązan ie do osiągnięć nauczyciela: hetero sy lab iczn y tek s t Teofila R uczyńskiego zadecydow ał o to nicznym system ie w ersy fik acy jn y m Pieśni o Kajce.

Cechą w y raźn ie odróżniającą u tw o ry J a n a Lubom irskiego od pieśni F e ­ liksa Now ow iejskiego jest sposób trak to w a n ia zależności słów i m uzyki. O ile kom pozytor R o ty o p iera się n a zależności w y razow ej lu b fo rm aln ej, czego n astęp stw em jest fo rm a pieśni przekom ponow anej albo zw rotkow ej, o ty le jego uczeń ogranicza się do zależności fo rm aln ej i fo rm y zw rotkow ej, co je d ­ noznacznie w sk azu je n a in spiracje folklorystyczne jego twórczości. W przeci­ w ieństw ie do sty listy k i F eliksa N ow owiejskiego, b ra k w twórczości J a n a L u ­ bom irskiego zarów no em fatycznych, jak też onomatopeiczmych fig u r retorycz- no-m uzycznych. R ów nież h arm o n ik a i m ętro ry tm ik a n ie w y k a zu ją o ry g in al­ ny ch jakości, a fa k tu ra ch ó raln a o p arta , jest n a zasadzie nota contra notam, podczas g d y tw ó rca L e g e n d y B a łty k u obok b ard ziej zróżnicow anych jakości harm onicznych i m etrorytm icznych, stosuje rów nież w zbogaconą fa k tu rę chó­ raln ą. O statnią z cech w spólnych z folklorem jest przebieg dynam ofoniczny, k tó ry w . u tw o ra ch J a n a L ubom irskiego uzależniony jest od tek stu , jakości harm onicznych i w y k o rzy stan ia różnych re je stró w głosów.

Pom im o b ra k u ch arakterystycznego dla u tw o ró w Feliksa Now ow iejskiego b ogactw a form alnego, uznać n a le ży k o n sek w en tn e d ążenie J a n a L u b o m irsk ie ­ go do zachow ania c h a ra k te ru m uzyki w a rm iń s k ie j i to nie tylko w opraco­ w a n iac h pieśni ludow ych, lecz rów nież w stylizacji w ła sn e j tw órczości i p o d ­ p orządkow aniu jej środków w y ra zu możliwościom p erce p cy jn y m i w y k o n a w ­ czym ru c h u am atorskiego.

W ynikiem tow arzyszącej poczynaniom J a n a L ubom irskiego p asji z b iera­ nia pozostałości k u ltu r y m ate ria ln e j d a w n ej W arm ii by ła zorganizow ana w r. 1975 w y sta w a pod nazw ą „K olekcja J a n a L ubom irskiego” sl, 'zaś zasługi w różnorodnych ak cjach społecznych zapew niły m u u z n an ie w y ra ża jąc e się w przy zn an y ch n ag ro d ach i o d z n ac ze n iac h S2.

P odsum ow ując okres działalności pow ojennej, stw ierdzić należy, iż w d u ­ żym sto p n iu rz u to w ały n a ń osiągnięcia przedw ojenne, zaś nie zm ienione m e ­ to d y działalności w now ych w a ru n k a c h narodow ościow ych i politycznych zys­ k a ły w y m ia r k o n sekw entnego dążenia do u trw a le n ia rd zen n ie polskiej k u l­ tu r y W arm ii i M azur.

Ideą przew odnią działalności J a n a L ubom irskiego było p rzekonanie o z a ­ sadniczym znaczeniu m uzyki dla k u ltu ry narodow ej. Połączenie w arto ści folk­ loru i sztuki profesjonalnej, k tó re dokonyw ało się w jego działalności,

przy-31 (i l ) , W y s t a w a i w i e c z ó r z a m k o w y z o k a z j i 70 r o c z n i c y u r o d z i n J a n a L u b o m i r s k i e g o ,

G a z e t a O l s z t y ń s k a , 1975, n r 256.

32 N a j w a ż n i e j s z e : K r z y ż O f i c e r s k i O r d e r u O d r o d z e n i a P o l s k i w 1971 r . , O r d e r S z t a n d a r u P r a c y I K l a s y w 1977 r . , N a g r o d a O s k a r a K o l b e r g a w 1977 r . , O d z n a k a P o l s k i e g o Z w i ą z k u C h ó r ó w i O r k i e s t r I K l a s y z L a u r e m w 1983 r .

198 Krzysztof Dariusz Szatrawski

czyniało się do rozw oju ru c h u śpiewaczego i aktyw izacji polskiego środow iska k u ltu raln eg o na W armii. W św ietle dokonań Jama Lubom irskiego widoczne s ta je się, iż zarów no k ształto w an ie się jego osobowości zawodow ej, m etody p racy w środow isku Polaków n a tere n ie P ru s W schodnich, ja k też pow ojenne osiągnięcia w dziedzinie u trw a la n ia tra d y c y jn y c h w artości k u ltu r y w a rm iń ­

skiej stanow ią proces zm ierzający do zachow ania tożsamości naro d o w ej i r e ­ gionalnej ludności W armii.

J A N L U B O M I R S K I — M U S I K E R , L E H R E R U N D A K T I V I S T D E R P O L N I S C H E N B E W E G U N G I N E R M L A N D Z u s a m m e n f a s s u n g E i n e r d e r a k t i v s t e n M ä n n e r , d i e n a c h d e m P l e b i s z i t i n E r m l a n d a u f d e m B e r e i c h d e r K u l t u r t ä t i g w a r e n , w a r J a n L u b o m i r s k i . U n t e r d e n b e s o n d e r e n n a t i o n a l e n u n d k u l t u r a l l e n B e d i n g u n g e n , d i e i n S t a n c l e w o u n d d e m G e b i e t v o r h e r r s c h t e n , b i l d e t e s i c h s e i n e P e r s ö n - l i c k e i t e i n e s A k t i v i s t e n u n d B e r u n f s m u s i k e r s a u s . D a n k d e r p o l n i s c h e n O r g a n i s a t i o n e n u n d V e r b i n d u n g e n m i t F e l i k s N o w o w i e j s k i , w ä h r e n d d e s L e h r g a n g s f ü r O r g e l s p i e l e r i n P o z n a ń , e r h i e l t L u b o m i r s k i e i n e A u s b i l d u n g , d i e e s i h m n a c h s e i n e T R ü c k k e h r n a c h E r m l a n d e r l a u b ­ t e , e i n e v i e l s e i t i g e k u l t u r e l l e T ä t i g k e i t a u f z u n e h m e n . I n d e n J a h r e n 1926—1939 a r b e i t e t e r a n d e r E n t w i c k l u n g d e s m u s i k a l i s c h e n S c h a f f e n s , r e d a g i e r t e „ Z y c i e M ł o d z i e ż y ” ( D a s L e b e n d e r J u g e n d ) , v e r b r e i t e t e p o l n i s c h e S c h r i f t e n , b e a r b e i t e t e u n d v e r v i e l f ä l t i g t e e i g e n e S a m m l u n g e n v o n V o l k s l i e d e r n u n d b e t ä t i g t e s i c h a k t i v i m B u n d d e r J u g e n d g e s e l l s c h a f t e n i n O s t p r e u s s e n . N a c h d e m z w e i t e n W e l t k r i e g k e h r t e e r n a c h O l s z t y n z u r ü c k , w o e r a l s P ä d a g o g e , S a m m l e r v o n V o l k s ü b e r l i e f e r u n g e n , A k t i v i s t d e r k u l t u r e l l e n L a i e n b e w e g u n g u n d K o m p o n i s t , d e r f ü r L a i e n g e s a n g s g r u p p e n s c h u f , t ä t i g w a r . E i n e v e r g l e i c h e n d e A n a l y s e d e r W e r k e v o n J a n L u ­ b o m i r s k i m i t d e n V o l k s l i e d e r n E n m l a n d s s o w i e d e s G e s a n g s s c h a f f e n s v o n F e l i k s N o w o w i e j ­ s k i e r g a b , d a s s i n d e n W e r k e n v o n L u b o m i r s k i s i c h f o r m a l e E l e m e n t e d e r F o l k l o r e u n d d e s K u n s t g e s a n g e s v e r b i n d e n . S o w o h l v o r w i e a u c h n a c h d e m K r i e g e i s t d a s v o r h e r r s c h e n d e M o t i v s e i n e r T ä t i g k e i t , d i e E n t w i c k l u n g d e r M u s i k k u l t u r i n E r m l a n d z u b e l e b e n , u n t e r B e i ­ b e h a l t u n g i h r e r c h a r a k t e r i s t i s c h e n , r e g i o n a l e n W e r t e .