Sekulski, Jerzy
Księgozbiór teologiczny w bibliotece
gimnazjum elbląskiego (XVII i XVIII
w.)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 227-249
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
i
M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
J e r z y S ek u lsk i
KSIĘGOZBIÓR TEOLOGICZNY
W BIBLIOTECE GIMNAZJUM ELBLĄSKIEGO
(XVII i XVIII w.)
Myśl utw orzenia w P ru s ac h wyższej szkoły zrodziła się już w XIV w. W 1386 r. próbę założenia w P ru s ac h u n iw e rsy tetu podjęli Krzyżacy. Po k il kudziesięcioletniej p rzerw ie spraw ę tę rozważano na zjazdach szlachty po m orskiej w latach 1430 i 1-440. W 1508 r. z inicjaty w ą założenia w E lblągu szkoły wyższej w y stąp ił biskup w arm iń sk i Ł ukasz W atzenrode J a k o ew en tu a ln ą siedzibę u n iw e rsy tetu w y b ra ł on Elbląg, poniew aż było to najw iększe m iasto w diecezji w arm ińskiej, najw ięcej m łodzieży elbląskiej w yjeżdżało na studia u n iw ersyteckie z tere n u diecezji, a ponadto posiadało ono poklasztorny budynek, w którypn m ożna b y •— p rz y n ajm n iej czasowo •— zorganizow ać d r u gi w Rzeczypospolitej u n iw ersytet. Za pow staniem w P ru s ac h wyższej uczelni opow iadały się też sta n y pruskie, widząc Elbląg albo B raniew o jako jej sie dzibę 2. N iestety, ra d a m iejska nie zaakceptow ała ty ch planów biskupa.
Ale po niedługim czasie w róciła ona częściowo do tego p rojektu. N astą piło to już w inn y ch okolicznościach. Na początku la t dw udziestych X V I w. do E lbląga zaczęły przenikać idee reform acyjne. W drodze do P ru s K siążę cych, szczególnie do K rólew ca, zatrzym yw ali się w Elblągu uchodźcy religijni z Niemiec i N iderlandów . Gdy w latach trzydziestych refo rm acja w mieście zdobyw ała coraz więcej zwolenników, staw ało się coraz bardziej jasne, że jeżeli pow stanie w E lblągu now a szkoła, to będzie ona o p a rta na now ych wzorach, w y p racow anych przez teorety k ó w szkolnictw a protestanckiego.
Czołowym teoretykiem , a także p rak ty czn y m organizatorem tego szkol nictw a był Filip M elanchton. Szkoły średnie zakładane zgodnie z jego p o stu lata m i k ład ły zdecydow any nacisk n a nauczanie m łodzieży łaciny i re to ry ki — czemu m iało służyć zapoznaw anie jej z lite ra tu rą klasyczną — oraz na w p ajan ie głów nych zasad religii p ro te s ta c k ie j3. K on ty n u ato rem poglądów pedagogicznych M elanchtona b y ł J a n Sturm , a zreform ow ane przez niego gim nazjum w S tra sb u rg u stało się w zorem dla licznych szkół średnich p o w stający ch w E uropie w X V I i X V II w. S tu rm także p rzy jął założenie, że głów nym celem w ykształcenia jest p rzysw ajanie zasad w yzn aw an ej religii oraz um iejętność w ypow iadania swoich m yśli w p ięknym języku łacińskim.
1 F . H i p l e r , B i b l i o t h e c a W a r m t e n s i s o d e r L i t e r a t u r g e s c h i c h t e d e s B i s t h u m s E r m l a n d , B r a u n s b e r g u n d L e i p z i g 1873, B d 1, s . 81; S . K a m i ń s k a , K l a s z t o r y b r y g i d e k w G d a ń s k u , L u b l i n i e i E l b l ą g u . Z a ł o ż e n i e i u p o s a ż e n i e , G d a ń s k 1970, s . 154. 2 , , E r a t . . . i n t e r s t a t u s P r u s s i a e d e l i b e r a t u m d e s c h o l a P r o v i n c i a l i E l b i g a e v e l B r u n s b e r g a e i n s t i t u e n d a , u b i p r a e c i p u e q u a n t i t a t i s s u m p t u u m c o n f e r e n d o r u m i n c o n s i d e r a t i o n e m v e n i e b a t ” Z o b . G . F . Z a m e h l , C o m m e n t a r i u s p h i l o l o g i c o - h i s t o r i c u s d e r e i l i t e r a r i a e s c h o l a r u m , W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w G d a ń s k u , r k p s 492/982. 3 H i s t o r i a w y c h o w a n i a , r e d . Ł . K u r d y b a c h , W a r s z a w a 1965, t . 1, s s . 340— 349.
2 2 8
Je d n a k w p rak ty ce jego działalność pedagogiczna sprow adzała się przede w szystkim do nauczania łaciny, jako źródła w ym ow y i stylu. W jej zakres wchodziła n a u k a języka i lite ra tu ry łacińskiej, od czytania i pisania przez g ram aty k ę, n au k ę słówek i lek tu rę tekstów oryginalnych, aż do swobodnego m ów ienia po łacinie, a n a w e t do sam odzielnej twórczości naśladowczej.
N auczanie religii p rzesunął J a n S tu rm na dru g i plan. Mimo w y znanio w ego c h a ra k te ru szkoły, religia nie stanow iła w ńiej naczelnego celu d y d a k tycznego, lecz jedynie środek pomocniczy, narzędzie do nauczania łaciny. R e ligię ograniczył do w p ajan ia m łodzieży n ajb ard ziej podstaw ow ych zasad 4.
K oncepcja tak iej szkoły, niesiona na fali reform acji, w yszła daleko poza ojczyznę jej twórców. T rafiła też do Elbląga. W 1535 r. przyb y w ający już od kilk u la t w Elblągu w y b itn y hum anista, W ilhelm G napheus, założył tu przy pomocy ra d y m iejskiej, opierając się o koncepcje J a n a S turm a, pierw sze w Polsce gim nazjum ró ż n o w iercze5. Mimo iż n astępnie p ro g ram nauczania w tym że gim nazjum n iejednokrotnie ulegał różnym zmianom w p row adzanym przez co św iatlejszych rek to ró w (Jan Mylius, Joachim Pastoriusz, E rn est K oe nig, J a n D aniel Seyler), jednakże nie zatraciło ono ani n a m om ent swego pierw otnego charak teru . Pozostało n ad al owocem odrodzenia i reform acji.
Pierw szym rek to ro m elbląskiego gim nazjum nie udało się zorganizować biblioteki szkolnej. Założyciel gim nazjum i p ierw szy jego rektor, W ilhelm G napheus, już po pięciu latach m usiał opuścić Elbląg. W ielu jego następców w XV I w. jeszcze krócej spraw ow ało te n u rząd 6. Te częste zm iany rek to ró w uniem ożliw iały im zajęcie się tą spraw ą, zwłaszcza że zorganizow anie biblio tek i było przedsięwzięciem i kosztownym , i długofalowym . Z apew ne i ra d a m iejska, w ty ch b urzliw ych czasach w alk i o now e oblicze w yznaniow e m ia sta, spraw ę biblioteki m usiała odłożyć na spokojniejszy okres.
Sytuacja zmieniła się pod koniec X V I w. R eform acja w mieście została już u g runtow ana. W w yniku działań K om panii Angielskiej, Elbląg przeżyw ał okres bujnego rozw oju gospodarczego. Miasto, któ re potrzebow ało coraz w ię cej ludzi wykształconych, nie żałowało pieniędzy na działalność gim nazjum . R ada przychylnie ustosunkow ała się do reform y pro g ram u nauczania. Dzięki w iększym n akładom finansow ym zwiększono liczbę profesorów oraz zbudo w ano now y b u d y n ek gim nazjalny. Zreform ow ane zaś gim nazjum , o wyższym poziomie nauczania, potrzebow ało odpow iedniej książki. Posiadanie w łasnej biblioteki staw ało się coraz pilniejsze.
Działania zmierzające do zorganizow ania biblioteki gim nazjalnej podjęto dopiero w latach osiemdziesiątych XVI w .7 O ficjalne jed n ak otw arcie biblio te k i nastąpiło w 1601 r., k iedy zakupiony przez radę m iejską księgozbiór po zm arłym rektorze elbląskiego gim nazjum , Tomaszu Rotusie, umieszczono w przeznaczonym na cele biblioteczne pomieszczeniu, zn ajdującym się w nowym, gdyż w y b u dow anym w 1599 r. b u d y n k u gim nazjalnym . Opiekę nad biblioteką
4 I b i d e m , s . 350; F . W e i n s t o r k , J a n S t u r m , P r z e g l ą d k l a s y c z n y , 1938, t . 4, s . 198; S . S a l m o - n o w i c z , T o r u ń s k i e G i m n a z j u m A k a d e m i c k i e w l a t a c h 1681— 1817. S t u d i u m z d z i e j ó w n a u k i t o ś w i a t y , P o z n a ń 1973, s . 85 i n . 5 M . P a w l a k , D z i e j e g i m n a z j u m e l b l ą s k i e g o го l a t a c h 1535—1772, O l s z t y n 1972, s . 24. 6 W X V I w . g i m n a z j u m e l b l ą s k i e k i e r o w a ł o a ż 20 r e k t o r ó w . Z o b . M . P a w l a k , D z i e j e g i m n a z j u m , s . 59. 7 Ś w i a d c z y o t y m d e d y k a c j a : „ B i b l i o t h e c a e , , q u a e E l b i n g a e a b o n i s i n s t i t u i t u r d e d i t M . M a t h i a s M e n i u s , D a n t i s c a n u s , i n A c a d e m i a R e g i o m o n t a n a p r o f e s s o r , d i e 25. N o v e m b r i s s t i l i v e t e r i s A n n o 1587” , z n a j d u j ą c a s i ę n a k s i ą ż c e B a r t ł o m i e j a S c u l t e t a , G n o m o n i c a e d e s o l a r i i s , Z g o r z e l e c 1572 ( B G U M K P o l . 6.11.184).
Księgozbiór teologiczny g im n a z ju m e lb lą sk ieg o 2 2 9
powierzono ówczesnem u rek to ro w i gim nazjum , Ja n o w i M y liu so w ia. O dtąd k ażdorazow y re k to r gim nazjum pełnił równocześnie obowiązki bibliotekarza.
B iblioteka elbląska, podobnie ja k w iele ówczesnych bibliotek u n iw e rsy teckich i gim nazjalnych, nie m iała zapew nionych stałych funduszy na zakup książek. J e j zbiory pow iększały się albo przez przekazyw anie d arów książ k ow ych albo przez ich zakup, za pieniądze pochodzące z dobrow olnych ofiar, zbiórek czy zapisów testam entow ych. B rak stałych funduszy na zakup k sią żek u tru d n ia l^ p lan o w e grom adzenie księgozbioru, nasycanie go now ą lite ra tu rą i w ogóle realizow anie, założonego zgodnie z zapotrzebow aniem szkoły, profilu biblioteki.
PODSTAW A ŹRÓDŁOWA
Niniejsze opracow anie m a na celu ukazać jedynie frag m e n t teg o /k się g o zbioru, a m ianow icie zn ajdującą się w nim lite ra tu rę teologiczną. Podstaw ę źródłow ą stanow ią osiemnastowieczne przekazy rękopiśm ienne byłej biblioteki gim nazjum elbląskiego, zn ajdujące się obecnie w depozycie w Bibliotece G łów nej U n iw ersy tetu M ikołaja K o pernika w T oruniu. Należą do nich O m is
sa et deperdita. In d e x eorum, quae in catalogo Bibliothecae leg u n tu r quidem in Bibliotheca vero non in veniuntur. A. 1748 °, In d e x librorum m anuscripto- r u m Bibliothecae Elbingae A thenaei publicae 10, a przede w szystkim in w en
tarz książek drukow anych, k tó re znajdow ały się wówczas w bibliotece n . Z a sadniczym źródłem jest ów inw entarz, gdyż odzw ierciedla on s ta n całego k się gozbioru gimnazjalnego, aczkolw iek dopiero z osiemdziesiątych lat X V III w .12 Dalsze inform acje o księgozbiorze gim nazjalnym uzyskano dzięki autopsji stary ch druków byłej elbląskiej biblioteki, zdeponow anych po drugiej w ojnie św iatow ej w Bibliotece Głównej U niw ersy tetu M ikołaja K o pernika w T o ru niu. W ykorzystano w ty m celu także niew ielki zbiór s ta ry ch d ru k ó w biblioteki, zn ajd u jący się obecnie w W ojewódzkiej Bibliotece P ublicznej w Elblągu. A utopsja pozwoliła ustalić nazw iska w ielu ofiarodaw ców książek, m iejsce i daitę ich zakupu, a tak że często d a tę przekazamia ich bibliotece. Dzięki tem u rzuciła ona dużo św iatła n a genezę i rozwój biblioteki.
P onadto c h ara k te r źródłow y dla niniejszego opracow ania m ają dw ie p u blikacje drukow ane. W 1766 r. ówczesny re k to r gim nazjum i bibliotekarz, J a n Lange, opublikow ał niew ielką, bo liczącą 40 nieliczbow anych k a r t in quarto, broszurkę 13, w k tó re j zaprezentow ał frag m e n t 'księgozbioru g im nazjal nego, a m ianow icie ciekawsze w y dania Biblii. P odał ich opis bibliograficzny, nazw iska tłum aczy i kom entatorów , scharak tery zo w ał je od stro n y e d y to r skiej i często nakreślił ich drogę do biblioteki gim nazjalnej.
8 H . B a u e r , A u s d e m e r s t e n J a h r h u n d e r t d e s E I b i n g e r G y m n a s i u m s u n d s e i n e r B i b U o - t h e c , w : K ö n i g s b e r g e r B e i t r ä g e . F e s t g a b e z u r 4 0 0 - j ä h r i g e r J u b e l f e i e r d e r S t a a t s - u n d U n i v e r s i - t ä t - b l b l l o t h e c z u K ö n i g s b e r g , K ö n i g s b e r g 1929, s. 30; J . L a s o t a , Z a r y s d z i e j ó w b i b l i o t e k i e l b l ą s k i e j (1601—1945). R o c z n i k E l b l ą s k i , 1961, t . 1, S . 102. 9 R k p s 821/1, k . 5 i n f o l i o . 10 R k p s 821/6, k . 32 i n f o l i o , w t y m 16 k a r t l i c z y i n d e k s n a z w i s k . 11 R k p s 821/9-15, k . 402 i n f o l i o . 12 I n w e n t a r z ó w p o w s t a ł m i ę d z y r . 1782 a 1788. Z o b . s z e r z e j n a t e n t e m a t J . S e k u l s k i , P o l o n i k a w b i b l i o t e c e g i m n a z j u m w E l b l ą g u w ś w i e t l e i n w e n t a r z a z l a t o s i e m d z i e s i ą t y c h X V I I I w . , R o c z n i k E l b l ą s k i , 1982, t . 9, S. 36. • 13 J . L a n g i u s , B i b l i o r u m , q u a e i n p u b l i c a G y m n a s i i E l b i n g e n s i s B i b l i o t h e c a e x t a n t m a g n a e x p a r t e a n t i q u i s s i m o r u m e t r a r i s s i m o r u m r e c e n s i o n e s a u c t o r e . . . , E l b i n g a e , 1766.
2 3 0
W n astęp n y m w ieku obszerny, czteroczęściowy a rty k u ł poświęcił elbląs k iej bibliotece in n y re k to r-b ib lio tek arz — Johann A lb e rt M erz u . Z aw arł w nim liczne, o p arte na autopsji w zm ianki o księgozbiorze, będące ilustracją p rzekazyw anych bibliotece darów książkow ych lub zakupów , ty m . sam ym u łatw iając odtw orzenie procesu jego narastan ia.
NARASTANIE KSIĘG OZBIORU T E O L O G I C Z N E J
P ierw ociny biblioteki gim nazjalnej stanow ił zakupiony w 1601 r. księgo zbiór Tomasza Rotusa, liczący wówczas od 150—200 wolum inów . Z biegiem la t w sk u tek zaczytania, zaginięcia, kradzieży, innych w ypadków losowych, ich liczba ciągle malała. Za czasów J. A. M erza było ich jeszcze 127 15, a obecnie na podstaw ie lite ra tu ry i au topsji udało się ustalić tylko 87. W księgozbiorze, k tó ry Rotus grom adził podczas sw oich zagranicznych podróży, dom inow ały — zgodnie z duchem odrodzenia — hum aniora, szczególnie starożytna lite ra tu ra klasyczna grecka i rzym ska. M niej zaś nasycony był lite ra tu rą teologiczną. Dzieł J a n a K alw ina nie udało się ustalić w jego księgozbiorze. Z pism M arci na L u tra posiadał na pew no jego t r a k ta t o m ałżeństw ie Von Ehesachen (Wit ten b e rg a 1540, BGUMK Ob.6.11.3720). Podobnej tem a ty k i dotyczyły też d w a pism a Teodora Bezy, a m ianow icie Tractatus de polygam ia (Genewa 1573, BGUM K Ob.6.II.3150) i Tractatus de repudiis et divortiis (Genew a 1573, BGUMK Ob.6.II.3151). In n y zn any h u m an ista i działacz protestancki, Filip M elanchton, rep rezen to w an y b y ł przez Corpus doctrinae Christianae (Lipsk 1556, M 2,3). Tomasz Roifcus posiadał też nieodzowne p rz y posługiw aniu się tek stem biblijn y m konko rd an cje b iblijne i to zarów no tek stó w całej Biblii (Bazylea 1568, M 2,3), jak i samego N ow ego T e sta m e n tu (Bazylea 1556, M 2,3).
W ślad za księgozbiorem Tomasza R otusa szafy biblioteczne n ap ełniały się n astęp n y m i książkami. Zarów no dary, jak i zakupy książek b yły n iew iel kie, ale liczne. N ie przekazyw ano bibliotece bogatych księgozbiorów. Często właściciel ofiarow ał jej jedną lub dw ie książki. A le sądząc n a podstaw ie autopsji, tak ic h ofiarodaw ców w pierw szym okresie istnienia biblioteki było w ielu. J u ż wówczas, tzn. za czasów re k to rs tw a J a n a i M ichała M yliusów (1601— 1652), u kształtow ał się zasadniczo u n iw e rsaln y profil księgozbioru gim nazjalnego, z pew ną przew agą teologii.
C ennym n a b y tk iem tego okresu, k tó ry w 1606 r. p rzekazał bibliotece k u piec elbląski i senator, A ndrzej M orenberg, była ośm iotom owa Biblia w y tło czona w A ntw erp ii w latach 1569— 1572 (L A3) na polecenie kró la h iszpań skiego, Filipa II, przez znakom itego K rzysztofa P lan tin a, d ru k a rz a i „k róla” wśród drukarzy. Owa pięciojęzyczna Biblia ozdobiona w spaniałym i m iedzio ry ta m i znana jest pod nazw ą Biblia regia albo Biblia P lantiniana le. Rów nie w artościow y egzem plarz Biblii, zakupiony za 45 zł przekazała bibliotece ra d a m iejska. B yła nią w y d a n a w W enecji w 1588 r. sześciotomowa Biblia sacra (L С,), zaopatrzona w superekslibris z napisem „A ndreas Dei G ratia C a rd in a lis B ato ru s”. N ależy dodać, że w 1605 г. biblioteka o trzym ała od w ó jta
nowe-14 A . J . M e r z , G e s c h i c h t e d e r G y m n a s l u m s - b i b l i o t h e c , w : P r o g r a m m d e s G y m n a s i u m s z u
E l b i n g , c z . 1, E l b i n g , 1840; c z . 2, 1841; c z . 3, 1847; c z . 4, 1848.
15 I b i d e m , c z . 2, s . 3.
16 H . S z w e j k o w s k a , K s i ą ż k a d r u k o w a n a X V — X V I I I w i e k u . Z a r y s h i s t o r y c z n y . W r o c ł a w 1975, s . 93.
Księgozbiór teo lo g icz n y g im n a z ju m e lb lą s k ieg o 2 3 1
go m iasta Elbląga, Z achariasza R iedta, N o w y T esta m en t (N orym berga 1599, BGUM K P0I.6.IV.3; E X III, 31), w d w u n a stu językach, zaw ierający także tek s t polski.
Uzupełnieniem tek stó w b ib lijnych b yły coraz liczniejsze kom entarze b i blijne, objaśnienia w ażniejszych tekstów , streszczenia i p a ra fra z y niektó ry ch ksiąg. Zbiór tej lite ra tu ry b y ł dość bogaty. B urm istrz elbląski, A lb ert Isin-dorf, ofiarow ał w 1616 r. m. in. A n n o ta t i o n e s in aliquot capita M atthaei
(W ittenberga 1538, BGUM K Ob.6.II.3665) oraz Paraphrases in N o v u m T esta
m e n tu m (Bazylea 1544, M 2,5) Erazm a z R o tterdam u, a J a n B arth, P salm o r u m sacrorum libri quinque (Genew a 1581, BGUM K Ob.6.11.3300), p rz etłu m a
czone i skom entow ane przez T eodora Bezę, zasłużonego tłum acza i edytora k ry tycznych w y d a ń tekstów biblijnych. N atom iast elbląski lekarz, J a n Boch-m ann, ofiarow ał w 1612 r. Boch-m. in. In p r iBoch-m u Boch-m libruBoch-m M o s i s com m entarius
(N eustadt 1599, BGUM K Ob.6.II.3295) K rzysztofa Pezeliusa, profesora teologii lu te rań s k iej w Brem ie oraz C om m entarius brevis et perspicuus in Apocalip-
sin (Zurych 1610, BGUM K Ob.6.11.4335) K o n ra d a G raesera, profesora historii
i języka hebrajskiego w gim n azju m toruńskim .
N iew iele udało się odnaleźć śladów lite ra tu ry patry sty czn ej w gim n azjal n ym księgozbiorze z okresu Myliusów, m im o że cieszyła się ona n a d al w iel kim szacunkiem , a teologowie w szystkich w y zn ań pow oływ ali się w swoich tezach na n au k ę Ojców i D oktorów Kościoła. J u ż od początku biblioteka po siadała w swoich zbiorach Opera (Kolonia 1544, M 3,11) św. C yp rian a oraz
Opera (Bazylea 1590, M 3,11) św. Atanazego. W prow adzeniem do lite ra tu ry
patrystycznej, n ap isanym dla potrzeb kaznodziejów protestanckich, b yły Vi tae P a tru m (W ittenberga 1554, BGUMK Ob.6.II.3194) Jerzego M ajora, p ro fe sora teologii w W ittenberdze.
Teologię lu te rań s k ą rep rezen to w ały dalsze pism a L u tra i M elanchtona. Czytelnik m iał już do dyspozycji przede w szystkim w y d an e w 20 w olum i n a ch Opera (W ittenberga 1582, M 2,8) L u tra, ofiaro w an e p rzez elblążanina J a n a K rag e jeszcze przed 1606 r. oraz pięciotomowe Opera (W ittenberga 1601, M 2,8) M elanchtona, ofiarow ane w ty m sam ym m niej w ięcej czasie przez elbląskiego b u rm istrza Jerzego W iedera. B iblioteka pozyskała także kilka pism głośnego teologa luterańskiego, A ntoniusza Saadela, m. in. De legitim a
vocatione pastorum Ecclesiae reformatae (Morgium 1583, BGUM K Ob.6.11.
3364).
W śród książek nap ły w ający ch do biblioteki elbląskiej znajd o w ały się rów - - nież p o lo n ic a 17, szczególnie teologiczne. N ajw cześniej d o tarły do n iej pism a P io tra Skargi, w ybitnego ideologa polskiej k o n trreform acji. J u ż w 1601 r. elbląski mieszczanin, M ichał Schm idt, ofiarow ał jej A rtes duodecim Sacra-
m en ta rio ru m (Wilno 1550, BGUM K Pol.6.II.232; E XXVIII, 133), w k tórych
P. S k arg a w ykazu je sprzeczności tkw iące w n auce A ndrzeja W olana odnoś nie Eucharystii, i bro n i „p raesentiam Corporis Domini N ostri J e s u C h risti in E u ch aristia”. N iew ielkie objętościowo pismo tego samego au to ra Upom nienie
do E w a n g elikó w (Poznań 1592, BGUMK Pol.6.II.247; E X X VIII, 156) przekazał
bibliotece w sp om niany już J a n B arth, a M ichał Schm idt przekazał jej tr a k ta t
17 P o w s z e c h n i e z a p o l o n i c u m u w a ż a s i ę w s z y s t k i e d r u k i w y d a n e w P o l s c e o r a z z a g r a n i c ą , j e ż e l i i c h a u t o r e m , t ł u m a c z e m l u b k o m e n t a t o r e m b y ł P o l a k , j e ż e l i b y ł y w y t ł o c z o n e w j ę z y k u p o l s k i m l u b i c h t r e ś ć d o t y c z y ł a s p r a w p o l s k i c h . Z o b . K . P i e k a r s k i , O z a d a n i a i m e
t o d y b a d a ń p r o w e n i e n c y j n y c h . M a r g i n a l i a d o p r a c y R . K o t u l i , P r z e g l ą d B i b l i o t e c z n y , 1929,
2 3 2
jezuity, F ranciszka T u rrian a, przeciw A ndrzejow i W olanowi Contra A n d rea m
V o l a n u m de sanctissim a Eucharistia (Rzym 1576, BGUM K Pol. 6.II.265;
E X X X I, 414). N atom iast w raz z księgozbiorem Tomasza R otusa biblioteka otrzym ała Assertio orthodoxae doctrinae de duabus naturis Christi (Zurych 1575, BGUM K Pol.6.II.1458; E X X V III, 99) Joziasza Sim lera, profesora teologii w Z urychu, skierow aną przeciw tezom w ybitnego teologa ariańskiego, Szy m ona Budnego. Z teologią ariań sk ą mógł się zetknąć czytelnik w an ty p ap ies k iej i antyjezuickiej p racy M arcina K row ickiego Apologia, to iest obrona n a u
k i p ra w d z iw ej y w ia ry starodaw nej Krześcijańskiej (Wilno 1584, BGUMK
Pol.6.II.202; E XX, 291). W ty m pierw szym okresie istn ienia biblioteki posia dała ona przy n ajm n iej dw a tek sty Now ego T e sta m e n tu w języku polskim: w spom niane już w y danie n o rym berskie z 1599 r. oraz o fiarow any jej przez J a n a B a rth a egzem plarz oficyny M elchiora N ehringa z T o runia z 1585 r. (Lange H £, E XIII, 30).
W n astęp n y m okresie, tzn. w drugiej połowie X V II w., biblioteka elbląska pow iększyła sw e zbiory szczególnie dzięki otrzym aniu w darze, w 1660 r., części (ok. 400 wol.) księgozbioru rodzinnego bogatego elbląskiego ro d u k u pieckiego, Loitzów, Również i ty m razem powiększył się zasób lite ra tu ry teo logicznej. Zwiększył się zbiór tekstów i kom en tarzy biblijnych. W śród o trzy m anych egzem plarzy Biblii znajdow ało się m. in. w y d an ie w eneckie M ikołaja Jen so n a z 1474 r., zdobione zapew ne przez E rh ard a Ratdolta. W śród nazw isk k o m en tatorów pojaw ia się nazwisko L u tra i jego kom entarze z lat trzydzies ty ch X V I w. do ksiąg prorockich. L u terań sk ą egzegezę b iblijną rep rezen to w ali jeszcze m. in. bliski w spółpracow nik L utra, J a n B u g enhagen oraz inny głośny teolog luterański, J a n Oecolampadus.
W raz z księgozbiorem Loitzów tra fiła do biblioteki rów nież katolicka lite ra tu ra biblijna. R eprezentow ali ją m. in. franciszkanin J a n F eru s przez
In sacrosanctum Jesu Christi E vangelium secundum M a tth a e u m comentario- ru m libri quattuor (Moguncja 1599, BGUMK Ob.6.II.3674) i jezuita, E m anuel
Sa przez d w u to m o w e , Notationes in totam scripturam (A ntw erpia 1598, BGUM K Ob.6.III.820).
K alw ińską zaś w y k ład n ię reprezen to w ał chyba tylko sam J a n K alw in przez V ig in ti prim i Ezechielis prophetae capita Praelectiones (Genew a 1565, BGUMK Ob.6.III.3362).
D ar Loitzów wzbogacił też bibliotekę o pism a n astęp n y ch pisarzy p a tr y stycznych. Pozyskała ona wówczas Opera (Bazylea 1492, M 2,10) św. A m b ro żego, Opera (Bazylea 1528, M 2,10) św. C yryla A leksandryjskiego oraz De di
vinis nom inibus (Wenecja 1501, BGUMK Ob.6.II.3309) Pseudo-Dionizego, opa
trzone kom entarzem biblijn y m M arsiliusza Ficino. Znalazła się też w biblio tece n ajw ybitniejsza apologia chrześcijaństw a okresu przednicejskiego, Con
tra Celsum libri V III (Rzym 1481, BGUMK Inc.III.23) O rygenesa. L egat te n
u zupełniła jeszcze Conciliatio P atrum et conciliorum et decretorum cum sacra
scriptura collecta (Zurych 1563, BGUMK Ob.6.II.3828) B artłom ieja Phorcensa.
Dział teologiczny powiększył się dzięki przekazow i Loitzów o nowe polo nica, któ re pozyskał on zapew ne poprzez k o n tak ty z P io trem Skargą ls. Z n aj dow ały się w śród nich m. in. niew ielki d ru k P io tra S k argi skierow any p rz e ciw arianom Zaw stydzenie arianow y w yzw a n ie do p o k u ty i w ia ry chrześci
jańskiej (K raków 1604, BGUMK Pol.7.II.319; E XXVIII, 159), a n ty lu tersk i d ru k
A ndrzeja Jurgiew icza Q uinti Ewangelii professore antiquissim i et celeberri~
K sięgozbiór teologiczny g im n a z ju m e lb lą s k ie g o 2 3 3
m i N ullius et N e m o (Wilno 1599, BGUM K Pol.6.II.663; E XVII, 675), Concio de probandis spiritibus per m issionem ordinariam (K raków 1607, BGUMK
Pol.6.II.17; E XVII, 388) jezuity, Stan isław a Grodzickiego oraz Ministromachia (K raków 1591, BGU M K Pol.6.11.18; E XX VI, 267) zawziętego polem isty k a to lickiego, Stan isław a Reszki. Z teologicznej lite ra tu ry ariańskiej, rów nież dzię ki Loitzom, czytelnik m iał w bibliotece podstaw ow e dzieło teologiczne ideo wego przyw ódcy braci polskich, F au sta Socyna, Praelectiones Theologicae (Raków 1609, BGUM K Pol.7.II.870; E XXVIII, 393), czyli tzw. O d czyty k r a k o w
skie, n astęp n ą jego rozpraw ę De Jesu. Christo Servatore (Raków 1594, BGUMK
Pol.7.II.869; E X X V III, 367), dzieło innego głośnego polem isty i teologa ariań- skiego, W alentego Smalca, De divinitate Jesu Christi (Raków 1608, BGUMK Pol.7.II.871, E X X V III, 285), a poza tym Forma ac ratio tota ecclesiastici m i
nisterii (br.m. i r., BGUM K Pol.6.1.11; E XXI, 85) kalw ina, J a n a Łaskiego oraz Gegensatz der L u th erisch en u n d Calvinischen oder Zw inglianischen L e h r
(Królewiec 1592, BGUMK Pol.6.11.659; E nie) Sam uela H uberna.
Obecność ariań sk iej książki w E lblągu, a później i w bibliotece g im n a zjaln ej spow odow ana b yła praw dopodobnie n a jp ie rw oddziaływ aniem p rę ż ny ch gm in aria ń sk ich istniejących już od osiemdziesiątych la t X V I w. w G dań sk u i jego okolicach. D opływ te j książki do biblioteki gim n azjaln ej u łatw ili zap ew ne w yraźn ie sprzy jający arianizm ow i: re k to r Jo achim P a sto - riusz oraz profesor filozofii H e n ry k Nicolai, p ra cu jący w połowie X V II w. w m iejscow ym gim nazjum . To dzięki nim, po u p a d k u akadem ii rakow sk iej, Elbląg stał się silnym ośrodkiem sk u p iającym braci polskich, a do m iejsco wego gim n azju m ściągała ariań sk a młodzież polska le.
N adal w śród d arów przekazyw anych bibliotece p rzew ażały pism a teolo gów lu terańskich, ale tra fia ły się też in te rp reta cje reprezen to w an e przez teo logów innych w yznań. K o n tro w ersy jn y dogm at o E u charystii znalazł sw e od bicie w S e rm o n von dem Sacram ent des Leibs und Bluts C hristi (W ittenberga 1526, BGUMK Ob.6.II.3649) M arcina L u tra, Defensio sanae et orthodoxae doc
trinae de sacram entis (Zurych 1544, BGUM K Ob.6.11.3693) J a n a K alw ina, R es ponsio brevis ad E p is to l a m in qua de Eucharistia quaestio tractatur (Zu
ry c h 1526, BGU M K Ob.6.II.3652) U lry k a Zwinglego, Verae et sanctae confes
sionis de praesentia corporis Christi in Coena D om ini (M agdeburg 1562,
BGUMK Pol.6.II.677) T ilem ana H eushusiusa oraz w De m ystico et in cruento
Ecclesiae Sacrificio (N eustadt 1584, BGUMK Ob.6.II.3505) katolickiego teologa
Euzebiusza A ltk irch era. Podobnie m ożna było już w te d y zapoznać się w b i bliotece z re p re z en tan ty w n ą dla różnych w y znań chrześcijańskich w y k ład n ią dogm atu chrystologicznego. Oprócz w y k ła d n i teologów protestanckich, n ie b rakow ało też i opinii katolickich, np. De incarnatione Filii Dei libri duo (Heidelberg 1593, BGUMK Ob.6.11.3314) H ieronim a Zanchiusa. Z najd o w ały się też w bibliotece rozp raw y teologiczne roztrząsające także inne w ażne p roble m y dogmatyczne, np. U lry k a Zwinglego De peccato originali (Zurych 1526, BGUMK Ob.6.II.3651), św. R oberta B ellarm ina De Ecclesia libri s e x (Franae- k e r 1607, BGUM K Ob.6.11. 3332), Erazm a z R o tterd am u De sarciaenda Eccle
siae concordia (Kolonia 1543, BGUMK Ob.6.II.3331), a także rozp raw y d o ty
czące całości p ro b lem aty k i teologicznej, m. in. Loci theologici (N eustadt 1581— 1584, BGUMK Ob.6.II.3715) W iktora Strigeliusa.
19 T . P r z y p k o w s k i , Z a i n t e r e s o w a n i a m a t e m a t y c z n o - a s t r o n o m i c z n e B r a c i P o l s k i c h , w : S t u
d i a n a d A r i a n i z m e m , r e d . L . C h m a j , W a r s z a w a 1959, s . 406; L . C h m a j , B r a c i a P o l s c y — l u d z i e , i d e e , w p ł y w y , W a r s z a w a 1957, s . 46.
2 3 4
Po jaw iła się też w bibliotece w dość dużej ilości lite ra tu ra hom iletyczna. W 1665 r. elblążanin S am uel L an d ofiarow ał olbrzym i foliał In evangelion
s ecundum L e c a m duodecim priora capita Homïliae c en tu m et decem (F ran k
f u rt 1567, BGU M K Ob.III.238) duchow nego protestanckiego, J a n a B rentiusa, a jeszcze z księgozbioru Loitzów tra fiła do szafy bibliotecznej Postilla seu
enarratio Euangeliorum , quae in dominicis diebus et in Jestis sanctorum u si tate in Ecclesiis proponuntur (W ittenberga 1572, BGUM K Ob.6.II.3590) Miko
łaja H em m inga, profesora języków greckiego i h ebrajskiego oraz teologii na u n iw ersy tecie w K openhadze. L ite ra tu ry katechetycznej, m im o że ona m ogła być n a jb a rd zie j p rz y d atn a m łodzieży szkolnej, było jed n ak m niej niż zbiorów różnych k a za ń i homilii.
Po k ró tk im okresie jak b y zmniejszonego zainteresow ania się sp raw am i biblioteki, p rzy końcu X V II i na sam ym początku X V III w., ponownie zysku je ona sobie życzliwych ofiarodawców. W 1710 r. ra d a m iejsk a w y raziła zgodę na przekazanie jej dziesięciu najstarszy ch rękopisów i in k u n ab u łó w z księgo zbioru dom inikanów elbląskich, k tó rzy Elbląg opuścili jeszcze w 1542 r. Z n a j dow ały się w śród nich m. in. siedmiotomow a Biblia z postyllam i k a rd y n ała H ugona (Bazylea 1498— 1502), S u m m a casuum conscientiae (Speier 1488) B a p tis ta de Salis i Explanatio psalm orum (Bazylea 1497) św. A u g u s ty n a 20.
S tr u k tu r a treściow a kupionych i ofiarow anych bibliotece książek w o k re sie, g d y b ib liotekarzam i byli (wyjątek!) profesorow ie J a n W oit i J a n M ichał H em pel (1709—1735) n a d al n ie ulegała w iększym zmianom. O fiarow ano jej następ n e egzem plarze Biblii i to zarówno w y d an ia nowsze, np. N o w y T esta
m e n t w y d a n y w K ijow ie w 1703 r., jak i szesnastowieczne. Pow iększyła się
też liczba k o m en ta rz y biblijnych, autorów , różnych w yznań, jed n ak p rzew aż nie z X V I w. Z 'księgozbioru rodzinnego Meiemreisów przekazanego biblio tece w 1714 r. pozyskała ona m. in. kilk a k o m en tarzy J a n a Piscatora, p ro fe sora teologii lu te rań s k iej w H erborn, m. in. A nalysis logica Epistolae Pauli
ad Romanos (H erborn 1593, BGUMK Ob.6.II.3783) i A nalysis logica Euangelii secu n d u m L u c a m (Siegen 1596, BGUM K Ob.6.II.3784). W 1713 r. J a n Woit
otrzy m ał tak że m. in. nowe w y danie Harmonia Euangelica (H am burg 1704, M 3,6) M arcina Chemnitza, teologa luterańskiego i głośnego polem isty a n ty katolickiego. Dopiero wówczas w p ły n ęły jako jedyne egzemplarze w b ibliote ce C om m entarii integri in A cta A postolorum (Genewa 1564, BGUMK Pol.6.11. 1765) J a n a K a lw in a oraz Isagoge in canonicas S e p te m Epistolas (Lozanna 1579, BGUMK Ob.6.11.3781) i Isagoge ad Lectionem Epistolarum Diui Pauli Apostoli (Lozanna 1579, BGUM K Ob.6.II.3780), następnego teologa kalw ińskiego, B ene d y k ta A retiusa. W śród au torów p rzekazanych k o m entarzy pojaw iają się n a zw iska J a n a O ecolampadusa, E razm a z R otterdam u, J a n a G rynaeusa. K a to licką lite ra tu rę biblijną wzbogaciły m. in. In lib r u m duodecim Prophetarum
com m entarii (Kolonia 1599, ME, 546, H) jezuity hiszpańskiego, Franciszka Ri-
bro i C om m entarii in duodecim Prophetas (A ntw erpia 1583, BGUMK Ob.6.111. • 805) innego hiszpańskiego teologa, B en edykta M ontanusa. L ek tu rę Biblii n a
pew no m ogła ułatw ić Harmonia e x tribus Euangelistis composita (br.m. 1563, BGUM K Ob.6.11.3633), a szczególnie De iis, quae scripta su n t Physicae in
libris sacris siue de Sacra Philosophia (Lejda 1595, M 3,7), w k tó rej autor,
Franciszek W alesius, w y jaśnia zjaw iska i problem y fizyczne, geologiczne i geo
20 J . K ł o c z k o w s k i , Z a k o n b r a c i k a z n o d z i e j ó w w P o l s c e 1222—1972. Z a r y s d z i e j ó w , w : S t u
d i a n a d h i s t o r i ą d o m i n i k a n ó w w P o l s c e 1222— 1972, r e d . J . K ł o c z k o w s k i , t . i . W a r s z a w a 1975.
Księgozbiór teo lo g icz n y g im n a z ju m e lb lą sk ieg o 2 3 5
graficzne p o jaw iające się w Biblii. N ajcenniejszym n a b y tk iem biblijn y m m u siały być ośm iotom owe Critici sacri sive 'annotata doctissim orum viro ru m in
V etu s et N o v u m T e sta m e n tu m (A m sterdam 1698, BGUM K Ob.7.IV.13) z ak u
pione dla biblioteki już w 1713 r.
K sięgozbiór biblioteczny wzbogacił się też o pism a następ n y ch pisarzy patrystycznych. P rz y b y ły m. in. n a stęp n y egzem plarz A d vers u s haereses (Ba zylea b.r., M 3,8) św. Ireneusza, Opera (Paryż 1565, BGUMK Ob.6.II.3263) św. Ju s ty n a , Apologia pro Christianis i De resurrectione (Paryż 1557, M 3,8) św. A tenagorasa. P o ja w iły się też pism a św. K lem ensa A leksandryjskiego, św. C ypriana, L aktancjusza. W 1713 r. J a n W oit uzupełnił te n zestaw now ą stosunkow o pozycją Historia litteraria scriptorum ecclesiasticorum (Genewa 1694, M 3,6), w k tó rej autor, W ilhelm Cave, p rzedstaw ił sy lw etki pisarzy kościelnych od początku chrześcijaństw a aż do X IV w. Dzięki d arow i Meien- reisów biblioteka pozyskała tak że najw iększe dzieło filozoficzno-teologiczne X II w. L ib ri Q uattuor se n ten tia ru m (Kolonia 1576, BGUM K Ob.6.II.3675) Pio tr a L om barda.
K ilk a interesu jący ch n a b y tk ó w z tego okresu dotyczyło całej teologii. N iek tó re z nich przekazała, w spom inana już rodzina M eienreisów, m. in. Loci
com m unes S. Theologiae (Bazylea 1567, BGUMK Ob.6.II.3490) głośnego p ro
testanckiego teologa W olfganga Dusana, Loci praecipue theologici (W ittenber ga 1577, BGUM K Ob.6.II.3430) Filipa M elanchtona, Opera theologica (Genewa 1596, BGUMK Pol.6.11.1575) Antoniego Saadela, Doctrinae Christianae c om pen
d iu m (Genew a 1588, Pol.6.II.1832) Zachariasza U rsinusa oraz zakupione przez
J a n a W oita głów ne dzieło w ybitnego teologa luterańskiego, L eon ard a H u ttera
Theologicum c o m pendium (W ittenberga 1619, M 3,5). P odstaw ow e dogm aty
om aw iały też L ib ri duo: I. C alvinus O rthodoxus de Sacram ento Trinitate et
de aeternitate C hristi Divinitaite. II. Solida expositio X X X I I X difficiliorum Scripturae locorum et oraculorum (N eustadt 1595, BGUM K Ob.11.3441) rz u t
kiego i aktyw nego teologa luterańskiego, D aw ida P areusa, k tó ry ch poprzednim w łaścicielem był — jak in form uje n ota p ro w eniencyjna — B artłom iej K e ck e r m ann. U zupełnieniem księgozbioru teologicznego b y ła jeszcze lite ra tu ra k az
nodziejska. .
N apływ książek, w ty m tak że teologicznych, do elbląskiej b iblioteki gim nazjaln ej w ostatnim pięćdziesięcioleciu om aw ianego okresu, tzn. za Jerzego D aniela S eylera i J a n a Langego (1735— 1781), ostatnich dw óch rek to ró w z cza sów przynależności E lbląga do Rzeczypospolitej, odtworzono na szerszej niż dotąd podstaw ie źródłow ej. W ykorzystano nie tylko w yn ik i au topsji i in fo r m acje zaw arte w literaturze, ale przede w szystkim w spom niany inw entarz. W szystkie bow iem zarejestro w an e w nim książki w y d a n e po 1735 r. to p rz e cież n a b y tk i w ym ienionych dw óch rektorów .
Źródła te w skazują, że lite ra tu ra teologiczna, k tó ra ta k obfitym s tru m ie niem płynęła do biblioteki w poprzednich latach, tera z jak b y w yraźnie zm a lała. W śród k ilk u egzem plarzy Biblii, należy wym ienić, p rzekazany w 1741 r. przez elbląskiego aptekarza, J a n a H en ry k a Dewitza, egzem plarz w y d a n y w 1483 r. praw dopodobnie w N orym berdze (L C3). N iew iele też pow iększył się zbiór lite ra tu ry biblijnej. E m an u el L in k przekazał bibliotece w 1750 r. S tylu s
N ovi Testa m en ti Graecus (A ntw erpia 1703, BGUMK Ob.6.II.3191) teologa ho
lenderskiego, J a n a H onnerta, a Sam uel Geret, senior duchow ieństw a to ru ń skiego, Com m entarius in Epistolas Jacobi et Judae (Lejda 1619, M 3,16) Ja n a Lorinusa, teologa i generała jezuitów . Za czasów Jerzego Daniela S eylera bi
2 3 6
blioteka pozyskała jeszcze m. in. Synopsis Bibliothecae exegeticae in Novum,
T e sta m e n tu m (Lipsk 1733, M 3,16) angielskiego teologa i historyka, E dw ard a
L eighta oraz Chronologia de l’historie S ainte (Berlin 1738, h 242). B iblioteka posiadała już w te d y kilka kom en tarzy do ksiąg biblijnych, przeciw nika p ie tyzmu, Joachim a Langego, w y d an y ch w Halle i Lipsku w latach 1729— 1737 (th 38-41). W śród niew ielkiej ilości lite ra tu ry dogm atycznej, tra fia ły się w y kład n ie nie tylko luteranizm u. G dański księgarz, J e rz y Knoch, ofiarow ał De
studiis V erb i D ivini (Lipsk 1733, M 3,16) płodnego pisarza luterańskiego —
Łukasza Osiandra, w spom niany już Sam uel G eret De arcanis catholicae ver i
tatis libri X I I (F ra n k fu rt 1612, M 3,16) franciszkanina, P io tra G alatina, a E m a
nu e l L in k w 1750 r. Specim en quaestionum in N o v u m T e s ta m e n tu m de Filio
Hom inis (Lejda 1684, BGUMK Ob.6.II.3190) kalw ińskiego teologa, Ja k u b a
G aillarda.
Z a czasów J a n a Langego pow iększył się też zbiór poloników biblijnych. Po śm ierci swojego poprzednika, Jerzego D aniela Seylera, otrzym ał on z jego księgozbioru w ileńskie w y danie Nowego T e sta m e n tu z 1593 r. (L H 3, E XIII, 31). W 1754 r. J e rz y Land, senior elbląskiego duchow ieństw a luterańskiego, przekazał bibliotece ariańsko-socyniański przekład Biblii dokonany przez Szy m ona Budnego, k tó ry ukazał się w 1572 r. i w lite ratu rze biblijnej nosi nazw ę
Biblii N ieśw ieskiej, gdyż w łaśnie w Nieświeżu ukończono jej d ru k (L H 3, E
XIII, 7 ) 2I. O trzym ano wówczas także egzem plarz Biblii w języku polskim, w y d a n y w H alle w 1726 r. (M 3,20, E X III, 20).
AN ALIZA STATYSTYCZNA I TREŚCIOWA KSIĘG OZBIORU TEOLOGICZNEGO
L ite ra tu ra teologiczna, k tó rej zbiór n a rasta ł stopniowo w raz z pow iększa niem się całego księgozbioru gimnazjalnego, liczyła n a początku la t osiem dziesiątych X V III w. około 1500 tytułów . W in w e n ta rzu bibliotekarz z are je stro w ał ją jako odrębny dział, na pierw szym miejscu, na 102 k a rta c h in folio pisanych jednostronnie 22. N ie m ożna jed n ak ustalić dokładnej liczby książek teologicznych, znajdujących się wówczas w bibliotece. N ie wszystkie bowiem druki, któ re bibliotekarz zarejestro w ał w dziale teologicznym, m ożna m ech a nicznie zaliczyć do teologii. Czasem zaś zapis w in w e n ta rzu jest t a k ogólny i skrótow y, iż nie pozwala na id entyfikację treściow ą jakiegoś d ruku. Mimo to p rz y zachow aniu dużej ostrożności m ożna przyjąć, że w ty m czasie było w bibliotece przy n ajm n iej 1475 książek teologicznych. Jakko lw iek pochodziły one z d ru k a rń w szystkich praw ie p ań stw europejskich, najw ięcej jednak z pięciu i te uw zględniono w zestaw ieniu (tab. 1).
J a k widać, w dziale teologicznym dom inow ały książki z oficyn krajó w niem ieckich (ponad 50%). Zdecydow anie m niej pochodziło ze Szw ajcarii, P o l ski i N iderlandów . Oficyny zaś pozostałych p ań stw — z w y jątk iem jeszcze F ra n c ji — reprezentow ało po kilk a druków . Te spotrzeżenia potw ierdza także w y kaz dziesięciu m iast (z ponad 110), z k tó ry ch pochodziło najw ięcej książek teologicznych biblioteki gim nazjalnej (tab. 2).
21 P o d r ę c z n a E n c y k l o p e d i a B i b l i j n a , t . 2, P o z n a ń — W a r s z a w a — L u b l i n 1960, s s . 325— 327. 22 C a ł y k s i ę g o z b i ó r p o d z i e l o n y b y ł w ó w c z a s n a s i e d e m d z i a ł ó w : T h e o l o g i c i , l u r i d i c i e t p o l i t i c i , M e d i c i e t p h y s i c i , P h i l o s o p h i c i , M a t h e m a t i c i c u m m a p p i s g e o g r a p h i s , H i s t o r i c i o r a z H u m a n i o r a i l i c z y ł 4137 v o l . ( p r z y n a j m n i e j 5246 t y t u ł ó w ) k s i ą ż e k d r u k o w a n y c h , 181 v o l . r ę k o p i s ó w i 111 m a p . S z e r z e j n a t e n t e m a t z o b . J . S e k u l s k i , K s i ę g o z b i ó r b i b l i o t e k i g i m n a z j u m e l b l ą s k i e g o w X V I I I tu ., K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1982, n r 3, s s . 187—199.
Księgozbiór teo lo g icz n y g im n a z ju m e lb lą sk ieg o 2 3 7 T a b e la 1. P r o w e n i e n c ja w y d a w n i c z a k się g o z b io r u teo lo g ic zn e g o w e d ł u g p a ń s t w P a ń s tw o (m iejsce w y d a n ia ) X V w. X V I w. X V I I w. X V I I I w. B r a k r o k u R a z e m N ie m c y 6 449 222 69 30 776 S z w a jc a r i a 3 181 10 — 2 196 P o ls k a — 46 42 17 2 107 N id e r la n d y — 54 40 5 1 100 F r a n c j a — 22 2 — 2 26 B r a k m. w y d . — 99 25 4 107 235 R esz ta 7 7 5 12 4 35 R a z e m 16 858 346 107 148 1475 T a b e la 2. P r o w e n i e n c ja w y d a w n i c z a k się g o z b io r u teo lo g ic zn e g o w e d ł u g m i a s t M iejsc e w y d a n ia X V w. X V I w.. X V II w . X V I I I w . B r a k r o k u R az e m W itte n b e r g a — 113 30 3 7 153 B az y le a 3 86 6 _ 2 97 L ip sk — 48 22 20 5 95 F r a n k f u r t — 38 28 1 — 67 G e n e w a _ 53 2 — — 55 K o lo n ia 1 34 11 — — 46 A n tw e r p ia — 28 11 — 1 40 Z u r y c h — 33 1 — 1 35 G d a ń sk — 6 18 9 1 34 L e jd a — 18 11 — 1 30 B r a k m .w y d . — 99 25 4 107 235 R esz ta 12 302 181 70 23 588 R az e m 16 858 346 107 148 1475
O kazuje się, że w tej dziesiątce zn ajd u ją się 4 m iasta niemieckie, a na 20 przy p ad a ich aż 11. T ak duża liczba książek teologicznych z oficyn m iast n ie m ieckich dowodzi licznych i różnorodnych k o n tak tó w elblążan z m ieszkańca m i ty ch m iast. W chodziły tu w grę w spólne pochodzenie i pow iązania rodzin ne, a u łatw ia ła k o n tak t w spólnota językowa. W szystko to powodowało, że absolw enci m iejscowego gim nazjum najczęściej ud aw ali się na studia do n a j bliższego im K rólew ca oraz na u n iw e rsy tety niemieckie, zwłaszcza do Lipska, Jen y , H alle i F ra n k fu rtu “ . Żyw e i bogate b yły też zw iązki m iast hanzeatyc- kich. Elblążanie w racając po ukończeniu studiów lub z targów , w y p ra w y h a n dlow ej czy rodzinnych odwiedzin, przywozili zapew ne książki, także teolo giczne, k tó re wcześniej czy później tbafiały do biblioteki gim nazjalnej.
Przytoczone tabele info rm u ją o prow eniencji w ydaw niczej, a także o w ie k u książek teologicznych, znajdu jący ch się wówczas w bibliotece. P ra w ie 60% tej lite ra tu ry pochodziło z XV i XV I w. M niej w ięcej 200 książek w ydano
23 M . P a w l a k : D z i e j e g i m n a z j u m , s s . 10,3—110; t e n ż e , S t u d i a u n i w e r s y t e c k i e a b s o l u i e n t ó i o
g i m n a z j u m e l b l ą s k i e g o , Z e s z y t y N a u k o w e U M K . N a u k i H u m a n i s t y c z n o - S p o ł e c z n e , 1967, z. 24,
po 1620 г., a tylko 107 pozycji po 1700 r. Później tłoczone książki docierały do biblioteki w coraz m niejszej liczbie. Z każdego dziesięciolecia okresu 1561— 1610 pochodziło znacznie ponad 100 książek teologicznych, w n astęp n y ch d e kadach, z w y ją tk ie m la t 1611—1620, liczba n a b y tk ó w nie p rzekraczała 35, a od 1741 r. n a w et dziesięciu. Zauw ażyć to m ożna re k o n stru u jąc n a p ły w k sią żek do biblioteki elbląskiej. W X V II w., zwłaszcza w jego pierw szej połowie, od w y d ru k o w an ia książki teologicznej do przekazania jej bibliotece upływ ało niew iele lat, czasem tylko kilka. Później, w w ieku XVIII, a n a w et już przy końcu w iek u XVII, ta rozpiętość w ynosiła często 100 i w ięcej lat.
Zjaw isko to nie zasługuje n a jednoznacznie neg aty w n ą ocenę. Obfita przecież, lite ra tu ra z XV I w iek u stanow iła p o d w aliny teologii reform acyj- nych. W iek zaś X V II i pierw sza połowa X V III nie przyniosły żadnych zmian w teologii luterańskiej. W dru g iej połowie X V II w. i pierw szej X V III w. przeżyw ała ona kryzys. W ydaw ano głów nie broszury wałczące o czystość w y znaniow ych dogm atów. Poziom ich był niski. Ton w ypow iedzi przypom inał średniowiecze, znam ienna też b yła niepodatność n a n ajb ard ziej logiczne a rg u m e n ty 24. Ponadto życie daw n ej książki było obliczone na czas dłuższy niż jedno pokolenie czy n a w et 'epoka. Pow olny rozw ój n a u k i spraw iał, że książka dłużej zachow yw ała w artość 25. '
K siążki zarejestro w an e w dziale teologicznym podzielono n a następ u jące poddziały: Codices Biblici, Concordantiae, C om m entarii in Sacra S crip tu ra critico exegetici, P a tre s e t Scriptores V eteris Ecclesiae, O perum collectiones, Didactico-Polemici, Homiletici, H istorici Ecclesiae, Exegetici, Polemici, P atres oraz scrip tu ra m alabrica. T rzy w yodrębnione poddziały nie m iały w łasnych nazw. W dw óch z nich bibliotekarz um ieścił dzieła z różnych dziedzin teolo gii, a w trzecim głów nie m o dlitew niki i lite ra tu rę katechetyczną. Poloników in w en tarz nie w yróżnia; w yodrębniono je jedynie w dziale historycznym .
N a pierw szym m iejscu bibliotekarz umieścił egzem plarze Biblii. Z a re je -. stro w ał ich 64 oraz 42 egzemplarze Now ego Testam entu. Znajdow ało się też w bibliotece 16 egzem plarzy P salm ów oraz dużo innych, w y d anych oddzielnie ksiąg Starego i Now ego T estam entu. Ponadto in w en tarz rękopisów w ym ienia jeszcze 3 egzem plarze Now ego Testam entu. Biblie pochodziły z w szystkich najw ażniejszych oficyn d ru k a rs k ich XV i X V I w., m. in. M ikołaja Je n se n a w Wenecji, A ntoniego K obergera w Norym berdze, K rzysztofa P la n tin a w A n tw erpii, J a n a F robeniusa w Bazylei, Estiennów — R o berta w P a ry ż u i H en ry k a w Genew ie oraz M elchiora L ottera w W ittenberdze. W iele było egzem plarzy w y d ań przetłum aczonych i opracow anych przez Erazm a z R otterdam u, a szczególnie przez M arcina L utra.
Nieodzowne uzupełnienie bogatego zbioru Biblii stanow iły konkordancje
Starego, jak i N ow ego T e sta m e n tu oraz obfitość kom en tarzy biblijnych, objaś
n ień w y b ra n y ch tekstów m ających głęboką w ym ow ę dogmatyczną, w ielu p a r a fra z i streszczeń niektó ry ch ksiąg. Grono kom entatorów i egzegetów tw o rzyli w ielcy hum aniści, refo rm ato rzy religijni, w y b itn i teologowie w szystkich wyznań.
Na d rugim m iejscu znajdow ały się pism a Ojców Kościoła. Oni, jak i inni pisarze wczesnego chrześcijaństw a, m imo w strząsu reform acyjnego cieszyli się n ad al w ielką pow agą i au to ry tetem zarów no w obozie katolickim , jak i p ro testanckim , a ich dzieła b yły tak samo pop u larn e jak kiedyś. Zarówmo
refor-24 C . B i e d e r m a n n , D e u t s c h l a n d i m X V I I I . J a h r h u n d e r t , B d 2, L e i p z i g 1848, s . 189.
K sięgozbiór teo lo g icz n y g im n a z ju m e lb lą sk ieg o 2 3 9
m ato rzy religijni, ja k i przedstaw iciele obozu ko n trrefo rm acy jn eg o często w swoich, czasem n aw et w ykluczających się w zajem nie, tw ierdzeniach pow oły w ali się na n au k ę Ojców Kościoła. Z czterech w ielkich doktorów Kościoła Zachodniego najobficiej reprezen to w an a b yła spuścizna teologiczna św. A ugus tyna. N a czytelników oczekiw ały w bibliotece g im nazjalnej przede w szystkim jego Opera omnia (Paryż 1586) oraz zdekom pletow ane bazylejskie w y danie jego pism z 1506 r. (partes IV—IX i XI) i De civitate Dei (br.m. 1596). To ostatnie dzieło, będące w ielk ą sum ą staro ży tn ej apologetyki chrześcijańskiej, w yw arło olbrzym i w pły w na katolicki św iatopogląd w śre d n io w iec zu 2e. N a zwisko następnego z w ielkich doktorów Kościoła Zachodniego, św. A m broże go, w ystęp u je w in w e n ta rzu tylko jeden raz, k ied y bibliotekarz zanotow ał jego Opera w y d an e w Bazylei 1527 r., podobnie jak św. Grzegorza W ielkiego — p rzy jego nazw isku w id nieje obszerny k o m en tarz psychologiczno-ascetyczny
Moralia in Job (br.m. i r.). Czw artego z nich, św. L eona Wielkiego, in w en tarz
n ie wym ienia.
W ym ienia nato m iast w szystkich czterech w ielkich doktorów Kościoła Wschodniego. N ajp ierw św. A tanazego i w y d an e w 1564 r. w Bazylei w języ k u łacińskim jego Opera oraz dialogi De Trinitate (Bazylea 1570), a n a stęp n ie św. Bazylego W ielkiego i jego Opera omnia (Bazylea 1540), Epistolae (Hage n a u 1528) przew ażnie o treści ascetycznej oraz dogm atyczne dzieło A dversus
E u n o m icu m (Bazylea 1570). Trzecim b y ł św. Chryzostom, zn akom ity k azno
dzieja. Z jego dorobku piśmienniczego zn ajdow ały się w bibliotece Opera
omnia, w y d an e w pięciu tom ach w 1581 r. w P a ry ż u oraz Serm ones poeniten- tiales (Lipsk 1538). O statni z w ielkich doktorów Kościoła Wschodniego,
św. Grzegorz z N azjanzu, reprezen to w an y b y ł w księgozbiorze g im n azjalnym także przez Opera (Bazylea 1571) oraz jedną (br.m. i r.) ze sw oich 45 m ów u znanych za jego najw y b itn iejsze dzieło.
W zbiorach bibliotecznych zn ajdow ały się jeszcze pism a w ielu in n y ch Ojców Kościoła, m. in. 2 egzem plarze A d versu s haereses (Bazylea 1560 oraz br.m. 1570) najw ybitniejszego polem isty chrześcijańskiego II w. św. Ireneusza oraz Epistolae (br.m. i r.) jednego z pierw szych p isarzy chrześcijańskich, św. Ignacego. Z n ajdow ały się ponadto Opera (Genew a 1565) św. Ju sty n a, św. K lem ensa A leksandryjskiego (Bazylea 1550), św. G rzegorza z N ysy (Ba zylea 1571), Epistolae (N orym berga 1495) św. H ieronim a oraz Apologia pro
Christianis i De resurrectione (Paryż 1557) św. A tenagorasa. Teologów W scho
d u rep rezentow ał też Pseudo-Dionizy, którego pism a w y w a rły najw ięk szy w pły w na rozwój średniow iecznej teologii n a Z ach o d zie27. W in w e n ta rzu b i bliotekarz zanotow ał jego De divinis n om inibus (Wenecja 1501) oraz w y d a n e w języku greckim Opera (Paryż 1562). B yły też pism a jednego z n ajp ło d n iej szych pisarzy greckich, Teodoreta, m. in. Opera (br.m. 1592) i De Providentia (Zurych 1546) oraz najw y b itn iejsza apologia okresu przednicejskiego Contra
C elsum (Rzym 1481) Orygenesa. '
Zbiór dzieł w ielkich doktorów średniow iecznych tw orzyły m. in. Opera św. B edy Czcigodnego, histo ry k a Kościoła angielskiego (Bazylea 1540), jego ro d ak a św. A nzelma, biskupa C an tenbury, zwanego ojcem teologii schola- stycznej (Kolonia 1560) oraz jednego z najznakom itszych teologów średnio wiecznych, św. B ern ard a z C lairv au x (Kolonia 1620). Ponadto zanotow ano
26 Ś z . P i e s z c z o c h , P a t r o l o g i a . W p r o w a d z e n i e d o s t u d i u m O j c ó w K o ś c i o ł a , P o z n a ń — W a r s z a w a — L u b l i n 1964, s . 153.
2 4 0
w inw en tarzu 3 egz. Q uattuor libri senten tia ru m (br.m. 1516, K olonia 1575, Kolonia 1576) P io tra L om barda. Późniejsze średniowiecze re p re z en tu ją Postyl-
lae św. A lberta W ielkiego (H agenau 1504), S u m m a theologica (Lejda 1548
i A n tw erp ia 1575) św. Tomasza z Akw inu, najw ybitniejszego teologa kato lic kiego oraz De indulgentiis et suffragiis (Moguncja 1636) głównego oponenta tom izm u, D unsa Szkota. Z pism J a n a H usa zn ajdow ały się w bibliotece Epi
stolae (W ittenberga 1537 oraz br.m. i r.), De unitate Ecclesiae (br.m. 15?9)
i Disputatio (br.m. i r.). Z pism późnośredniow iecznych teologów Opera omnia (A ntw erpia 1601) i 3 egzem plarze De imitatione Christi (Wenecja 1563, L ejda 1567, M arburg 1621) znanego pisarza ascetycznego, Tomasza à K em pis oraz
S p e c u lu m vitae beatae (miejsce w y d an ia nieczytelne, 1509) św. Franciszka.
N ajobfitsza — o czym już sygnalizow ano — była jed n ak lite ra tu ra teolo giczna okresu refo rm acji i k o n trreform acji, m. in. przebogata spuścizna M ar cina L utra. B ibliotekarz zanotow ał w inw en tarzu przede w szystkim dw unasto- tomow e w y danie jego w szystkich dzieł (W ittenberga 1552—1603), siedm ioto m ow e Opera omnia (1554— 1582) oraz w szystkie pism a z lat 1517—1522, w y dane razem w Je n ie w 1555 r. oraz praw ie 40 egzem plarzy pism w y d anych oddzielnie. P rzew ażały k o m entarze i objaśnienia w ielu ksiąg Starego i N o w e
go T estam entu, wiele z nich w k ilk u egzemplarzach. B iblioteka m iała też
lite ra tu rę katechetyczno-hom iletyczną L utra, m. in. 5 egzem plarzy Catechis-
m u s parvus (W ittenberga 1581, Graz 1596, Elbląg 1641 oraz 2 egz. bez po d a
nego adresu wydawniczego), przeznaczonego dla świeckich, szczególnie dla r o dziców; 3 egzemplarze Haus-Postilla (Jena 1562 i 2 egz. W itten b erg a 1570), zbiór kazań wygłoszonych w Wittenberdze; Kirchen-Postilla (Wittenberga 1575), m ate ria ły do kazań oraz T isch-R eden (Jena 1603), zaw ierające luźne uw agi i refleksje autora. Z prac dogm atycznych in w entarz w ym ienia S e r v u m
arbitrium (N eustadt 1591) oraz Praeludium de captivitate babylonica eccle siae (br.m. 1620), w k tó ry m L u te r w yłożył sw oją now ą teologię i przypieczę
tow ał definityw ne zerw anie z Rzymem. '
Poczesne m iejsce w księgozbiorze zajm ow ały też dzieła Filipa M elanchto- na, apostoła jedności chrześcijańskiej i równocześnie wielkiego niemieckiego h u m an isty o europejskiej sławie. B iblioteka m iała aż 14 egzem plarzy K o m e n
tarzy biblijnych tego autora. B yły to XV I-wieczne d ru k i oficyn W ittenbergi,
Lipska i S trasburga. Ale znajdow ały się tam także inne prace, zaw ierające całość jego teologii, m. in.: 5 egzem plarzy Corpus doctrinae Christianae (Lipsk 1561, 1562 i 1565), 6 egzem plarzy Loci com m unes theologici (W ittenberga 1535, 1570, 1577, br.r., Lipsk 1553 oraz br.m. 1545), Enarratio S y m b o li Niceani (Wit ten b e rg a 1550) oraz pięciotomowe Opera omnia (W ittenberga 1601), a także 5 egzem plarzy E xa m en Ordinandorum (W ittenberga 1554, 1560, 1584, 1587 i 1598) i 2 egzemplarze S e ntentia P atrum de Сое na D om ini (W ittenberga 1574 o raz br.m. i г.).
Z dzieł bliskich w spółpracow ników L u tra odnotowano k o m entarze do
P salm ów (Bazylea 1535), Księgi Hioba (W ittenberga 1526) oraz do w szystkich
listów św. P aw ła (Bazylea 1525) J a n a B ugenhagena o raz 2 tra k ta ty o e u ch a ry stii Pia et in Verbo Dei fun d a ta assertio de Coena D om ini (W ittenberga 1563 i 1571) i t r a k ta t chrystologiczny V o n der Person Christi (br.m. 1570) profesora Starego T estam entu z W ittenbergi, P a w ła Ebera.
O rtodoksyjną teologię luterań sk ą prezentow ały też prace M acieja Flacciu- sa Illyricusa. Wśród trzy n astu zarejestro w an y ch w inw entarzu, znajdow ały się tr a k ta t o w ierze De vocabulo fidei (W ittenberga 1539), o uspraw iedliw ieniu
Księgozbiór teologiczny g im n a z ju m e lb lą sk ieg o 2 4 1
V on der G erechtigkeit (M agdeburg 1552), 4 tr a k ta ty polemiczne przeciw Ł u
kaszowi O siandrow i oraz kilka pism biblijnych. Bibliotekarz zanotow ał też 3 dzieła profesora teologii lu terań sk iej w Jenie, a później w W ittenberdze, L eonarda H u ttera, a w śród nich 3 egzem plarze najpow ażniejszego z nich,
C om p en d iu m theologicum (W ittenberga 1614, 1619, 1624). Teologią lu terań sk ą
XVI w. rep rezen to w ały jeszcze dzieła profesora teologii w W ittenberdze, J e rzego Maiora (3 tytuły), E razm a Sarceriusa (5 tytułów ), M arcina C hem nitza (3 tytuły), D aw ida C hytraeusa (ponad 20 tytułów), B en edykta A retiusa (6 t y tułów ) oraz wiele innych.
M niej już licznie zgromadzono dzieła teologii kalw ińskiej. Oprócz kilku kom en tarzy biblijnych J a n a K alw in a biblioteka posiadała 5 egzem plarzy jego
Institutiones religionis Christianae (S trasburg 1543, G enew a 1559, 1592, L on
d yn 1576, A ntw erp ia 1582), zaw ierających w y k ład jego d o k try n y społecznej oraz Defensio doctrinae de Sacram entis (Zurych 1555) i Defensio doctrinae de
Eucharistiae Sacram ento (br.m. i r.), dzieło o nowej teologii sakram entów .
W in w en tarzu zn ajd u jem y też kilkanaście ty tu łó w p rac innego teologa k a l wińskiego, T eodora Bezy, ucznia K alw ina, szczególnie zasłużonego jako tłu macz i edy to r k ry tycznych w y dań Biblii. Z anotow ano ta m po d w a egzem pla rze jego dzieł: De praedistinatione (Genewa 1582 i 1589) oraz De veris et visi
bilibus ecclesiae catholicae notis (Genew a 1572).
Pism U lry k a Zwinglego biblioteka chyba już nie posiadała. Z w inglianizm w ogóle nie był zbyt widoczny w księgozbiorze bibliotecznym . Ze znanych teologów rep rezentow ał go tylko H en ry k B ullinger przez C o m pendium reli
gionis Christianae (br.m. 1598), D e sanctae scripturae auctoritate (Zurych 1538)
i k o m entarz do listów św. P aw ła (Zurych 1544).
Niewiele m iejsca zajm ow ała też teologiczna lite ra tu ra katolicka. R e p re zentow ały ją w łaściw ie polonica, ale o nich m ow a będzie później. Tu zaś n a leży w ym ienić przede w szystkim 7 ro zpraw M arcina Becanusa, jezuity, głoś nego katolickiego teologa-polemisty, m. in. R efutatio Apologiae Jacobi Regis
Angliae (Moguncja 1610), ko m en tarz do S en ten cji (W enecja 1584) Lombarda,
D om inika Soto oraz Responsio ad apologiam Jacobi Regis A n g lo r u m (Kolonia 1610) św. R oberta B ellarm ina.
W teologii X V I w. nie m ożna było pom inąć dzieł w ybitnego hum anisty, E razm a z R otterdam u, k tó ry zasłużył się kry ty czn ą egzegezą tekstów bib lij nych, a szczególnie spuścizny patrystycznej. B iblioteka m iała m. in. jego Pa
raphrasis in N o v u m T e sta m e n tu m (Bazylea 1541, 1542), Paraphrasis in omnes Epistolas Pauli (Strasburg 1523) oraz 2 egzem plarze De concordia Ecclesiae sarcienda (Kolonia 1533 i 1543).
Pokaźne m iejsce w zbiorach zajm ow ały p race z teologii praktycznej. Z in w entaryzow ano liczne kazania, postylle, homilie, m ow y okolicznościowe, k a techizmy, m odlitew niki. Wśród katechizm ów przew ażały w y dania luterańskie. Bardzo pop u larn y w szkołach katolickich katechizm P io tra Kanizjusza, w bi bliotece elbląskiej był tylko w jednym egzem plarzu (Kolonia 1582).
W księgozbiorze znalazły też odzwierciedlenie liczne w X V I w. colloquia zw oływ ane w celu doprow adzenia do zgody i jedności chrześcijaństw a za chodniego. Odnotowano m. in. 4 przekazy z colloqium w A lten b u rg u (Jena 1569, 1570, A lten b u rg 1570, G enew a 1570), w W orm acji (W ittenberga 1559), R atysbonie (M ühlhausen 1602).
J a k już w spomniano, nowsza lite ratu ra teologiczna była skrom niej re p re zentowana. Z p rac bardziej znanych autorów X V II w. trzeba w ym ienić dwa
egzem plarze dzieła Hugona G rotiusa De veritate religionis Christianae (Lejda 1632, P ary ż 1640) oraz t r a k ta t J a n a H en ry k a A ltstediusa Theologia prophetica (Hanau 1622). Można jeszcze wspom nieć o 20 różnych, niew ielkich, ro z p ra w kach, w form acie in 12°, H ieronim a D rapeliusa om aw iających podstaw ow e p ra w d y katechizmow e.
Jeszcze m niej m iejsca zajm ow ała w bibliotece lite ra tu ra teologiczna X V III w. R eprezentow ali ją przede w szystkim J a n Franciszek B uddeus oraz jego Institutiones theologiae dogmaticae (Lipsk 1723) i Institutiones theologiae
moralis (Lipsk 1723) oraz J a n A ndrzej Schmidt, profesor teologii luterań sk iej
w Jenie, dzięki C o m pendium theologiae moralis (Lipsk 1738). W ymienić trz e ba rów nież 2 w y dania Synopsis Bibliothecae exegeticae in N o v u m T e sta m e n
t u m (Lipsk 1713 i 1742) C h ry stian a S tarckiusa oraz k ilk a kom en tarzy b ib lij
nych w spom nianego już wcześniej C hry stian a Langego, m. in. do Pięcioksięgu
M ojżesza (Halle i L ipsk 1732), A pokalipsy (Halle i L ipsk 1738) i L istów A p o stolskich (Halle 1729).
W yżej u k azane proporcje m iędzy daw niejszym i (XVI w.) a późniejszymi (XVII i XVIII-w.) w ydaw n ictw am i lite ra tu ry teologicznej, obserw ow ać można rów nież w pozostałych działach biblioteki elbląskiej. W śród dzieł filozoficz nych, m atem atycznych, a zwłaszcza w hu m an io rach przew aga książki daw nej b yła jeszcze w yraźniejsza. Jed y n ie w dziale historycznym przew ażały książki w y d a n e później.
P rzegląd lite ra tu ry teologicznej w bibliotece elbląskiej w skazuje przede w szystkim na poczesne m iejsce lite ra tu ry biblijnej. P rzew ażały tu bowiem książki protestanckie, dla któ ry ch „sola sc rip tu ra ” była fu n d am en tem w szel kich rozw ażań teolo g iczn y ch 28. L uter, K alw in, Zw ingli oraz ich uczniowie i konty n u ato rzy przyw iązyw ali w ielką w agę do Biblii i jej rozpowszechniania w śród w iernych.
W księgozbiorze bibliotecznym znalazły odzw ierciedlenie zagadnienia teo logiczne, w XVI w., w okresie refo rm acji i kontrrefo rm acji, najb ard ziej k o n tro w ersy jn e i stąd szeroko dyskutow ane. Ich akceptacja, negacja lub n aw et inna in terp retacja, stanow iła k ry te riu m odróżniające od siebie poszczególne w yznania chrześcijańskie. C zytelnik m ógł więc zapoznać się przede w szyst kim z lite ratu rą tra k tu ją c ą o E ucharystii. D ogm atem tym , ta k w yraźnie róż niącym w yznania chrześcijańskie m iędzy sobą, zajm ow ali się wówczas wszyscy.
Biblioteka posiadała poświęcone tem u dzieła L u tra, K alw ina, M elanchto- 'na, Strigeliusa, Chem nitza, E bera i w ielu inn y ch teologów. In nym pow szech nie rozw ażanym problem em teologicznym był dogm at chrystologiczny. Ci sami autorzy pisali tr a k ta ty o Wcieleniu, dw óch n a tu ra ch w C hrystusie, pośrednic tw ie C hrystusa, o C hrystusie jako trzeciej osobie T rójcy św. W iele p rac d o ty czyło papiestw a. Zestaw autorów m. in. L uter, Sturm , H utter; brzm ienie t y tu łów rozpraw , np. A ntipappus, Jubilaeus A n ti-C h risti Romani, a także m iejsce ich w y dania — przew ażnie W ittenberga, świadczą, że są to zajadłe tra k ta ty antypapieskie. Treścią innych pism b yły dalsze spory dogmatyczne: de iusti- ficatione, de libero arbitrio, de omissione peccatorum itp. Nie brakow ało — oczywiście — tra k ta tó w antyjezuickich, które sta w a ły się ponadto okazją do a ta k u na katolicyzm w ogóle, jak np. dzieło M. Chem nitza Theologia jesuita-
r u m (Lipsk 1563).
28 F . D i e k a m p , T h e o l o g i a e d o g m a t i c a e m a n u a l e q u o d s e c u n a u m p r i n c i p i a S . T h o m a e