Wykaz sprzętu artyleryjskiego Zakonu Krzyżackiego w Prusach około 1523 roku

Biskup, Marian

Wykaz sprzętu artyleryjskiego

Zakonu Krzyżackiego w Prusach

około 1523 roku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 97-103

Ź

R

Ó

D

Ł

A

i

D

O

K

U

M

E

N

T

Y

Marian Biskup

WYKAZ SPRZĘTU ARTYLERYJSKIEGO

ZAKONU KRZYŻACKIEGO W PRUSACH

Z OKOŁO 1523 ROKU

B a d an ia n a d h isto rią u z b ro je n ia czy w ogóle w ojskow ości w p a ń stw ie Z ak o n u K rzyżackiego, w P ru s a c h k o n c e n tro w a ły się d o tychczas n a okresie od X III do po ło w y X V stulecia. J e s t to u sp ra w ied liw io n e zasobem źródłow ym , a tak ż e znaczen iem a k c ji m ilita rn e j Z akonu, szczególnie w w o jn a c h z P olsk ą i L itw ą, p rz y czym w o jn a trz y n a s to le tn ia (1454— 1466) stan o w i t u ta j w y ra ź n ą cezurę ‘.

N a to m ia st okres sc h y łk o w y — lennego, w zasadzie, okrojo n eg o p a ń stw a k rzyżackiego w la ta c h 1466— 1525 — w z b u d za ł ju ż ty lk o n iew ielk ie z a in te re ­ so w anie b ad aczy h isto rii w ojskow ości. D otyczy to ró w n ież n ajw iększego w ty m okresie k o n flik tu zb rojnego — „ w o jn y p r u s k ie j” , czyli P o lsk i z w ie l­ k im m is trz e m A lb re ch tem von H o h e n zo llern -A n sb a ch w la ta c h 1519^-1521.

Poza ogólnym i z ary sa m i z h isto rio g ra fii n ie m ie c k ie j2 czy p o l s k i e j a do ty czą­ cym i je d n a k p rzed e w s zy s tk im p rz eb ieg u w ięk szy ch o p e rac ji m ilita rn y ch , czy też a k cji dyplom aty czn y ch , zag a d n ie n ia szczegółowe, ja k zw łaszcza arm ii k rzy żack iej, n ie b u d z iły żadnego z ain tereso w an ia. J e d y n y b o d aj w y ją te k stan o w i s tu d iu m K u r ta F o r s tr e u te r a pośw ięcone o k rę to m w o je n n y m Z ak o n u i ich o p e rac jo m n a w o d a ch B a łty k u 4.

P oza k rę g ie m z ain tere so w a ń zn alaz ły się w k o n se k w e n cji tak ż e p ro b lem y a rty le rii Z a k o n u z tego okresu; p rz y n ieźle ju ż p o zn an y c h z p ierw szej połow y XV stu lecia 5. T ym czasem są to s p r a w y bard zo isto tn e dla zro zum ienia p rz e ­ b ieg u i w y n ik u d z ia łań w o je n n y c h w la ta c h 1520— 1521, k tó re k o n c e n tro w a ły się bądź n a o b ro n ie z am k ó w czy m ia s t p ru s k ic h i w a rm iń s k ic h przez w o jsk a krzyżackie, bądź też p o leg a ły n a p o słu g iw a n iu się a rty le rią przez w. m is trz a A lb re ch ta p rz y p ró b a ch zdobycia n iek tó ry ch , ośrodków , szczególnie na W arm ii w lecie i jesienią 1520 r. D latego też a n aliza b ro n i p a ln e j, sto so w an ej w ty m

1 Z n o w s z y c h p r a c . p o r . M . B i s k u p , T r z y n a s t o l e t n i a w o j n a z Z a k o n e m K r z y ż a c k i m 1454— 1466, W a r s z a w a 1967, s. 69 i n .; A . N o w a k o w s k i , U z b r o j e n i e w o j s k k r z y ż a c k i c h w P r u s a c h w X I V i n a p o c z ą t k u X V го., Ł ó d ź 1980, g d z ie z e b r a n a p e łn a l i t e r a t u r a . 2 J . V o ig t, G e s c h ic h t e P r e u s s e n s , B d . 9, K ö n i g s b e r g 1839, s. 575 i п .; W . H u b a t s c h , A l b r e c h t v o n B r a n d e n b u r g - A n s b a c h , D e u t s c h o r d e n s - H o c h m e l s t e r u n d H e r z o g t n P r e u s s e n 1490—1568, H e i d e lb e r g 1960, s. 76 i п .; K . F o r s t r e u t e r , V o m O r d e n s s t a a t z u m F ü r s t e n t u m , K i t - z in g e n [1951], 79 i п .; p o r . t a k ż e J . K o l b e r g , E r m l a n d i m K r i e g e d e s J ä h e s 1520, Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h ic h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , 1904, B d . 15, s. 366. 3 W . P o c i e c h a , G e n e z a h o ł d u p r u s k i e g o (1467—1525), G d y n i a 1937, s. 89 i п .; S . H e r b s t, K a m p a n i a j e s i e n n a 1520 r o k u n a W a r m i i t P o w iś l u , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1957, n r 1, s. 5 i n. 4 K . F o r s t r e u t e r , B e i t r ä g e z u r P r e u s s i s c h e n G e s c h i c h t e i m 15. u n d 1 6 . J a h r h u n d e r t , H e i d e lb e r g 1960, s. 96 i n. 5 B . R a t h g e n , D ie P u l u e r w a / / e i m D e u t s c h o r d e n s s t a a t v o n 1362— 1450, E l b i n g e r J a h r b u c h , 1922, B d . 2. 7 — Komunikaty

9Ś

o kresie p rzez stro n ę k rzy żack ą dla celów o b ro n n y c h czy o fen sy w n y ch , w y d a je się je d n y m z piln iejszy ch z ad ań badaw czych. D otyczy to zresztą tak ż e bro n i p a ln e j sto so w an ej przez stro n ę polską

R ozpoznanie b ro n i p a ln e j Z a k o n u u tr u d n ia m ala liczba bądź ogó ln ik o ­ wość przek azó w źródłow ych. J e s t to w idoczne w ta k b o g aty ch krzy żack ich m a te ria ła c h źród ło w y ch ty p u k o resp o n d en cy jn eg o (O rd e n sb riefa rch iv czy Ird e n s fo lia n te n w: G eheim es S ta atsa rch iv , S tiftu n g P re u ss is ch e r K u ltu rb es itz , Je rlm -D ah lem ), co częściowo u w y d a tn ia ją ogłoszone d ru k ie m re g esty części ty ch m a t e r i a łó w 7. N ajczęściej u ż y w ają one o k reślen ia „działo” (Büchse), bez precy zo w an ia jego c h a ra k te ru . P o d o b n ie w sk ą p y c h p rzek azach k r o n ik a r ­ skich, tak ż e w a rm iń s k ic h , m o w a zw łaszcza o działach strz elają cy c h „o g n is ty ­ m i k u la m i” (Feuerkugel), ja k p rz y o b leg an iu L id z b ark a W arm iń sk ieg o przez w ielkiego m istrz a jesienią 1520 r.8 B ra k też pełn iejszy ch in w e n ta rz y a r s e n a ­ łów zam k ó w k rz y ża ck ic h z la t w ojn y , k tó re by w sposób b a rd ziej p recy zy jn y i liczbow y p o k a za ły a rty le rię Z ak o n u i jej odm ienność w p o ró w n a n iu z s y ­

tu a c ją z po ło w y X V stulecia.

N ie u leg a bow iem w ątp liw ości, że p rz y g o to w an ia do a k cji z b ro jn ej, p o d jęte od początk ó w XV I w. przez w ielkiego m is trz a F ry d e r y k a saskiego (1498— 1510) i k o n ty n u o w a n e zw łaszcza po r. 1515 przez w ielkiego m istrz a A lb re ch ta o b ję ły tak ż e a rty lerię , z u w z g lęd n ien ie m n o w y c h ty p ó w dział w spółcześnie w p ro w ad z an y c h w a rm ia c h k r a jó w zachodnio eu ro p ejsk ich w ty m i Rzeszy N iem ieckiej czasów cesarza M a k sy m ilian a I H ab sb u rg a ; znalazło to też o d p o w ied n ik i w a rsen a łac h K ró le stw a Polskiego czasów Z y g ­ m u n ta I S ta reg o ". W ów czesn y m sprzęcie a rty le ry js k im u d e rza zastosow anie k u l żelaznych lu b ołow ian y ch (zam iast k a m ie n n y ch ) o m n iejszej średnicy, a w k o n se k w e n cji zm n iejszen ie w y m iaró w dział i ich ciężaru. D ziała te b yły z ao p atrzo n e w lu fy spiżow e lu b żelazne, z czopami, u m o żliw iający m i ułożenie ich na dw uk o ło w y ch , d re w n ia n y c h łożach z p rz o d k am i dla przew ożenia ty ch dział. D ziała w iększego k a lib ru b y ły zaliczane do a rty le rii oblężniczej i for- tecznej, d ziała lżejszego k a lib ru — do polow ych. S to sow ane też b y ły n a d al działa b ezkom orow e (taraśnice i szlangi), chociaż p rz ew a ż ając ą rolę o d g ry w ały ko m o ro w e b o m b a rd y o ró żn y ch n azw ach i k alib rze, obok k ró tk ic h m oź­ dzierzy 10. N ad al też u trz y m y w a ła się, up o w szech n iała i dosk o n aliła ręczna b ro ń p a ln a — h ak o w n ice (dla o b ro n y zam ków ) i rusznice, w całej pełn i w p ro w ad z an e do e k w ip u n k u p iech o ty (landsknechtów ). R o zw ijały się też no w e fo rm y o rg a n iz ac y jn e a rty le rii poprzez poszerzanie się k rę g u zaw odo­ w y c h p u sz k a rz y (B ü chsenm eister) zarów no k ie ru ją c y c h o strzałem a r ty l e r y j ­ skim , ja k i w y ra b ia ją c y c h w w o ln y m czasie proch, a p o siłk o w an y ch przez g ru p y rzem ieślników , ja k cieśle czy kołodzieje, oraz fu rm a n ó w z końm i. P o w stał też u rz ą d c e jg w a rta (Zeugw art) — przełożonego n ad puszk arzam i, a tak ż e n ad sp e cjaln ie b u d o w a n y m a rsen a łem (cekhauzem — Z eughaus), m ieszczącym zap asy s p rz ętu a rty le ry js k ie g o i a m u n ic ji “ .

W szystkie te in n o w acje tech n iczn e i o rg an izacy jn e odbijać się bez 6 Р о г . T. N o w a k , S p r z ę t a r t y l e r i i p o l s k i e j X V I w i e k u w ś w i e t l e i n w e n t a r z a z l a t 1 5 5 1— 1555, S t u d i a i M a t e r i a ł y d o H i s to r i i W o js k o w o ś c i, 1963, t. 9, c z . 2, s. 281 i n. 7 R e g e s ta h i s t o r i c o - d i p l o m a t i c a O r d i n is S . M a r i a e T h e u t o n i c o r u m , e d . E . J o a c h i m et W . H u b a t s c h , P a r s I, v o l. 2, G o t t i n g e n 1973. 8 P o r . J . K o l b e r g , o p . c it., s. 366. 9 K o n s t a n t y G ó r s k i, H i s t o r i a a r t y l e r i i p o l s k i e j, W a r s z a w a 1902, s. 34 i n. 10 I b id e m , s. 33 i п .; T . N o w a k , o p . c it ., s. 300. i ; K o n s t a n t y G ó r s k i, o p . c it., s. 44 i n .

W ykaz śprzęiu artyleryjskiego Zako n u Krzyżackiego 99

W ątpienia m u siały n a sprzęcie a r ty le r y js k im Z akonu, sp ro w ad z an y m zw łaszcza przez w. m is trz a A lb re c h ta z R zeszy 12 bądź p ro d u k o w a n y m w lu d w is a rn ia c h p ru sk ich , tj. w stołecznym K ró lew cu. W iadom o, k o n k re tn ie , że w. m istrz ścią­ gał z Rizeszy p u szk arzy , n a d k tó ry m i u sta n o w ił c e jg w a rta (Z eugm eister) n a ­ z w iskiem H esslich (r. 1521)15.

N a to m ia st pełn iejsze d a n e o ro d z a ju s p rz ę tu a rty le ry js k ie g o stosow anego p rzez Z ak o n w w o jn ie z P o lsk ą u z y s k u je m y dopiero z o k resu po jej z a k o ń ­ czeniu. P rz y n o si je w ykaz, z n a jd u ją c y się w „ O rd e n s b rie fa rc h iv ”, n r 26575 (siedm iostronicow a dutka). P rz e k a z n ie z aw ie ra bliższej daty , ale pochodzi n a jp e w n ie j z r. 1523. S ta n o w i on bow iem in fo rm a cję n iezn an eg o b liżej u r z ę d ­ n ik a Z a k o n u z k rę g u kró lew ieck ieg o d la — nieobecnego w ów czas w P ru s a c h Z ak o n n y c h — w ielkiego m is trz a księcia A lb re ch ta 14. P rz e k a z z aw ie ra dane 0 sprzęcie a rty le ry js k im , z n a jd u ją c y m się w n ie k tó ry c h (w iększych) zam k ach 1 m ia s ta c h bądź n ależący ch do Z ak o n u , bądź o k u p o w a n y ch przez jego w o jsk a tak ż e po zak o ńczeniu działań w o je n n y ch i z aw a rc iu tzw . k o m p ro m isu to r u ń ­ skiego z 10 k w ie tn ia 1521 r. S ą w ty m p rzek azie d a n e dotyczące s p rz ętu a r ty ­ lery jsk ie g o z K ró lew ca, T ap iaw y , B ałgi i Iła w k i (Pr. E ylau) o raz P rz e z m a rk a (a w ięc w P ru s a c h K rzyżackich), a tak że z o k u p o w a n y ch m ia s t b isk u p stw a w a rm iń s k ie g o — B ra n ie w a i O rn e ty oraz P r u s K ró le w sk ich — T o lk m icka i N ow ego M iasta n a d D rw ęcą (Lubaw skie), ra z e m w ięc z dziew ięciu ośrodków .

P u b lik u ją c niżej całość tego in te res u jąc eg o p rz ek a zu n ie p o d e jm u jem y obecnie p ró b y jego szczegółow ej an alizy, k tó r a n a s tą p i w in n y m m iejscu i w połączeniu z d a n y m i dalszy ch p rz ek a zó w źródłow ych. W y p ad a tu ty lk o zw rócić uw ag ę, że n a jw ię k sz e zasoby s p rz ę tu a rty le ry js k ie g o po r. 1521 z n a j­ d o w ały się w K ró lew cu, gdzie bez w ą tp ie n ia istn ia ł cek h au s (Zeughaus), zao­ p a tru ją c y tak ż e in n e o śro d k i zam k o w e czy m iejsk ie. R ów nież ta m o dlew ano n o w e działa, fu n k c jo n o w ała w ięc lu d w isa rn ia . S ą w ś ró d n ich działa w ię k sz e ­ go k a lib ru , zaliczane do ów czesnej a r ty le r ii ciężkiej, ja k szarfm ece, k a rta u n y , śpiew aczki (S ing erin n en ) i m oździeże (Mörser). P rz e w a ż a ją je d n a k działa m niejszego k a lib ru , zaliczane do a rty le rii polow ej, zw łaszcza szlangi w y s tę ­ p u ją c e w k ilk u ro d z ajac h : jak o półszlan g i (halb esch lan g en ) i k w a rtirs z la n g i (q u a rtirsc h la n g e n ) o raz fa lk o n e ty . Z n an a jest m as a ty lk o czterech k w a r - tirazlangów , z k tó ry c h k a żd a m ia ła w ażyć po 4 c etn ary , o raz fa lk o n e tu — w a ­ gi pięciu cetn aró w . A le obok n ich w y s tę p u je tak ż e d a w n y ty p działa s trz e la ją ­ cego k u la m i k a m ie n n y m i (Steinbuchsen), chociaż w a rs e n a le k ró lew ieck im z n ajd o w a ły się g łów nie k u le żelazne.

Liczbow o p rz ew a ż ały je d n a k egzem p larze b ro n i p a ln e j ręcznej, szczegól­ nie w postaci h a k o w n ic (hacken); w s a m y m K ró le w cu i T ap iaw ie b y ły 142 egzem plarze, ra ze m zaś w zestaw ie — 365. W y stęp u ją tak że ru sznice (handror), choć w znacznie m n ie jsz ej liczbie. U d e rza ją znaczne z ap asy k u l — w K ró le w cu 9600 sztuk, p rz y w y ra ź n e j p rz ew ad ze żelaznych (w T ap iaw ie — 2210). W cek h au zie k ró lew ie ck im w y s tę p u je ró w n ież pom ocniczy sp rz ęt do tra n s p o r tu (wozy, łań cu ch y , ło p a ty itp.).

Z astrzec należy, iż p u b lik o w an e z estaw ien ie w ż a d n y m p rz y p a d k u nie o d tw a rza liczbowego s ta n u z m o d ern izo w an ej a r ty le r ii k rz y ża ck ie j z ok resu

12 R e g e s ta , I, n r 24167. 13 G e h e i m e s S t a a t s a r c h i v , S t i f t u n g P r e u s s i s c h e r K u l t u r b e s i t z , O r d e n s f o l i a n t 262. K s ię g a ż o łd u z r. 1520—1521 ( f r a g m e n t y ) , s . 23 i n. 14 G e h e i m e s S t a a t s a r c h i v , O r d e n s b r i e f a r c h i v , n r 26575. — W R e g e s t a . P a r s I, v o l. 2, n r 26575 p o d a n y j e s t p o d d a t ą r o c z n ą „1523” . B r a k j e j j e d n a k w s a m y m ź r ó d le , c h o c ia ż w y d a j e s ię u z a s a d n i o n a .

1Ô0 M o r io n B i s k u ß

w o jn y z Polską, gdyż w y ra ź n ie m ów i się w n im o ciągłym o d lew an iu n o w y ch dział. W w y k a zie b r a k je d n a k w ielu z am k ó w i m ia s t P r u s K rzy żack ich (zwłaszcza s tre fy południow ej), w k tó ry c h bez w ą tp ie n ia z n ajd o w a ły się dalsze zasoby s p rz ętu a rty lery jsk ie g o . Z es ta w ien ie nasze ilu s tru je w ięc głó w n ie ty p y b ro n i p aln ej, u ż y w an e w czasie w a lk i Z ak o n u z P o lsk ą w la ta c h 1520— 1521, a tak ż e w s k az u je na m o d ern izację s p rz ę tu a rty le ry js k ie g o p a ń s tw a k rz y ża c ­ kiego i fo rm o rg a n iz ac y jn y ch a rty le rii Z ak o n u u s c h y łk u jego istn ie n ia w P ru sach .

P ra g n ę P a n u doc. d r hab. A n d rz ejo w i N o w ak o w sk iem u z Łodzi złożyć w y ra z y serd eczn ej podzięki za życzliw ą pomoc p rz y o b jaś n ia n iu w p r z y ­ p isach n ie k tó ry c h m n ie j zn an y c h ty p ó w dział a r ty le r ii krzyżackiej. P o d s ta w ą ty c h in fo rm a cji b y ły d an e z ac zerp n ięte z c en n ej p u b lik a c ji G erm an isch es M useum w N o ry m b e rd z e Q uellen z u r Geschichte der F e u e r w a ffe n (Leipzig 1877, s. 51 i n.), chociaż u z u p ełn ian o je in n y m i — z osobistej k w e r e n d y doc. A. N ow akow skiego.

Wykaz sprzętu artyleryjskiego Zakonu Krzyżackiego w zamkach

i miastach Prus Zakonnych, Warmii i Prus Królewskich [około

1523 r.]

K o p i a : G e h e i m e s S t a a t s a r c h i v , S t i / u n p P r e u s s i s c h e r K u l t u r b e s i t z , B e r l i n - D a h l e m , O r d e n s b r i e f ­ a r c h i v , n r 26575, d u t k a p a p i e r o w a , ss. 1—7. — R e p .; R e g e s t a , 1, n r 26575.

[s. 1] W as v o r g esch u tz u n d n o tth u r f f t zcu K u n i s p e r g k ’ E.F.G. a n - g ezcey g eth ist, w il ich n a ch m e y n e n b e sten v o rm u g e n g e rn e th o n . L asse ich E.F.G. w issen, das das grosse h a w p ts tu g k noch v o rh a n d e n ist, d en g le y ch e n die 2 sc h a rp ffe n m etze n ,

2 k a r th a w e n 2 h a lb e n k a r th a w e n 2 grosse ste y n b u ch s en 2 s y n g e ry n e 2 v o tth s c h la n g e n 2 7 m o rsse r

Ite m u n s e r [?] g n e d ig iste r h e re h a b ich v o n n e u h e n lassen b o re n u n d fe rtig k m ac h en m it a lle r n o tth u rfft, d a m a n es w ol ins fe ld t g e b raw c h e n m agk:

3 d o r n d r e h e r 2 2 s te y n b u ch s en 2 n e u h e sch län g e 8 o rg elp fey ffen 2 fa lc k e n n e th le n 2 b o c k p u ch sel '.

A uch h a b ich v o n n e u h es lassen gyessen:

4 q u a rtirs c h la n g e n , d a s s tu g k v o n 4 z cen th ere. M er e y n fa lć k en -1 Z a m e k w K r ó l e w c u .

2 F e t t s c h l a n g e n ( f e s t e S c h l a n g e n ) — d u ż e s z l a n g i .

3 Z a p e w n e d z ia to ,,s lo w tk " .

W yka z sprzętu artyleryjskiego Zakonu Krzyżackiego 101

m e th le n von 5 zcen th er. Disse 5 s tu g k sey n noch n ich t g e w erb t, w e n n ich h a b feile a n gelt.

A uch sey n d e r d h o p p e lth a c k e n 60 u n d d e r h a lb e n h a c k e n 115, s u n d e r die a lte n u n d m esig k es h a c k e n 5 m ö g en a u ch u n g e ferlic h bey 1 schogk seyn. / /

[s. 2] Ite m 2 so lchen geschutz, alles gross u n d k ley n . H a t E.F.G. 286 th o n n e n pulffers, 21 fessten h a c k e n -u n d h a n d r o e r p u lffers.

A uch s u m m a d e r h a n d r o r K u n i s p e r g k u n d D h a p p i a w * boss u n d g u tth s e y n d t 142.

S u m m a a lle r h ack en : 365 hacken.

Ite m n a c h law th e s B e rn h a rd s re y g is te r e y n n a m u n d au ssgab fy n d ich noch:

800 sc h e rp ffe n m etze n k u g e ln 1100 k a r th a w e n k u g e ln

1250 k u g e ln s e y n d t zcu d en 4 k a r th a w e n

1700 k u g e ln zcu d e r sic h erin u n d n o tts c h la g e n th r e f f e n sich, au ch in die d o rn d re h e r.

5000 h a lb e n n o tts ch la n g en kugeln.

Ite m zcu d e n k le y n e n gesch u tz ist v o r sich k e in n o tth u r f f t kugeln. S u m m a a lle r kug eln : 9 600.

Ite m 240 k u m e lt 112 s y l l e n 7 220 v o r l e g k l e y n * 184 k e tte n 20 b ey leg k ley n 1 schogk h a ls s p le tte r 0,5 schogk th ra g k h o ltz e r 1 schogk w a g e n / / [s. 3] 0,5 schogk zcygenfusse 900 sc h a u ffe ln 300 s p a tte n 100 b ick en 230 h o ltz e x st 42 z cy m er b e y h el 10 b u n d t e x st 2 sew l exst.

E y n grosse su m m a ist des schw effels.

G n e d i g i s te r h e r , p le y u n d S a lp e te r is t n i c h t e s v o r h a n d e n .

G n e d ig is te r h e r, w as v o r g esch u tz u n d n o tth u r f f t zcu T h a p p i a w ist: 2 h a lb e n k a r th a w e n 1 d o rn d re h e r 3 h a lb e n n o tts ch la n g en 4 d e r n e w h e n h a lb e n sc h la n g e n 4 m orsel 1 s te y n b u ch s eln 5 H a k o w n l c e o m o s i ę ż n y c h l u j a c h . 6 Z a m e k w T a p i a w ie . 7 Z a p e w n e e l e m e n t y u p r z ę ż y k o ń s k i e j , u ż y w a n e j p o d c z a s c i ą g n i e n ia d z ia ł i j a s z c z y z p o ­ c i s k a m i . 9 N i e w i e lk i e lo ż e d z ia ł o w e ( k le i n e f*ege).

102 Morion Biskup 1 q u a rth irs c h la n g k 1 fa lc k en m e th le n 2 o rg e lp fe y fflin 15 g e th o p p e lth a c k e n 15 h a lb h a c k e n 20 h a n d r o r / /

[s. 4] Zcu so lchen gesch u tz h a b ich k e n T h a p p i a w g e sch y k et 100 th o n n e n p u lffe r u n d sey n v o r 40 th o n e n da gew esen.

S u m m a d e r e y sse rn k u g e ln zcu dissen geschutz: 2210 k u g e ln

69 ste y n ek u g e ln zcu d en 'm orsern. / /

[s. 5] G n e d ig is te r h e r r u n d z cu r B a l g e n 3 v o r gesch u tz ist: 1 h a lb n e w h e sc h lan g en 2 e y sse rn sc h len g k e n 10 2 s c h e rp fe n th in e r 11 50 h a ck e n 5 th o n p u lffe r 4 th o n le n h a c k e n p u lffe r 106 holcz e x st 39 z cy n er b e y h el 10 b in d t e x st 2 sew l exst. P r a w n s p e r g k : 11 1 ste y n b u ch s en

20 h a c k e n m it a lle r zcugeh o rin g e 3 th o n e n p u lffe r D h o l c k e m n i t h e n : ” 6 h a ck e n 4 h a n d r o r m it a lle r z cu g e h o ru n g k W o r m e n n t h : “ 12 h a ck e n 1,5 th o n p u lffe r / / N e w h e m a r g k t : " [s. 6] 2 h a lb e n n e w h e sc h lan g en 1 q u a rth irs c h la n g e 2 th o n e n p u lffe r Z c u r E y 11 e n n: 13 1 h a lb e n n e w h e sc h län g k 6 th o n p u lffers 12 h a ck e n 9 Z a m e k w В a l d z e . 10 S z l a n g i m a ł e g o w a g o m i a r u . U S e r p e n t y n y — w ę ź o w n i c e ( d z i a ł a d ł u g i e ) . 12 Z a m e k i m ia s to B r a n i e w o ( B r u n s b e r g a ) n a W a r m ii b i s k u p i e j 13 M ia s to T o l k m i c k o p o ł o ż o n e w ó w c z a s w P r u s a c h K r ó l e w s k i c h ( w o j . m a l b o r s k i e ) . 14 M ia s to O r n e t a n a W a r m i i b i s k u p i e j . 15 N o w e M i a s t o n a d D r w ę c ą ( L u b a w s k i e ) , ó w c z e ś n i e p o ł o ż o n e W P r u s a c h K r ó l e w s k i c h ( w o j . c h e ł m i ń s k i e ) . 16 Z a m e k tą I ł a w c ę ( P r . E y l a u ) .

W y k a z sprzętu artyleryjskiego Z akonu Krzyżackiego_________ 103 Ite m m er[s] g n e d ig iste r h e re noch E.F.G. befel h a b ich v o n R y ss en b u rk g 77 k e n P r e w s c h e n n m a r g k t 18 g e lu rd t:

1 h a lb e n k a r th a w n 1 h a lb e n sc h la n g e n 1 q u a rtirs c h la n g e n 1 o rg elp fey ffel 2 th o n e n p u lffers 1 fas sa lp eters 2 fas schw effelts M er 1 lan g e sc h lan g en 23 m esin g k s h ack en 28 m esin g k s h a n d r o r 3450 eyssem k u g e ln

Zcu dissen g esch u tz a lle m it e y n [?]. / /

[s. 7] A u c h g n e d ig is te r h e re losse ich E.F.G. w issen, das d e r r e n th m e y n - s te r die b u c h se n m e in s terd noch n ic h t v o rse h en h a t t m it y r e k ley d u n g k , do- r u m b sye s e r u n w illig k seyn. A uch b itte ich E.F.G., das m ir E.F.G. w e itte r w elle ey n b efelich geben, w ie ich m ich fu r th e n m it in h a lte n sal, dam ire ja r ist u ff s a n t J o r g e n tag k [23 IV] auss.

17 P r a b u t y , ó w c z e ś n ie p o ł o ż o n e w b i s k u p i e j P o m e z a n i i ( z a m e k i m ia s to ) . 18 Z a m e k w P r z e z m a r k u .