A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O E C O N O M IC A 6, 1981
Stanisław Rudolf*
SYSTEM PODATKOWY I JEGO ROLA W WYRÓWNYWANIU DOCHODÓW W SZWECJI
Szwecja uznaw ana jest pow szechnie za jeden z najbogatszych k ra -jów świata. Przem awia za tym zarów no bardzo w ysoki poziom dochodu na osobę, jak i ilość artykułów przem ysłow ych przypadających na 1000 m ieszkańców 1. Na Zachodzie kraj ten nazyw any jest państw em dobrobytu i to nie tylko ze względu na w yżej w ym ienione wskaźniki, ale przede w szystkim w związku z konsekw entną realizacją polityki dobrobytu. Rzecznikiem tej polityki przez ponad czterdzieści lat był rząd socjaldem okratyczny.
Jednym z podstaw ow ych celów polityki dobrobytu jest w yrów nyw a-nie dochodów obyw ateli. Pod tym względem Szwecja posiada bardzo poważne osiągnięcia. Dochody do dyspozycji w tym k raju są bardziej w yrów nane niż w innych k rajach Europy Zachodniej czy USA. W ielu ek o -nomistów tw ierdzi naw et, że stopa życiowa w Szwecji je st wyższa niż w USA, chociaż dochód przypadający na osobę jest tam niższy. Fakt ten w ynika z bardziej w yrów nanego dochodu w Szwecji.
Nie znaczy to jednak, że Szwecja je st krajem o w yrów nanych do-chodach czy też krajem o niew ielkich różnicach w dodo-chodach — tak jak np. w krajach socjalistycznych. Różnice są tam nadal duże, o jeżeli mówimy o osiągnięciach szwedzkich w tym zakresie, to odnosim y je do innych krajów kapitalistycznych. Dodać można, że pew nem u w yrów -naniu dochodów w Szwecji tow arzyszyła niespotykana w świecie k on-centracja i centralizacja kapitału i produkcji2.
* Dr, a d iu n k t w Z a k ła d zie E k on om ii P o lity c z n e j K ap italizm u In sty tu tu E kon om ii P o lity c z n e j UŁ.
1 W 1972 r. na 1000 m ie s z k a ń c ó w S z w e c ji p r zy p a d a ło 557 a p a ra tó w te le fo n ic z n y c h , 302 sa m o c h o d y o s o b o w e , 333 te le w iz o r y i 367 r a d io o d b io r n ik ó w (R o c z n i k S t a t y s t y c z n y
1974, W a r sz a w a 1974, s. 702, 706, 719).
2 S za cu je się , że 15 rod zin k o n tro lu je tam 6570% sz w e d z k ie g o k a p ita łu p r z em y sło -w e g o i b a n k o -w e g o . C a ły k a p ita ł a k c y jn y sk u p io n y je s t -w r ęk u 10% o b y -w a te li. P o-d ział w ła s n o ś c i je s t k r a ń c o w o z r ó ż n ico w a n y . N a 10% o b y w a te li przyp ao-d a p o n a o-d 70% w ła s n o ś c i (L. С a 1 m f o s, E. L u n d b e r g , I n lla tio n o c h E c o n o m is k P o li tik , S to ck h o lm 1974, s. 283).
Do zasadniczych instrum entów polityki państw a w yw ierających w pływ na podział dochodu należą m. in. system podatkow y zawtierają- cy progresyw ne podatki, polityka w zakresie płac oraz polityka zabez-pieczenia społecznego. Kluczową pozycję posiada tu system podatkow y. Podatki bowiem nie tylko zm niejszają różnice w dochodach poszczegól-nych obyw ateli i ich rodzin, ale dostarczają także środków na finanso-wanie szeroko pojętego program u dobrobytu społecznego, co w kamsek- wencji prow adzi do dalszego w yrów nyw ania dochodów.
CH A R A K TER Y STY K A SZW EDZKIEGO SYSTEM U PO D A T K O W E G O
W państw ach kapitalistycznych podatek uw ażany jest za podsta-wowe narzędzie polityki finansow ej. Podatki m ają charakter instytucji ekonom iczno-praw nych, są instrum entem in gerencji państw a w sferę w łasności pryw atnej. Można je określić jako oświadczenia pieniężne po-bierane przez państw o na zasadzie nieodpłatności, przym usu i bezzwrot- ności, przede wszystkim dla uzyskania środków pieniężnych na p o k ry -cie w ydatków publicznych i nakładane na osoby fizyczne lub praw ne nie będące organizacjam i państw ow ym i"'1.
Szwedzki system podatkow y zajmuje w yjątkow e miejsce w syste-mach krajów kapitalistycznych, a to głów nie ze względu na poziom po-datków w stosunku do dochodu. Proporcje te są tu najw yższe na świc- cie. Dla ilustracji w pływ y podatkow e łącznie z opłatam i na fundusz ubezpieczeń społecznych stanow iły w 1970 r. 40,8% szwedzkiego pro-duktu narodow ego brutto (wg cen rynkow ych)4.
W system ie tym najw ażniejszą pozycję stanow ią podatki dowe, i to zarówno w budżecie państw a (państw ow y podatek docho-dowy), jak i w budżetach władz poszczególnych prow incji (lokalny podatek dochodowy). Podatki te nakładane są na dochody indyw idu-alne, dochody przedsiębiorstw oraz spółek.
Poważną rolę w szwedzkim system ie podatkow ym odgryw ają rów -nież podatki pośrednie. N ajw ażniejszy z nich podatek „od sprzedaży", k tó ry zamieniono na podatek od w artości dodanej5, stanow ił w roku
3 Z. F e d о т o w i с z, F inan se i k r e d y t w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h , W a r sza w a 1970, s. 53.
4 T h e S w e d i s h B u d g e t 1973/74, S to ck h o lm 1973, s. 141.
5 P od atek od w a r to śc i d od an ej to p o w s z e c h n y p o d a tek o b r o to w y p o b ier a n y od sp rz e d a ż y w s z y s tk ic h to w a r ó w , z w y ją tk ie m to w a r ó w o b ję ty c h sc a lo n y m p od a tk iem o b r o to w y m o sta w k a c h o d ręb n ie u s ta lo n y c h dla k a ż d e g o to w a r u (w in o , m iód, k a w a ), i o d a tek ten je s t p o b ie r a n y na k a ż d y m sz c z e b lu obrotu i w lic z a s ię g o do c e n y sp r z e -dażn ej tow aru . P rzyjm u je form ę o b c ią ż e n ia w y łą c z n ie ob rotu n etto.
finansowym 1972/1973 25,5% łącznych w pływ ów do budżetu państw a, wobec 10,8% w roku finansow ym 1961/1962®. Znaczne w pływ y do bud-żetu zapew niają rów nież podatki nakładane na alkohol i tytoń.
PO D A TEK D O C H O D O W Y
Ogólnie dzielimy go na państw ow y podatek dochodow y i lokalny podatek dochodowy. Pierw szy z nich ma charakter progresyw ny, drugi natom iast jest proporcjonalny o zróżnicow anej staw ce dla poszczegól-nych prow incji. Podatki dochodowe nakładane są zarówno na dochody indyw idualne, jak i dochody przedsiębiorstw i . spółek akcyjnych (w ostatnim w ypadku państw ow y podatek dochodow y ma ch arakter proporcjonalny). Oba pobierane są łącznie w tym samym system ie organizacyjnym . Podstaw ę opodatkow ania stanow i suma dochodów z takich źródeł jak płace, odsetki, dyw idendy, zyski z działalności przedsiębiorstw , ren ty i zyski od kapitału.
Zyski od kapitału opodatkow ane są wg odrębnych zasad. Podatek ten np. może być rów ny całej kw ocie zysku przynoszonego przez p a-piery w artościow e, jeśli znajdują się one w posiadaniu krócej niż dwa lata. Stawka podatkow a jest o połow ę mniejsza, jeśli są w posiadaniu dłużej niż trzy lata. Po pięciu latach tylko 10% zysków podlega opodat- kowaniui jak zw ykły dochód7.
Skala państw ow ego podatku dochodowego mieści się w granicach od 10% do 54%, stawki podatku ustalane są każdego roku przez Parlam ent. Przy jego konstrukcji zastosow ano progresję szczeblową, dzieląc podstaw ę opodatkow ania na przedziały. Podwyższona stopa podatkow a obciąża tylko nadw yżkę podstaw y opodatkow ania ponad sumę mieszczącą się w przedziale poprzednim, pozostała część docho-dów jest opodatkow ana niższą stopą podatkową, w łaściw ą dla danego przedziału.
Z zasad tej progresji w ynika, że stopa podatkow a dla całej pod-staw y opodatkow ania jest znacznie niższa od stopy podatkow ej dla krańcow ego przedziału; np. dla przedziału dochodów od 70 000 do 100 000 koron stopa podatkow a w ynosiła w 1972 r. 44%. Faktycznie zaś podatnik, którego dochody w ynosiły 75 000 koron, płacił 19 650 k o -ron państw ow ego podatku dochodowego, co stanow iło tylko 26,0% podstaw y opodatkow ania8.
6 T h e S w e d i s h B u d g e t 1971/72, S to ck h o lm 1971, s. 47; T h e S w e d i s h B u d g e t 1973/74, s. 61.
7 T h e S w e d i s h B u d g e t 1974/75, S to c k h o lm 1974, s. 108— 109.
8 O b lic z en ia w ła s n e (M. N o r v, C. S a n d e 1 s, N . G. H o r n h a m m a r, T h e T a x S y s t e m in S w e d e n , S to ck h o lm 1972, s. 121.
Podstawę opodatkow ania dla państw ow ego podatku dochodowego stanow ią dochody po potrąceniu licznych ulg i zwolnień podatkow ych (w tym rów nież am ortyzacji), a także po potrąceniu lokalnego podatku dochodowego. W tej sytuacji w iększe obciążenie dla zasadniczej grupy podatników stanow i lokalny podatek dochodowy. W pływ y z ty tu łu tego podatku do budżetu państw a są znaczne, np. w roku 1972 przew yższały one w pływ y z państw ow ego podatku dochodowego i stanow iły blisko 1/3 w szystkich w pływ ów podatkow ych9. G ranice adm inistracyjne po-szczególnych prow incji stanow ią jednocześnie o zasięgu poszczegól-nych staw ek tego podatku. W prow incji Kalmar np. staw ka lokalnego podatku dochodowego w ynosiła w 1974 r. 25,6%, a średnia staw ka dla całej Szwecji w tym samym roku 24% 10. W pływ y z tego podatku są dzielone między gminy, rady poszczególnych hrabstw oraz sub-w encję dla kościoła11.
Do ciekaw ych w niosków prow adzi analiza relacji m iędzy kw otam i przypadającym i na państw ow y podatek dochodow y i lokalny podatek dochodow y (tabl. 1). Z zestaw ienia w ynika, że dopiero przy bardzo w y-sokich dochodach kw oty państw ow ego podatku dochodowego przew yż-szają kw oty podatku lokalnego. Przy najniższych dochodach podatek lokalny jest kilkakrotnie w yższy od państw ow ego.
Różnice takie w y stępują w sytuacji, kiedy najw yższa staw ka pań-stw owego podarku dochodowego sięga 54%, a lokalnego jedynie od 23 do 26% w zależności od prow incji. Dzieje się tak dlatego, że lokalny podatek dochodow y obciąża w szystkie dochody w jednakow ym stop-niu, zaś staw ka progresyw nego państw ow ego podatku dochodowego w najniższym przedziale jest rów na 10%, a więc mniej niż przy podat-ku lokalnym.
W yrów nanie staw ek podatkow ych dla obu podatków następuje przy dochodach rów nych około 30 tys. kr. N atom iast w yrów nanie kwot po-bieranych z tytułu tych podatków n astępuje dopiero przy dochodach rów nych około 75 tys. kr. Różnice te w ynikają z różnej podstaw y opodatkow ania dla obu tych podatków. Dla państw ow ego podatku dochodowego podstaw ę taką stanow i dochód netto otrzym yw any po p o
-trąceniu również lokalnego podatku dochodowego.
N owy szwedzki system podatkow y dotyczy w yłącznie dochodów indyw idualnych. Dochody par m ałżeńskich, w odróżnieniu od poprzed-niego system u, nie stanow ią podstaw y do łącznego opodatkow ania. O podatkow aniu podlegają dochody każdego z m ałżonków osobno. *
8 S t a t is ti s k a r s b o k lör S v e r i g e 1Ú74, S to ck h o lm 1974, s. 282— 283. 10 i b id e m , s. 388.
11 S u b w en cje te p r z y z n a w a n e są c o r o c z n ie p rzez g m in y na p o d s ta w ie p re lim in a ża b u d ż e to w e g o sk ła d a n e g o p rzez rad y k o ś c io łó w .
T a b l i c a 1 P a ń stw o w y i lo k a ln y p o d a tek d o c h o d o w y dla ró żn y ch p o z io m ó w d o c h o d ó w w roku fin a n s o w y m 1974/1975 w kr R o czn y d och ód O so b y in d y w id u a ln e P ary m a łż e ń s k ie 0 p a ń stw o w y p o d a tek d o c h o d o w y lo k a ln y p o d a tek d o c h o d o w y łą c z n y p o d a tek u lg i p o d a tk o w e 6 000 85 293 378 378 10 000 344 1 182 1 526 1 526 15 000 689 2 366 3 055 1 800 20 000 1 035 3 553 4 588 1 800 30 000 2 585 5 923 8 508 1 800 50 000 8 693 11 575 20 268 1 800 100 000 30 067 23 722 53 789 1 800 a J e d n a o s o b a p r a c u j e . Ż r ó d ł o : T h e S w e d is h B u d g e t 1974/75, S to c k h o lm 1974, s. 107.
W sytuacji kiediy w m ałżeństw ie tylko jedna osoba pracuje, korzysta z ulgi podatkow ej do w ysokości 1800 kr rocznie.
Omówione w yżej podatki dochodowe nakładane są także na docho-dy spółek akcyjnych. W tym przypadku państw ow y podatek dochodo-w y ma ch arak ter proporcjonalny, a jego stadochodo-w ka dochodo-w ynosi 40%. Stadochodo-wka lokalnego podatku dochodowego natom iast jest taka sama jak w przy-padku dochodów indyw idualnych. Łączny podatek od dochodów spółek akcyjnych stanow i więc około 54%12.
Podstawę opodatkowania stanow ią przychody przedsiębiorstw ak -cyjnych pom niejszone o sumę kosztów, do których należą m. in. płace, koszty surowców, am ortyzacja, rem onty, napraw y, czynsze, oprocento-w anie kredytóoprocento-w , opłaty na fundusz em erytalny i inne. Podatek ten pobierany jest od dochodów uzyskanych w roku poprzednim. Można dodać, że spółki akcyjne nie płacą podatku od kapitału.
Spółdzielnie, kasy oszczędnościowe i podobne im przedsiębiorstw a opodatkow ane są niższą staw ką państw ow ego podatku dochodowego. Stawka ta dla spółdzielni i banków w ynosi 32%, a dla tow arzystw ubezpieczeniow ych na życie — 10%. I w tym przypadku obowiązują rów nież te same stawki lokalnego podatku dochodow ego13.
K onstrukcja podatków od spółek akcyjnych umożliwia prow adzenie elastycznej polityki podatkow ej. Państw o poprzez system podatkow y
12 N o r v, S a n d e 1 s, H o r n h a m m a r , op. cit., s. 17— 19.
13 M. S c h n i t z e r , T h e e c o n o m y o l S w e d e n . T h e S t u d y o i th e m o d e r n w e l f a r e v ta te , N e w Y ork, W a sh in g to n , L ondon 1970, s. 64,
i system rezerw y in w esty cy jn ej14 może oddziaływ ać na decyzje inw es-tycyjne przedsiębiorstw akcyjnych. Je st to jeden z instrum entów , dzię-ki którym osiągnięto w Szwecji stosunkow o rów nom ierny w zrost go-spodarczy i w zględną stabilizację.
PO D A TEK OD K A P IT A Ł U
Podatnik, którego środki kapitałow e przekraczają 150 tys. kr, płaci dodatkowo specjalny podatek od kapitału. Podstaw ę opodatkow ania stanow i w tym przypadku suma m ajątków obojga małżonków. Jest to podatek progresyw ny, a jego skala w aha się od 1% dla pierw szych 50 tys. k r (od 150 tys. do 200 tys.), do 2,5% przy m ajątku przekracza-jącym 1 min k r 15. Przy m ajątku rów nym 1 min kr podatek ten w ynosi 14 500 k r 1«.
Łączny podatek przekazyw any do budżetu przez duże przedsię-biorstw a je st zatem sumą podatku dochodow ego i podatku od kapitału. Jeśli np. dochód po dlegający opodatkowaniu osiąga 100 tys. kr (przy m ajątku rów nym 1 min kr), to łączny podatek w ynosi 67 887 k r (w tym 14 100 k r podatku od kapitału). W tej sytuacji dochód do dyspozycji spada do około 32% dochodów przed opodatkow aniem 17.
PO D A TEK OD W A R T O Ś C I D O D A N E J
W prow adzono go w Szwecji w styczniu 1969 r. w m iejsce funkcjo-nującego przez kilka lal podatku od sprzedaży. Podatki takie istnieją rów nież m. in. w RFN, Francji i Danii. Podatek od w artości dodanej pobierany jest w zasadzie od w szystkich tow arów na w szystkich szcze-blach obrotu i w związku z tym przybiera formę pow szechnego podat-ku obrotow ego. Jego zasięg jest bardzo szeroki, nakładany byw a za-rów no na opał, paliwo, polowanie, łow ienie ryb, jak i na artykuły
14 W ram ach s y s te m u r ez er w y in w e s ty c y jn e j p r z ed sięb io r stw a m og ą p rz ez n a czy ć na w o ln y od p od atk u fu n d u sz r ez er w y m a k s y m a ln ie do 40% d o ch o d ó w . Z z a d e k la ro -w a n ej su m y 46% n a le ż y z d e p o n o -w a ć -w ban k u cen tra ln y m , a p o z o sta ła c z ę ś ć m oże b y ć w y k o r z y s ta n a ja k o z w y k ły k a p ita ł o b r o to w y . F und usz r e z e r w y m oże b y ć w y k o -r z y s ta n y z g o d n ie z istn ie ją c y m i na te n tem at p -rzep isam i po je g o o d b lo k o w a n iu p-rzez K ra jo w y U rząd Z atru d n ien ia (G. E 1 i a s s o n, I n v e s t m e n t Fun ds !n O p e r a t i o n , S to c k -h olm 1965, s. 13).
15 T h e S w e d i s h B u d g e t 1972/73, S to c k h o lm 1972, s. 130 (do 1972 r. sk a la tego p od atk u w y n o s iła od 0,8 do 1,8%).
10 Ib id e m , o b lic z o n o na p o d sta w ie sk a li te g o p od atk u .
żywnościowe czy papiery w artościow e. O podatkow aniu podlegają także usługi transportow e, hotelow e i inne.
Stawka podatku od w artości dodanej w ynosiła początkowo 10% ce-ny dla konsum enta, co stanow iło 11,1% cece-ny przed opodatkowaniem , a iw 1971 r. staw ka ta wzrosła do 15%18. Podatek iten, chociaż p o b iera-ny na każdym szczeblu obrotu, nie obciąża w ielokrotnie podstaw y opodatkow ania. Na każdym szczeblu obrotu opoopodatkow aniu podlega je d y -nie tzw. w artość dodana. Tak więc podatnik może odliczyć od w ysoko-ści podatku tę jego część, która była zaw arta w cenach zakupionych przez niego m ateriałów do produkcji. W niektórych przypadkach staw -ka tego podatku może być podw yższona lub obniżona. Przy zakupie np. benzyny staw ka ta w ynosiła w 1969 r. około 60%, natom iast przy zakupie maszyn 6% ceny sprzedaży19.
Szwedzki eksport jest wolny od tego podatku, korzysta też z wielu dodatkow ych ulg. W rezultacie można naw et otrzym ać zwrot ponie-sionych podatków przy zakupie m aterialnych składników produkcji eksportow ej. Na przykład firmy szwedzkie eksportujące sam ochody mogą otrzym ać zw rot podatków płaconych przy zakupie stali, lakierów i innych elem entów potrzebnych do produkcji samochodów.
Podatek od w artości dodanej podobnie jak i inne podatki pośrednie posiada ch arakter regresyw hy, bardziej bowiem obciąża dochody n is-kich grup dochodow ych niż w ysois-kich.
P O Z O S T A Ł E W A Ż N IE JS Z E PO D A TK I
Omówione wyżej podatki należą do najw ażniejszych tak pod w zglę-dem w ielkości w pływ ów do budżetu, jak i ich znaczenia w w yrów ny-w aniu dochodóny-w. Z pozostałych podatkóny-w na uny-w agę zasługuje podatek spadkow y i podatek od darowizn. Oba posiadają identyczne skale p ro-gresyw ne, sięgające do 65% w artości netto spadku czy darowizny. W ysokość skali podatkow ej zależy od stopnia pokrew ieństw a spadko-biercy. N ajm niej opodatkow ane są dary przekazyw ane fundacjom i orga-nizacjom ch arytaty w n ym 20.
Znaczną 'pozycję w e w pływ ach podatkow ych stanow i również podatek od zbytku. Jest on nakładany przede wszystkim na napoje alkoholowe i w yroby tytoniow e. W ysokie i stale podnoszonq staw ki tego podatku nic odstraszają konsum entów, o czym świadczą rosnące z tego tytułu w pływ y do budżetu, które w 1968 r. w ynosiły 13% łącznych wpływ ów
podatkow ych.
18 T h e S w e d i s h B u d g e t 1971/72, s. 123— 131.
19 S o m e d a t e a b o u t S w e d e n 1969— 70, S to ck h o lm 1969, s. 125, 20 T h e S w e d i s h B u d g e t 1974/75, s. 109— 110,
Omówione w yżej podatki w zależności od tego, czy są w ym ierz-ane bezpośrednio od źródła dochodów czy też obciążają to źródło w sposób pośredni, podzielić można na bezpośrednie i pośrednie. Do pierw szych należą w Szwecji podatki dochodowe, podatek od k ap ita-łu, a także podatki od spadku i od darowizn. Do drugich zaś podatek od w artości dodanej i podatek od zbytku. Zarówno jedne jak i drugie poważnie ograniczają dochody podatników.
Zarówno rodzaje poszczególnych podatków, jak i rozm iary obcią-żeń podatkow ych pozw alają w yciągnąć wniosek, że szwedzki system podatkow y stanow i w ażny instrum ent polityki gospodarczej państwa. W pływ ające w jego ram ach do budżetu sumy stanowiią zasadnicze Żródło w ydatków państw a, w tym rów nież w ydatków na dobrobyt społeczny.
ROLA P O D A T K Ó W W PODZIALE D O C H O D U W SZW ECJI
Analiza szwedzkiego system u podatkow ego w ykazała, że dochody Szwedów obciążone są bardzo poważnie, że państw o w coraz w ięk-szym stopniu przejm uje, a następnie w ydaje zarobione przez obyw a-teli pieniądze. Świadczy o tym chociażby szybko rosnący udziiał w pły-w ópły-w podatkopły-w ych pły-w produkcie narodopły-w ym brutto (tabl. 2).
W okresie piętnastu lat (1963— 1971) w pływ y z tytułu tych podat-ków w zrosły ponad siedm iokrotnie, zwiększył się rów nież ich udział w produkcie narodow ym b ru tto 21 z 28% do 56%.
T a b l i c a 2 W sk a ź n ik i w z ro stu p o d a tk ó w b e z p o śr e d n ic h i p o śre d n ic h w S z w e c ji w la ta ch 1953— 1971 w %. D la poz. 1— 4 rok 1953 = 100 Lp. R o d za je p o d a tk ó w 1955 1960 1965 1968 1971 1 P o d a tk i b e z p o śr e d n ie o d d o c h o d ó w o s o b is ty c h i d o c h o d ó w p r z e d się -b iorstw a 122 197 405 602 885 2 P od a tk i b e z p o śr e d n ie od k o rp o ra cji 115 115 177 154 200 3 P o d a tk i p o ś r e d n ie 126 217 383 526 754 4 P od a tk i łą c z n ie 122 193 370 522 759 5 U d zia ł p o d a tk ó w w G N P b 30 34 42 49 56 a R az em z o p ła ta m i пл fu n d u s z u b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h . b G N P w e d łu g c e n c z y n n ik ó w p r o d u k c ji.
Ż r ó d ł o : Y e a r b o o k о / N a tio n a l A c c o u n t S ta t is tic s I960, N e w Y o rk 1970, v o l. 1, s. 676j N a tio n a l A c c o u n ts o f O ECD C o u n tr ie s I960— 71, ,, S ta t is tic a l R e p o r t s " 1973, n r 88, s . 351 j N a tio n a l A c c o u n ts
1963— 1973, S to c k h o lm 1973, s . 69—70.
N ajszybciej rosły podatki bezpośrednie, a ich udział we w pływ ach podatkow ych zwiększył się z 55,1% do 64,3%. W zrost ten był w yni-kiem zarów no w zrostu dochodów podlegających opodatkow aniu, jak i kilkakrotnego podw yższania staw ek podatkow ych. Na uwagę zasłu-guje fakt, że w pływ y podatku od korporacji rosły najw olniej, a ich udział w ogólnych w pływ ach podatkow ych w analizow anym okresie zm niejszył się ponad 3,5-krotme.
Zajm ijm y się na początek podatkam i bezpośrednim i od dochodów osobistych i dochodów przedsiębiorstw pryw atnych. N ajw iększy w nich udział stanow ią podatki dochodowe o jednakow ej skali dla w szystkich podatników . Skuteczność system u podatkow ego w w yrów nyw aniu dochodów w obrębie tej grupy jest najw iększa. Podatki bezpośrednie bowiem zaw ierają progresyw ny państw ow y podatek dochodowy, po-siadający tu najw iększe znaczenie, oraz progresyw ny podatek od kapitału.
R edystrybucyjną rolę państw a w podziale dochodu w Szwecji udw adnia się przede udwszystkim udw oparoiu o funkcjonoudw anie państudw o-wego podatku dochodoo-wego, k tóry z jednej stro ny bardziej obciąża dochody wyższe niż niższe (skala tego podatku w ynosi od 10 do 54%)22, z drugiej zaś jego w ysokość zależy od stanu cyw ilnego podatnika i w ielkości jego rodziny (np. żonaci k orzystają z ulg podatkowych).
Głębsza analiza funkcjonow ania tego podatku pozwala w yciągnąć wniosek, że nie jest on progresyw ny w całej swej skali. Z zasad p ro -gresji szczeblow ej wynika, że w szystkie dochody stanow iące podstaw ę opodatkow ania opodatkow ane są najniższą staw ką podatkow ą w w yso-kości 10%. Staw ka ta wchodzi zawsze w skład w yższej stopy podat-kowej, można więc mówić o podatku proporcjonalnym dziesięcio-procentowym . Fakt ten na pozór błahy pociąga za sobą bardzo ważne następstw a. Obliczono mianowicie, że ta najniższa staw ka po-datkow a przynosi blisko 3/4 w pływ ów z tytułu tego podatku. Ma w tym swój udział również lokalny podatek dochodowy, k tó ry po-bierany w cześniej zm niejsza podstaw ę opodatkow ania, zm niejszając jednocześnie jego efektyw ność. Można więc stw ierdzić, że szwedzki <ystem podatkow y jest proporcjonalny w najw ażniejszym przedziale dochodowym.
Postaw m y obecnie pytanie, czyje dochody stanow ią przedm iot opo-datkow ania podatkam i bezpośrednim i oraz czyje dochody podatki te
o p o d a tk o w a n ia p o w in n a b y ć o d n o sz o n a do d o ch o d u n a r o d o w eg o . Ze w z g lę d u na brak tej k a te g o r ii w s ta ty s ty k a c h sz w e d z k ic h o d n o sim y je do G N P w g c e n c z y n n ik ó w p rod u k cji (k a teg o ria n a jb liż sz a d och o d u n a r o d o w eg o ).
mają w yrów nyw ać. W 1968 г. aż 79% dochodów podlegających opo-datkow aniu tym podatkiem stanow iły dochody z p racy (wobec 71% w 1953 r.). Pozostałe 21% to dochody z w łasności (renty, odsetki, dyw idendy) oraz z przedsiębiorstw n ieakcyjnych23. W szystkie te do-chody podlegają opodatkow aniu państw ow ym i lokalnym podatkiem dochodowym wg jednolitych zasad. O statnia grupa podatników płaci dodatkowo progresyw ny podatek od kapitału. Jego efektyw ność jest jednak niew ielka tak ze w zględu na niew ielką skalę tego podatku (od 1 do 2,5%), jak rów nież na w ysokość granicy w artości kapitału, od której ten podatek byw a pobierany (powyżej 150 tys. kr).
W ynika z tego, że jeśli naw et podatki bezpośrednie w pływ ają na w yrów nanie dochodów, to w yrów nanie to dokonuje się przede w szy-stkim w obrębie płac w obec przew ażającego ich udziału w tych do-chodach. Ilustrację tej tezy znaleźć można w tabl. 3.
T a b l i c a 3 P o d zia ł d o c h o d ó w o s o b is ty c h w S z w e c ji w 1970 r. p rzed i po o p o d a tk o w a n iu p o d a tk iem d o c h o d o w y m G ru py d o c h o d o w e Przed o p o d a tk o w a n iem Po o p o d a tk o w a n iu lic zb a p o d a tn ik ó w % lic z b a p o d a tn ik ó w % 0— 10 000 563 785 15,4 887 744 24,3 10 000— 20 000 921 300 25,4 1 499 283 41,2 20 000— 30 000 847 878 23,2 806 459 22,2 30 000— 40 000 576 425 15,8 304 761 8,4 40 000— 50 000 343 018 9,3 82 340 2,3 50 000— 100 000 349 439 9,4 54 400 1,5 100 000— 38 220 1,5 5 078 0,1 Razem: 3 640 065 100,0 3 640 065 100,0 F a k ta f ö r s k a tt e b e t a l r e " 1972, n r 212. S k a lte b e la la r n a a F ö r e n ln q , S to c k h o lm 1972, s. 5.
Podatek dochodow y dokonał pew nych przesunięć w poszczególnych grupach dochodow ych. Jego działanie doprow adziło do znacznego spłaszczenia dochodów. Jest to szczególnie widoczne przy dochodach najw yższych, których udział w grupach dochodow ych powyżej 50 tys. kr przed opodatkow aniem stanow ił 10,9%, a po opodatkow aniu zm niej-szył się do 1,0%. Zw iękniej-szył się natom iast ,udział najniższych grup do-chodow ych, osiągając w grupie do 20 tys. kr w zrost z 40,8% do 65,5%.
83 S. R u d o l f , P róba w c r y l i k a c j i c e l ó w p a ń s t w a d o b r o b y t u na p r z y k ł a d z i e S z w e c j i , m pis p r a cy d o k to rsk iej Inst. E k on om ii P o lity c z n e j UL, Łódź 1974, s. 72.
Ze względu na stosunkow o niew ielką w artość innych podatków, nakładanych dodatkowo na dochody osobiste, zestaw ienie to trakto-wać można z dużym przybliżeniem jako zestaw ienie dochodów oso-bistych przed i po opodatkowaniu.. W ynika stąd, że podatki w pewnym stopniu w pływ ają na w yrów nanie dochodów, ale rów nanie to prowadzi w dół. Państwo pobiera coraz w iększą część dochodów w raz z ich powiększaniem się, zw iększając w ten sposób liczebność najniższych grup dochodowych.
W tej sytuacji należałoby się bliżej przyjrzeć szybkiem u w os-tatnich latach w zrostow i płac w zestaw ieniu z w ysokością płaconych podatków (tabl. 4). Z porów nania tych w ielkości w latach 1965— 1970 w ynika, że w zrostow i płac tow arzyszył jeszcze szybszy w zrost po-datków (z 29,0 do 36,2%). Do jeszcze ciekaw szych wniosków prowadzi analiza krańcow ej stopy podatkow ej. Jej szybki w zrost pozwala zau-ważyć, że tak eksponow any w zrost dochodów z pracy jest przesa-dzony, bowiem z każdego 1000 kr dodatkow ych dochodów od 500 do 600 kr trafia do' budżetu państw a w formie poda tików. Tu właśnie daje znać o sobie progresja podatkowa. Tylko częściowo szybki w zrost podatków był rów now ażny przez w zrost transferów do poszczególnych rodzin.
T a b l i c a 4
D o c h o d y z p racy oraz p od atki b e z p o śr e d n ie w la ta ch 1965—-1970
Rok D o c h o d y z p r a c y “ ty s. kr P rzyrost d o c h o d ó w ty s. kr
P od atk i b ezp o śred n ie*
ty s. kr % K rań cow a sto p a p o d a tk o w a 1965 58 896 5 626 17 093 29,0 45,9 1966 65 160 6 264 19 341 29,7 35,9 1967 69 793 4 633 21 926 31,4 55,9 1968 74 160 4 367 24 537 33,1 59,7 1969 79 673 5 5 1 3 27 522 34,5 54,1 ' 1970 87 163 7 490 31 569 36,2 54,0 a Z w y łą c z e n ie m o p ła t p r a c o d a w c ó w n« fu n d u s z u b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h . b ■ P o d a tk i b e z p o ś r e d n ie o b e jm u ją tu p a ń s tw o w y i lo k a ln y p o d a te k d o c h o d o w y o ra z o p ła ty z ty tu łu u b e z p ie c z e ń s p o łe c z n y c h . Ż r ó d ł o : T h e S w e d is h e c o n o m y . R e v is e d N a tio n a l B u d g e t 1970, S to c k h o lm 1970, s. 75.
R easum ując można stw ierdzić, że podatki bezpośrednie od do-chodów osobistych i dodo-chodów przedsiębiorstw nieakcyjnych d oty-czą przede wszystkim dochodów z pracy, a w pływ y podatkow e z tego tytułu sięgają praw ie 80% całkow itych w pływ ów tych podatków. Do-chody z przedsiębiorstw jak i doDo-chody z kapitału opodatkow ane są
ze względu na ich w ysokość wyższą stopą podatkow ą. Trudno jednak przyjąć, że ten system podatkow y w jakiś istotny sposób w yrów nuje dochody pracow ników i pracodaw ców . Przyczynia się do tego, oprócz w spom nianego już niew ielkiego udziału dochodów pracodaw ców w cał-kow itych dochodach podlegających opodatcał-kow aniu tym podatkiem, także fakt, że nie w szystkie ich dochody są przedm iotem opodatko-wania tak ze w zględu na w ysokie odpisy am ortyzacyjne, jak i liczne ulgi podatkowe. Potw ierdza to w cześniej sform ułow ana teza, że po-datki bezpośrednie w yrów nują w zasadzie dochody z płac, przesuw ając podatników do niższych grup podatkow ych.
Drugi rodzaj w ym ienionych w łaibl. 2 podatków — podatek bezpo-średni od spółek akcyjnych — ma ch arakter proporcjonalny o łącznej staw ce podatkow ej w ynoszącej około 54%- Staw ka tego podatku sp ra-wia w rażenie, że dochody korporacji opodatkow ane są w yżej niż jakiekolw iek inne. Bliższa analiza w ykazuje, że nie jest to takie jedno-znaczne. Okazało się bowiem, że np. przy dochodach rów nych 200 tys. kr rocznie zarów no ko rporacje jak i przedsiębiorstw a nieakcyjne opodatkow ane są zbliżoną staw ką podatkow ą24. Przy w yższych do-chodach podatek od korporacji rośnie w olniej niż podatek od docho-dów przedsiębiorstw nieakcyjnych.
Fakt ten, a także i inne przyw ileje jakimi obdarza państw o tę for-mę przedsiębiorstw spraw iły, że w Szwecji system atycznie postępuje koncentracja i centralizacja k ap itału m ająca swoje odbicie w pow -staw aniu związków m onopolistycznych. Sprzyja temu rów nież moż-liwość zakupu przez korporacje akcji innych przedsiębiorstw ; w tym przypadku zyski korporacji nie podlegają pow tórnem u opodatkowaniu.
K orporacje ko rzystają ponadto z wielu ulg i zwolnień podatko-wych, w tym m. in. z system u rezerw y inw estycyjnej. Chociaż w szy-stkie przedsiębiorstw a mogą z niego korzystać, to jednak system ton przynosi najw iększe korzyści w łaśnie korporacjom .
Rzadziej eksponow ane w analizach system u podatkow ego podatki pośrednie stanow ią w pew nym sensie przeciw w agę w stosunku do om aw ianych w yżej podatków progresyw nych. W eźmy chociażby po-datek nakładany na napoje alkoholow e á w yroby tytoniow e, niew spół-m iernie w ysoki w porów naniu z podatkaspół-m i nakładanyspół-m i na inne to-w ary 25. Jego regresyto-w ne działanie to-w ynika z tego, że konsum enci tych artykułów rek ru tu ją się ze w szystkich grup dochodow ych. Szacuje się, że podatek ten najbardziej obciąża dochody najm niej uposażonych.
24 O b lic z o n o na p o d s ta w ie sk a li p o d a tk o w ej (The S w e d i s h B u d g e t 1971/72, s. 127). 25 P o d a te k te n w 1975 г. w y n o s ił p rzy sp rz e d a ż y a lk o h o lu w y s o k o p r o c e n to w e g o «0— 91% , w in 50— 73% i p a p ie r o só w 42— 73% („Fakta för S k a tteb eta la re" 1975, nr 215, s. 12— 13).
Podatek od w artości dodanej nakładany m. in, na arty ku ły kon-sum pcyjne również w w iększym stopniu obciąża dochody niższych grup dochodowych. Stopień regresji tego podatku jest trudny do usta-lenia i określany byw a tylko szacunkowo. Można natom iast doszukać się zależności między w ysokością staw ki tego podatku i stopniem jego regresji. Nie ulega w ątpliw ości, że' podw yższenie tego podatku w ro -ku 1971 w płynęło na zw iększenie jego regresji.
Ponad siedm iokrotny w zrost w pływ ów z tytułu podatków pośred- nich26 świadczy o szybko rosnącym obciążeniu dochodów osobistych, a jak to w ynika z dotychczasow ej analizy, głównie o obciążeniu do-chodów z pracy. K onstrukcja tych podatków pom yślana jest w ten sposób, że chociaż przedsiębiorcy płacą je przy zakupie środków pro-dukcji, to w całości zostają przerzucone na konsum entów gotowych towarów. Podatki te stanow ią dla przedsiębiorców elem ent kosztów i jako takie znajdują odbicie w cenie towarów. Państw o dodatkowo prem iuje tych kapitalistów , którzy eksportują swoje tow ary, zw ra-cając im ponoszone z tego tytu łu koszty.
Można więc stw ierdzić, że jeśli naw et podatki progresyw ne w pły-w ają na pły-w yrópły-w nanie dochodópły-w osobistych to podatki pośrednie dzia-łają w kierunku przeciwnym. Stopień ich regresji zależy w dużej mierze od stanu rodzinnego.
Analiza podatków bezpośrednich w zestaw ieniu z dochodami pod-legającym i opodatkow aniu w ykazuje, że ich działanie jest bardziej progresyw ne w stosunku do dochodów niższych niż najw yższych (tabl. 5). Stawki tego podatku rosną szczególnie szybko na początku skali podatkow ej; i tak najniższe dochody opodatkow ane są staw ką 10%, dla 8 tys. kr podatek ten w ynosi 16,5%, dla 10 tys. k r — 20% i dla 15 tys. kr — 26%. Powyższe zjaw isko w ystąpiło dopiero w nowym system ie podatkowym , który obow iązuje od 1971 r. Do tego czasu podatki bezpośrednie miały charakter w yraźnie progresyw ny dopiero w stosunku do najw yższych grup dochodowych. W stosunku do do-chodów niskich natom iast progresja ta była niewielka.
Porów nując kw oty płaconych podatków z liczbą podatków w posz-czególnych grupach dochodow ych (por. tabl. 3) znajdujem y p o tw ier-dzenie w yżej sform ułow anej tezy, że te najniższe staw ki podatkow e przynoszą najw yższe w pływ y do budżetu państw a27.
Analiza zaw artych w tabl. 5 podatków pośrednich w ykazuje, że mają one raczej ch arakter proporcjonalny (o staw ce 25%) niż
regre-*6 Por. tabl. 2.
J7 Z tabl. 3 w y n ik a , ż e w g ru p ie d o c h o d o w e j do 20 ty s. kr zn a jd u je s ię p on ad 40% p o d a tn ik ó w .
T a b l i c a 5 P od atk i b e z p o śr e d n ie i p o ś re d n ie w S z w e c ji w 1973 r. p rzy ró żn y ch p o z io m a ch d o c h o d ó w “ P oziom d och od u kr P od atk i b e z p o śr e d n ie kr P od atk i p o ś re d n ie kr Ł ączn y p o d a tek kr P rocen t d oc h o d u 8 000 1 320 1 670 2 990 37 10 000 2 050 1 985 4 035 40 15 000 3 935 2 765 6 700 45 20 000 5 755 3 560 9 3 1 5 47 25 000 7 870 4 280 12 150 49 30 000 10 295 4 925 15 220 31 40 000 16 295 5 925 22 220 56 50 000 22 535 6 865 29 400 59 75 000 38 430 9 140 47 570 63 100 000 56 180 10 955 67 135 67 150 000 92 665 14 335 107 000 71 200 000 131 625 17 095 148 720 74 a D a n e z ta b lic y o d n o s z ą s ię do ro d z in z je d n ą p e n s ją i b ez d z ie c i. Ż r ó d ł o : F a k ta lö r S k a t te b e ta la r e , S k a tte b e ia la r n a n F ö r e n ln g , S to c k h o lm 1972, s. 7.
syw ny28. W ynika z tego, że podatnicy należący do najniższych grup dochodow ych płacą wyższe podatki pośrednie niż bezpośrednie. Zrów nanie w ysokości kw ot tych podatków następuje przy dochodach rów -nych około 10 tys. kr, natom iast zrów nanie staw ek tych podatków do-piero przy dochodach rów nych około 20 tys. kr. P roporcjonalny ch ara-kter podatków pośrednich w powyższym zestaw ieniu odnoszącym się do rodzin bez dzieci sugeruje, że podatek ten bardziej obciąża rodziny posiadające dzieci, a szczególnie rodziny w ielodzietne. W yższe obcią-żenie tym podatkiem w ynika przede w szystkim г tego, że u rodzin w ielodzietnych stosunkow o w ysoką pozycję stanow ią w ydatki na a rty -kuły żyw nościow e20.
Z drugiej jednak strony nie ulega w ątpliw ości, że szwedzki system podatkow y prowadzi do zm niejszenia różnic w dochodach (przynaj-mniej tych podlegających opodatkow aniu). Istniejące tu przed
opo-88 P ro p o rcjo n a ln y c h arak ter te g o p od atk u w y n ik a z o d n ie s ie n ia g o do d o c h o d ó w n e tto (po o d lic z e n iu p o d a tk ó w b ezp o śr ed n ic h ).
*’ D yn am ik a w zro stu c e n na te a r ty k u ły je st n a jw y ż s za . D la p o r ó w n a n ia w la -tach 1949— 1970 c e n y na a r ty k u ły ż y w n o ś c io w e w z r o s ły o 183%, p o d cza s g d y na o d z ież o 61% i na m e b le o 71% ( S t a t l s t i s k ä r s b o k lör S v e r i g e 1969, S to ck h o lm 1969, s. 210; S t a t is ti s k ä r s b o k lö r S v e r i g e 1971, S to ck h o lm 1971, s. 211).
datkowaniem w ysokie dysproporcje między dochodami najw yższym i i najniższym i po opodatkow aniu uległy poważnemu zmniejszeniu. O czyw iście trudno tu jeszcze mówić o stanie w yrów nanych dochodów. Bezspornym pozostaje rów nież fakt, że ten sam system podatkow y stw arza w arunki do szybkiego w zrostu dochodów kapitalistów , pogłę-biając w ten sposób dystans w stosunku do płac robotników.
Pobierane przez państw o podatki w racają częściowo do społeczeń-stw a czy to w formie transferów pieniężnych (dodatki rodzinne, do-datki czynszowe), czy niepieniężnych (bezpłatna nauka, służba zdro-wia). W iększość świadczeń, które w ram ach tych transferów trafiają do społeczeństw a, ma charak ter pow szechny i nie zależy od otrzy-m yw anych dochodów (np. zasiłki rodzinne, bezpłatna nauka); te w za-sadzie nie w pływ ają na podział dochodu. O w iele w ażniejsze z tego punktu w idzenia są tu świadczenia zróżnicow ane pod względem do-chodów (dodatki czynszowe, ren ty dodatkowe). W sumie skuteczność instrum entów polityki państw a w podziale dochodu w Szwecji jest znacznie w iększa niż w innych w ysoko rozw iniętych krajach kap ita-listycznych. Istotnym tego osiągnięciem jest stosunkow o w ysoki śre-dni poziom życia całej ludności oraz brak tzw. „okręgów n ęd zy ” czy slumsów, zjaw isk które w ystępują chociażby w USA.
S t a n i s l a w Rudo lf
T A X A T IO N SYSTEM A N D ITS ROLE IN E Q U A L IZ A T IO N OF IN C O M E IN SW EDEN
T h e S w ed is h ta x a tio n sy ste m is b a s ic a lly of p r o g r e s s iv e ch a ra cter and th e d e g r e e of its p r o g r essio n is v e r y h igh . It c o n c er n s m a in ly th e sta ta in c o m e ta x b rin gin g th e h ig h e st b u d g e ta ry r e v e n u e s . It sh o u ld b e n o ted h er e that th e co rp o ra tio n in c o m e ta x is of p ro p o rtio n a l ch a ra cter. A ll in a ll the b u d g e ta ry tax r e v e n u e s e x c e e d 50 per c en t of th e G ross N a tio n a l Product.
T h e ta x a tio n s y s te m in S w e d e n c o n stitu te s an in stru m en t of a p o lic y aim in g at e q u a liza tio n of in co m es. T h is s y s tem is h ig h ly e f fe c t iv e o n ly in r ela tio n to th e e a rn ed in c o m es as m a in ly th e s e in co m es are su b je c t to p r o g r e s s iv e ta x a tio n . T hu s e q u a liz a -tio n c o n s is ts in sh iftin g ta x -p a y e r s to lo w e r in co m e b ra ck ets.