Л С Т Л U N I V Е R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F O L IA H IST O R IC A 10, 1981 A n d rz e j M aciej B rzeziń sk i R Q S JA A S P R A W A O G R A N IC Z E N IA Z B R O JE Ń NA K O N F E R E N C JI H A S K IE J W 1907 R. H a sk ie k o n fe re n c je pok o jo w e, zw ołane p rz ez R o sję w 1899 i 1907 r. d ą ż y ły do w y e lim in o w a n ia n ie b e z p ie c z e ń stw a w o jn y p rz ez ro z b u d o w ę p o k o jo w y ch śro d k ó w z a ła tw ia n ia spo ró w m ię d z y n a ro d o w y c h , h u m a n ita - ry z a c ji sposobów p ro w a d z e n ia w o jn y i o g ra n ic zen ia z b ro je ń \
Tło h istoryczno-poM tyczne k o n fe re n c ji h a sk ic h je s t sto su n k o w o m ało znane. P ra c e z z a k re su p ra w a m ięd zy n a ro d o w eg o u jm u ją k o n fe re n c je h ask ie n a ogół od s tro n y d o g m aty cz n ej, a lite r a tu r a h isto ry c z n a pośw ięca im n iew iele m iejsca* . S zczególnie słab o z b a d a n y je s t sto s u n e k w ielk ich m o c a rstw do s p ra w y o g ra n ic zen ia z b ro je ń , k tó r a w y s tą p iła n a a re n ie m ię d z y n a ro d o w e j, z a ró w n o w 1899 ja k i w 1907 r . A ry k u ł n in ie js z y je s t p rz y c z y n k ie m do w y ja śn ie n ia sta n o w isk a R o sji w obec s p ra w y o g ra -n icze-nia z b ro je ń -na d ru g ie j k o -n fe re -n c ji h a sk ie j w 1907 r.
1 W ięk szo ść k o n w e n c ji h a sk ic h z 1907 r. (k o n w e n c je h a s k ie z 1899 r. n ie ob ow ią z u ją ) z a ch o ow a ła sow o je z n a c z e n ie po d z ie ń d z isie js z y i sta n o ow i, ob ok k o n w e n c ji g e n e w sk ic h , p o d sta w o w e źród ło p ra w a w o je n n eg o . Zob. S. N a h l i k , D o -r o b e k w i e l k i e j k o d y f i k a c j i ( w 60 - l e c ie k o n f e -r e n c j i h a s k i e j z 1907 -r.), „ P a ń stw o i P r a w o ” 1967, z. 12, s. 937-949. K o m p let m a te r ia łó w d ru g iej k o n fe r e n c ji h a sk iej: D e u x i è m e C o n f é r e n c e I n t e r n a t i o n a l e d e la P a i x . L a H a y e 15 V I — 1 8 X 1 9 0 7 . A c t e s e t d o c u m e n t s , t. 1-3, L a H a y e 1908; w ję z. p o lsk im : zob . P r a w o m i ę d z y n a r o d o w e i h i s t o r i a d y p l o m a t y c z n a . W y b ó r d o k u m e n t ó w , w s t ę p i o p ra ć. G e I b e r g , t. 1, W arszaw a 1954, s. 234 i n. 2 Zob. H. W e h b e r g , L a c o n t r i b u t io n d e s C o n fé r e n c e s d e la P a i x d e la H a y e a u p r o g r è s d u d r o i t i n t e r n a t i o n a l , „ R e c u e il d e s C o u rs d e l ’A c a d é m ie d e D roit In te r n a tio n a l” 1931, t. 37, III; W. I. H u l l , T h e t w o H a g u e C o n fe r e n c e s a n d t h e i r C o n t r i b u t i o n to I n t e r n a t i o n a l L a w , N e w Y o r k 1908 (II w y d . 1970); A. J. K a m i ń s k i , S t a n o w i s k o N i e m i e c n a p i e r w s z e j k o n f e r e n c j i h a s k ie j (1899), P ozn ań 1962.
M otyw y zw o ła n ia p rzez rz ąd c a rsk i p ie rw sz e j k o n fe re n c ji h a sk ie j w 1899 r. zo stały ju ż om ó w io n e częściow o w o p ra c o w a n ia c h h isto ry iv .- n y c h \ T ru d n o śc i fin an so w e z m u siły rz ąd c a rsk i do sz u k a n ia sposobu z m n ie jsz e n ia w y d a tk ó w na z b ro je n ia bez u sz c z e rb k u dla siły m ilita rn e j R o s j i 4. W ty m celu d y p lo m acja c a rs k a w y stą p iła z p ro p o z y c ją zw o łan ia m ię d z y n a ro d o w e j k o n fe re n c ji p o k o jo w ej, aby p rz y je j pom ocy p o w -s trz y m a ć w z ro -st z b ro je ń ląd o w y c h A u -stro -W ę g ie r i N iem iec oraz do-p ro w a d zić do zm n iejsze n ia c ię ż a ru g atu n k o w e g o an g ie lsk ie j m a ry n a rk i w o je n n e j. N a p o d sta w ie p ro p o z y cji ro sy jsk ic h z a w a rty c h w nocie o k ó ln e j w rę czo ln e j 11 1 1899 г. człolnkom p e te rsb u rsk ie g o k o rp u su d y p lo m a tycznego, za g ad n ien iem o g ra n ic zen ia z b ro je ń z a ję ła się p ie rw sz a k o n fe -re n c ja h a sk a (18 V -29 VII 1899 r.). W niesio n y p rz e z d e le g a c ję ro sy jsk ą p ro je k t p rz e w id u ją c y za k az z w ię k sz a n ia s ta n u liczebnego w o jsk a i b u -d ż e tu w o jsk o w eg o w ciągu p ię c iu la t o ra z zakaz z w ię k sz a n ia b u -d ż e tu m orsk ieg o w o k re sie trz e c h la t sp o tk a ł się ze sp rz eciw e m in n y c h m o-c a rstw , zw łaszo-cza w ilh e lm iń sk io-c h N iem ieo-c. In io-c ja ty w a rz ą d u o-carsk ieg o z a k o ń czy ła się niep o w o d zen iem . K o n fe re n c ja o g ra n ic zy ła sit; do u c h w a -len ia „ż y cze n ia " (voeu), zgłoszonego p rz ez d e le g a ta fra n c u sk ie g o L eo n a B ourgeois, ab y rz ą d y „ p o d jęły stu d ia n ad m ożliw ością p o ro z u m ie n ia w sp ra w ie o g ra n ic z e n ia sil zb ro jn y c h ląd o w y ch i m o rsk ic h o ra z b u d ż e -tów w o je n n y c h ” 6.
P ie rw s z a k o n fe re n c ja h a sk a w 1899 r. w y k a zała, że ro z p a try w a n ie k w e stii o g ra n ic zen ia z b ro je ń na sze rszy m fo ru m m ię d z y n a ro d o w y m jest n ie z w y k le tru d n e i sk o m p lik o w an e. M im o to, w p rz e k o n a n iu w ielu ów czesn y ch p ac y fistó w p ro b le m te n ro z w iąza ć m iała n o w a k o n fe re n c ja
a M. T a t o, T h e D i s a r m a m e n t Illusion. T h e M o v e m e n t fo r a L im i ta t i o n of A r m a m e n t s t o 1907, N e w Y o rk 1942, s. 167-266; A. J e r u z a l i m s k l , P o l i t y k a z a g r a n i c z n a i d y p l o m a c j a n i e m i e c k i e g o i m p e r i a l i z m u w k o ń c u X I X w i e k u , W a r sza w a 1951 (tłu m . z ros.), s. 623628; K a m i ń s k i , op. cit., p a s s im ; H is to r ia d y -p l o m a c j i 1871-1914, t. 2, W a r sz a w a 1973 (tłu m . z ros.), s. 447-451; 1). L. M o r r i l l , N i c h o l a s II a n d t h e C a l l Jor th e F ir s t H a g u e C o n f e r e n c e , „T he J o u r n a l M o d e r n H is to r y '' 1974, t. 46, n r 2, s. 296-313.
4 W z w ią z k u z w p ro w a d z en ie m p rzez A u str o -W çg r y do a r ty le r ii p otow ej sw o ic h a rm ii d zia ł sz y b k o str ze ln y c h , r o sy jsk ie m in iste r stw o w o jn y sta n ę ło w p o-c zą tk a o-ch 1898 r. przed p e r sp e k ty w ą p r z ezb ro jen ia a r ty le rii r o sy jsk ie j k osztem 120 m in rb. M in ister sp ra w w o js k o w y c h gen. A le k sy K u ro p a tk in p ro p o n o w a ł z a w a rc ie p o r o z u m ien ia z A u str o -W ęg r a m i, z o b o w ią z u ją c eg o o b ie str o n y do n ie - w p r o w a d z a n ia n o w y c h d ział. P r o je k t ten u p ad ł, g d y ż sk a zy w a łb y arm ią r o sy jsk ą na p o z o sta w a n ie w ty le za arm ia m i in n y ch p a ń stw (K i sio rii p i e r w o j G a a g s k u j k o n f i e r e n c i i 1899 д., „ K ra sn v j A r c h i W” 1932, nr 50-51, s. 70; S. J. W i t t e , VV'o- s p o m i n a n i j a , t. 2, M o sk w a 1960, s. 159-162.
5 L e s C o n v e n t io n s et D é c l a r a ti o n s d e la H a y e d e 1899 e t 1907, N e w Y ork 1918, s. 20.
ha.s/ka. J e j zw ołania d o m ag ały sio m. in. K o n g re sy P o k o ju i U nia M ię-d z y p a rla m e n ta r n a e.
W p o ró w n a n iu z 1809 r. tło h islo ry c z n o p o lity c z n e d ru g ie j k o n fe -re n c ji h a sk ie j było o w iele b a rd z ie j złożone. W p o cz ą tk a c h X X w, s y tu a c ja m ię d z y n a ro d o w a u leg ła g w a łto w n e m u z a o strzen iu . Z ło ży ły się n a to p rz ed e w szy stk im : w o jn a rosyjtdko-japońska na D a le k im W scho-dzie, p ie rw sz y k ry z y s m a ro k a ń sk i o ra z n a sile n ie się ry w a liz a c ji a n g ie l- sk o -n ie m ie c k ie j na m orzu. C oraz w y ra ź n ie j zazn aczał się podział m o-c a rs tw e u ro p e jsk io-c h na d w a w rogie sobie bloki p o lity o-c z n o -w o jsk o w e — T ró jp rz y m ie rz e i T ró jp o ro z u m ie n ie . R ów nocześnie m o c a rstw a zw ię k szały z b ro je n ia lądow e i m orsteie, ab y nie dać się zaskoczyć p rz e z ry w a li.
D ru g ą k o n fe re n c ję h a sk ą zw ołała fo rm a ln ie R osja, ale ta k ty c z n ie je j in ic ja to re m był rz ą d S ta n ó w Z jed n o czo n y ch . O b ra d u ją c a w S t. L ouis 12— 15 IX 1904 r. X II K o n fe re n c ja U nii M ię d z y p a rla m e n ta rn e j w y sła ła do p re z y d e n ta T eo d o ra R o o sev elta d e p u ta c ję z żą d an iem zw o łan ia m o -żliw ie szy b k o no w ej k o n fe re n c ji p o k o jo w ej. P re z y d e n t p o p a rł tę ideę, licząc, że k o n fe re n c ja h a sk a m o g łab y p rz y czy n ić się do ry c h łe g o z a k o ń czenia w o jn y ro sy jsk o Ja p o ń sk ie j. R o o sev elta n iep o k o iła siła, ja k ą J a p o -n ia w y k a z a ła ju ż w p o c z ątk o w ej fazie w o j-n y . Z b y t-n ie w zm oc-nie-nie pozy cji J a p o n ii n a D a le k im W schodzie nie leżało w in te re sie S ta n ó w Z jedno czo n y ch . O fic ja ln ie R o o sev elt tw ie rd z ił je d n a k , że k o n fe re n c ja p o k o jo w a nie m oże m ieć żadnego zw iązku z w y d a rz e n ia m i n a D a le k im W schodzie 7.
R ząd a m e ry k a ń sk i 21 X 1904 r. w y sto so w ał n o tę do p a ń s tw s y g n a ta -riu sz y a k tu końcow ego k o n fe re n c ji h a sk ie j z 1899 r. z p ro p o z y c ją zw oła n ia w n ie d łu g im czasie no w ej k o n fe re n c ji p o k o jo w ej w H a d ze *. D y p lo m a c ja c a rs k a p rz y ję ła tę in ic ja ty w ę z d u ż y m niezad o w o len iem . P o tr a k -to w an o ją, jak o je d e n ze sposobów m iesza n ia się p re z y d e n ta R o o sev elta w w o jn ę ro sy js k o -ja p o ń s k ą , ab y po p ie rw sz y c h zw y c ię stw a c h J a p o n ii d o p ro w ad zić do za w a rc ia n ie k o rz y stn e g o d la R o sji p o k o j u “. W połow ie g ru d n ia 1904 r. rz ą d c a rsk i p o in fo rm o w a ł W aszy n g to n , że odnosi się p o z y ty w n ie do idei zw o łan ia k o n fe re n c ji h a sk ie j, ale dopóki toczyć się będzie w o jn a na D alek im W schodzie u dział R o sji w k o n fe re n c ji je st
" Ch. L a n g e , L ’U n ion I n te r p a r le m e r d a ir e e t la R é d u c ti o n d e s A r m e n t s , [w :] L 'U nion I n t e r p a r l e m e n t a i r e d e 1899 à 1939, G e n è v e 1939, s. 63-86.
7 B r i t is h D o c u m e n t s on t h e O r ig in s of th e W ar 1898-1914., ed. G. P. G o o c h , H. T e m p e r 1 e y, t. 1-11, L on d on 1926-1938, (d a lej — B D ), cyt. t. 8, nr 157, F o r e i g n O f f i c e M e m o r a n d u m 23 I X 1905.
8 P a p e r s R e la tin g to th e F o re ig n R e la tio n s o f the U n it e d S t a t e s , 1904, W a-sh in g to n 1905, s. 10-11,
8 A. D o b r o w , D a l n i e w d s t o c z n a j a p o l it i k a S S z A w p i e r io d r u s s k o - j a p o n - s k o j w o j n y , M o sk w a 19;>2, s. 217-219.
n ie m o ż liw y 10. P o d o b n e stan o w isk o z a ję ły in n e m o c a rstw a , a k c e p tu ją c ideę zw ołan ia d ru g ie j k o n fe re n c ji h a sk ie j, ale w sk az u jąc, że m oże tó n a stą p ić dop iero po za k o ń cze n iu w o jn y ro s y jsk o ja p o ń sk ie j. R ząd h o -le n d e rs k i zgodził się być pon o w n ie go sp o d arzem k o n fe re n c ji, zaznaczył je d n a k , że R o sja — in ic ja to r p ie rw sz e j k o n fe re n c ji p o k o jo w ej — pow in n a zająć się ró pow n ie ż p rz y g o to pow a n ie m i zpow ołan iem n o pow e j k o n fe -re n c ji ".
P o p o d p isa n iu u k ła d u p okojow ego z Ja p o n ią (5 IX 1905 r.) rz ą d c a rs k i p o in fo rm o w a ł W aszy n g to n , że n a d sz e d ł „ s p r z y ja ją c y m o m e n t” d la za ję c ia się p rz y g o to w a n ie m now ej k o n fe re n c ji p o k o jo w ej. W m em o -ra n d u m z 13 IX 1905 r. ośw iadczono, że c a r b ie rz e in ic ja ty w ę zw ołania k o n fe re n c ji w sw o je rę c e . Z ap o w ied zian o ta k ż e , iż rz ą d c a rs k i p rz y g o tu je p r o j e k t p ro g ra m u k o n fe re n c ji, k tó r y b ęd zie m ógł słu ż y ć za p u n k t
w y jśc ia d o d y s k u sji w Had'ze 18.
P re z y d e n t R oo sev elt o k re ślił to jak o „kom iczn y o b ró t s p ra w y ” , a po su n ięcie M ik o łaja II ja k o „ p o n u rą iro n ię ” iz jego stro n y . U w ażał, że car, w ład c a k r a ju , k t ó r y d o p iero co zak o ń czy ł w y n iszc zając ą w ojnę, a p o n ad to o g a rn ię ty ru c h e m re w o lu c y jn y m , n ie m a m o raln e g o p ra w a do w y stę p o w a n ia p rz e d św ia te m jak o rz e c z n ik p o k o j u 1S. N ie-w ą tp liie-w ie R o o sev elt p oczuł się u ra ż o n y ie-w sie-w ej am b icji, gdyż c a r od-b ie ra ł m u d o sk o n ałą o k a z ję do p o d k re śle n ia ro li „ a p o sto ła p o k o ju ” , ja k ą zy sk ał p re z y d e n t d z ia ła ją c n a rz e c z zak o ń czen ia w o jn y ro s y js k o -- ja p o ń sk ie j M. O fic ja ln ie je d n a k R o o sev elt zm u szo n y b y ł o św iadczyć, że z „z ad o w o len iem ” p rz y jm u je in ic ja ty w ę rz ą d u ca rsk ieg o 15.
N a le ży sądzić, że w z g lę d y am b icjo n aln e, ale nie ty lk o one, sk ło n iły M ik o ła ja II do fo rm a ln e g o zw ołan ia d ru g ie j k o n fe re n c ji p o k o jo w ej. C ar n ie chciał nic stra c ić z p ro p a g a n d o w e j sław y , ja k ą p rz y n io sła m u p ie rw -sza k o n fe re n c ja h ask a . O d d a n ie in ic ja ty w y zw o ła n ia d ru g ie j k o n fe n c ji p o k o jo w ej w in n e rę c e m ogło oznaczać d la c a ra tu d o d a tk o w y sp ad ek p re s tiż u m ięd zy n aro d o w eg o , k tó r y i ta k osłabł b ard zo po k lę sk a c h w w o jn ie z Ja p o n ią i k rw a w y m tłu m ie n iu re w o lu c ji w e w n ą trz k ra ju . W ziględy p o lity c zn e n a k a z y w a ły rz ą d o w i c a rs k ie m u w y s tą p ić w ro li o rg a n iz a to ra k o n fe re n c ji, ab y p rz y g o to w ać ta k i je j p ro g ra m , k tó ry o d -p o w ia d a łb y in te re so m c a ra tu . 10 P a p e r s . , s, 12-14 11 B D , t. 8, n r 157. 12 J. B. S c o t t , T h e R e p o r t s to th e H a o u e C o n fer en ce s of 1899 a n d 1907, L on d on 1917, s. 185. 15 T h e L e t t e r s of T h e o d o r e R o o s e v e l t , ed. E. E. M o r r i s o n , H arvard U n i-v e r s ity P re ss 1952, t. 5, s. 30-31, L is t R o o s e i-v e l t a d o C a r la S c h u r z a 1 8 I X 1905 r. 14 W 1906 r. R o o se v e lt o tr zy m a ł n a g r o d ę p o k o jo w ą N o b la ża m e d ia c ję w w o j-n ie r o sy jsk o -ja p o ń sk iej. 16 S c o t t , T h e R e p o r t s . . . , s. 185.
Ja!k w y n ik a z d o stęp n y ch d o k u m en tó w , rz ą d c a rs k i b y ł z a in te re so -w a n y n a jb a rd z ie j zm ian ą k o d y fik a c ji p ra -w a m ięd zy n a ro d o -w eg o -w zak re sie p ro w a d z e n ia w o jn y m o rszak ie j. W o zak re sie w o jn y ro s y js zak o ja p o ń -sk ie j dochodziło z w in y R osji do sz e re g u k o n flik tó w z W. B ry ta n ią i in n y m i p a ń s tw a m i n e u tra ln y m i, k tó re w ś w ie tle o b o w iązu jąceg o w ó w -czas p ra w a m ięd zy n a ro d o w eg o było b ard zo tru d n o z a in te rp re to w a ć i ro z strz y g n ą ć ,u. C a ra t d ąż y ł w ięc do p rz e p ro w a d z e n ia n a fo ru m m ię d z y -n aro d o w y m -n o w y c h k o -n w e -n cji, u w z g lę d -n ia ją c y c h d o św iad cze-n ia R osji w y n iesio n e z w o jn y n a D a le k im W schodzie.
J u ż w m e m o ra n d u m z 13 IX 1905 r. rz ą d c a rsk i zaznaczył, że w o jn a ro s y js k o -ja p o ń s k a w y ło n iła sze reg „ b a rd zo w a żn y ch k w e s tii”, p o zo sta-ją c y c h w ścisły m zw ią zk u z a k te m k o ń co w y m p ie rw sz e j k o n fe re n c ji h ask iej. D aw ano do zro zu m ien ia, że d ru g a k o n fe re n c ja p o k o jo w a p o -w in n a sp ra -w o m ty m poś-w ięcić sporo u -w a g i '7. W ro s y js k im p ro je k c ie p ro g ra m u n o w e j k o n fe re n c ji h a sk ie j, ro z e sła n y m 3 IV 1906 r. rz ąd o m 46 k ra jó w (26 p a ń s tw b ra ło u d z ia ł w p ie rw sz e j k o n fe re n c ji po k o jo w ej), s p ra w y w o jn y m o rsk ie j z a jm o w a ły n a jw ię c e j m i e j s c a w. W o p ra c o w a - n y m p rz e z ro s y js k ie M SZ d o k u m en cie p o d k re śla n o k o nieczność ro z w i-n ięcia zasad p rz y ję ty c h w 1899 r . A k c ei-n to w ai-n o p o trz e b ę d o p ra c o w a i-n ia k o n w e n cji o p o k o jo w y m z a ła tw ia n iu sp o ró w m ię d z y n a ro d o w y c h i ro li T ry b u n a łu R ozjem czego w ty m za k resie, ro z w in ię c ia k o n w e n c ji o p r a -w ach i z -w y cza ja ch -w o jn y ląd o -w e j i m o rsk ie j o raz p rz y sto so -w a n ia do w o jn y m o rsk ie j k o n w e n c ji g e n e w sk ie j z 1864 r. N a jb a rd z ie j z n a m ie n n y b y ł p assu s stw ie rd z a ją c y stanow czo, że p rz e d m io te m o b ra d h a sk ic h n ie m ogą być s p ra w y d o tyczące „o g ran icze n ia z b ro je ń w o jsk o w y c h i m o rs k ic h ”. R ząd c a rrsk i z a ją ł w ięc w te j k w e rstii c a łk ie m odim ienne rs ta n o -w isko, an iżeli było to -w 1899 r.
P ow o d ó w zm ian y sta n o w isk a c a r a tu w sp ra w ie o g ra n ic zen ia z b ro je ń było k ilk a. N ie w ą tp liw ie znaczn ą ro lę o d eg rało d o św iad czen ie w y n ie -sione z p ie rw sz e j k o n fe re n c ji h a sk ie j, k ie d y s ta ra n ia d eleg a cji ro3y
j-10 B D , t. 4, nr 56, E x t r a c t f r o m t h e A n n u a l R e p o r t fo r R u s s ia fo r У c a r 1906 ( S u m m a r y o f B r i t i s h C l a i m s o n R u s s i a ) ; P. I. О s t r i к о w , A n g l i j s k a j a p o m o s z c z J a p o n i i w o w r i e m i a r u s s k o - j a p o n s k o j w o j n y 1904-1905 gg., „ U c z e n y je z a p isk i K u rsk ogo G osu d aT stw icn n ogo P e d a g o g ic ze sk o g o I n s titu ts ” (K u rsk ) 1961, w y p u sk X III, s. 111-112.
17 S c o t t , T h e R e p o r t s . . . , s. 184.
18 W z a k r e sie w o jn y m o r sk ie j p ro p o n o w a n o rozp a trzy ć ta k ie k w e s tie jak: b o m b a rd o w a n ie p rzez m o r sk ie s iły z b rojn e p o rtó w , m ia st i w si; p r z er a b ia n ie sta tk ó w h a n d lo w y c h na o k r ę ty w o je n n e; sta n o w isk o m o c a r stw n e u tr a ln y c h w w o jn ie m o rsk iej; n ie p r z y ja c ie lsk ie sta tk i h a n d lo w e . (D ie Qröisie P o litik d e r E u r o p ä i s c h e n K a b i n e t t e 18711914, H rsg b . v o n J. L e p s i u s, A. M e n d e l s o h n B a r -t h o l d y, F. T h i m m e , Bd. 1-40, B erlin 1922-1926, (d alej — G P), Cy-t. Bd. 23 (1), nr 7802, O s t e n - S a c k e n d o v o n T s c h i r s c h k y ’ego 3 I V 1906 r.).
sk iej o o g ra n ic zen ie w o jsk a i b u d ż e tó w W ojskow ych sp o tk a ły się ze sp rz eciw e m in n y ch m o carstw . W ro sy jsk im MSZ u zn an o więc, że w p ro -w ad zen ie do p ro g ra m u n o -w e j k o n fe re n c ji p u n k tu o o g ra n ic z e n iu z b ro je ń m og ło b y spow odow ać ra c z e j niezgodę, an iżeli w p ły n ą ć p o z y ty w n ie na p rz e b ie g d y sk u sji. Z n a ją c n ie u g ię te sta n o w isk o N iem iec w sp ra w ie o g ra n ic zen ia z b ro je ń , d y p lo m a c ja c a rsk a w o lała n ie p o ru sz ać d ra żliw eg o dla B e rlin a p ro b le m u . M ogłoby to być o d c z y ta n e na W ilh e lm stra sse jako jeszcze jed n o w rogie N iem com p o sunięcie R osji. S to su n k i n iem ieck o - -ro s y js k ie bo w iem o c h ło d ły b a rd z o po z a ję c iu p rz e z R osję p ro fra n c u s - kiego s ta n o w isk a n a k o n fe re n c ji w A lg eciras (16 I— 7 IV HJOür.) w s p ra -w ie M aroka
N ie bez zn a czen ia b y ł n ie c h ę tn y s to su n e k M ik o łaja И do idei o g ra -n icze-n ia zb ro je ń . Z ra żo -n y -n iep o w o d z e-n iem sw e j i-n ic ja ty w y w 1899 r., ca r p ra w ie p rz e s ta ł in te re so w a ć się ty m p ro b le m e r A le k sa n d e r Izw olski, m in is te r s p ra w z a g ra n ic z n y c h R o sji (od 1 2 V 1 9 (.'6 r.) m iał ja k n a jg o rsz y pogląd na sp ra w ę ro z b ro je n ia . U w ażał id eę ro z b ro je n ia za „p o zb aw io n ą s e n s u ” . T w ierd ził, że in te re s u je ona je d y n ie „ h iste ry c z n e k o b ie ty ” , „p ro fe so ró w p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o ” o ra z k ilk u „p o lity k ó w h ip o k ry tó w lu b u to p istó w ” łl.
D la c a r a tu n a jw a ż n ie jsz e znaczen ie m iały w z g lęd y m ilita rn e . R o sji p o trz e b n e b y ło o d b u d o w a n ie sił ląd o w y c h i m o rsk ic h po k lęsce w w o j-nie z J a p o n i ą !!. S zczególj-nie d u że s tr a ty pon io sła m a ry n a rk a w o jen n a . R osja u tra c iła w w o jn ie w iększość p o siad an y c h now oczesn y ch o k rę tó w i pod w z g lęd em to n ażu sp a d ła z trzecieg o (po W. B ry ta n ii i F ra n c ji) n a siódm e m iejsce w św iecie. R ząd c a rsk i d ąży ł za w sz e lk ą cen ę do o d b u d o w a n ia m a ry n a rk i w o je n n e j, gd y ż m iała ona zn aczenie nie ty lk o m ilita rn e , ale i p o lity czn e. W p o siad an iu p rz e z R osję siln e j m a ry n a rk i w o je n n e j u p a try w a n o sza n sę .pow rotu je j do ra n g i w ielk ieg o m o c a r-s tw a i o d z y r-sk a n ia u tra c o n e g o w w o jn ie z J a p o n ią p re r-stiż u . G o rą cy m i z w o le n n ik a m i o d b u d o w y m a ry n a rk i w o je n n e j b y li M ik o łaj II i A le k sa n -d e r Izw olski. O -d b u -d o w a n ie m a ry n a rk i w iązało się je -d n a k z o g ro m n y m i k o sztam i, d lateg o c a ra t m ógł re a liz o w a ć je d y n ie część a m b itn y c h p la -nów m o rsk ich ” . 10 I. I. A s t a f i e w , R u s s k o - g i e r m a n s k i j e d i p l o m a t i c z e s k i j e o l n o s z e n i ja 1905- -1911 gg., M o sk w a 1972, s. 56-59. 80 N. W. C h a r y k o w , G l i m p s e s o f H ig h P olitic s. T h r o u g h W a r a n d Peace 1855-1929, L o n d o n — N e w Y o r k 1931, s. 257. 21 M. T a u b e , L a P o li t iq u e R u s s e d ’a v a n t G u e r r e et la f i n d c l'E m p ir e d e s T s a r s , P a r is 1928, s. 144. 28 K. F. S z a с i 1 1 o, R o ss ija p ie r ie d p i e r w o j m i r o w o j W ojnoj. ( W o o r u ż e n - n yje s i l y c a r i z m a w 1905-1914 gg.), M o sk w a 1974, s. 39, 43.
M orski S z ta b G en er a ln y o p r a c o w a ł i p rz ed ło ż y ł c a ro w i c z te r y p rogram y od b u d o w y m a ry n a rk i w o je n n ej. Кок/Л n a jw ię k sz e g o program u w y n o sił 5 m ld rb
W św ie tle -przedstaw ionych faiktów w y n ik a, że idea o g ra n ic zen ia z b ro je ń nie m ia ła w P e te r s b u r g u ra c ji b y tu . W k o łach rz ą d o w y c h i w o j-sk o w y ch p an o w ało p rz e k o n a n ie , że ty lk o p rz ez sz y b k ie o d b u d o w a n ie a rm ii lądow ej i w o je n n e j R o sja zdoła p ow rócić na a re n ą m ię d z y n a ro -dow ą jatko liczący się p a r tn e r. W bej s y tu a c ji d y s k u to w a n ie w H ad ze na to m a t o g ra n ic z e n ia z b ro je ń było z p u n k tu w idzenia rz ą d u carsk ieg o bezcelow e.
W nocie z .{IV 1906 r. rz ą d c a rsk i p ro p o n o w a ł (w p o ro z u m ie n iu z rz ą d e m h o le n d e rsk im ) zw ołan ie d ru g ie j k o n fe re n c ji h a sk ie j w połow ie lip ca 1906 r. T e rm in ten u zn a ł p re z y d e n t R o o sev elt za nieo d p o w ied n i, poniew aż w c z erw c u 1906 r. m iał o d b y ć się m ię d z y n a ro d o w y K o n g re s C zerw onego K rz y ża, a w lipcu k o n fe re n c ja k ra jó w a m e ry k a ń s k ic h w Rio de J a n e iro *4. Z w o łan ie k o n fe re n c ji p o k o jo w ej, za zgodą in n y c h m o-c a rstw , postanow iono odro o-czy ć do n a stę p n e g o roku.
O k re s te n w y p e łn iły d z ia ła n ia d y p lo m a ty c z n e w ielk ich m o carstw , k o n c e n tru ją c e się w zn aczn ej m ierz e w okół s p ra w y o g ra n ic zen ia zb ro jeń. b r a k tego p ro b le m u w ro sy jsk im p ro je k c ie p ro g ra m u d ru g ie j k o n -fe re n c ji h a sk ie j spow odow ał nie p rz e w id z ia n ą p rz e z d y p lo m a c ję c a rsk ą k o m p lik a cję. 25 VII ] 906 r. ro s y js k ie M SZ zostało p o in fo rm o w a n e p rz e z 1 oreig n O ffice, że rz ą d an g ielsk i p ro p o n u je w łąc zen ie s p ra w y re d u k c ji z b ro je ń lu b o g ra n ic zen ia w y d a tk ó w n a z b ro je n ia do p ro g ra m u o b ra d h a sk ic h **.
W y stą p ie n ie W. B ry ta n ii na rz e c z o g ra n ic zen ia z b ro je ń sk ie ro w a n e było p rz eciw k o N iem com . Po k ry z y sie m a ro k a ń sk im w 1905 r. W. B ry -ta n ia i N iem cy p rz y s p ie s z y ły w yścig z b ro je ń m o rsk ich . 4 X II 1905 r. p rz y ję to w A n g lii o p ra c o w a n y p rzez lo rd a C aw d o ra p ro g ra m ro z b u d o w y m o iy n a ik i w o je n n e j, p rz e w id u ją c y m . in. b u d o w ę now ego p a n c e rn ik a ty p u „ D re a d n o u g h t’' (trz y p a n c e rn ik i rocznie). P a n c e rn ik i te p rz e w y ż sza ły d o ty ch czaso w e s iłą ognia a rty le ry js k ie g o i s z y b k o ś c ią !e. A d m ira -licja b ry ty js k a sąd ziła, że b u d u ją c p o tę ż n ie jsz e o k rę ty zw iększy p rz e - w agę A nglii n a m o rzu . U w ażano, że N iem cy nie b ęd ą w s ta n ie w y b u d o w ać szybko je d n o ste k tego ty p u . T y m cz asem ju ż w m a ju 1906 r. R e ic h -stag u ch w alił u sta w ę o b u d o w ie ciężkich p an c e rn ik ó w . P rz e w id y w a n o
(sta n o w iło to w ó w cz a s 2.5 r oczn ego b u d żetu c a łe g o im p eriu m r o sy jsk ieg o ); re-a liz re-a c ję n re-a jm n ie j k o szto w n e g o progrre-am u (tzw . „M re-ałego p r o g r re-a m u ”), sz re-a co w re-a n o na 870 m in rb. W lip cu 1907 r. car z a tw ie r d z ił je d e n z w a r ia n tó w „M ałego p ro-g r a m u ”, k tó rero-g o k oszt w y n o sił 126,7 m in rb (S z а с i 11 o, op. cit., s. 36-38).
24 S c o t t , T h e R e p o r t s . . . , s. 186-187.
B D , t. 8, nr 193, M e m o r a n d u m w s p r a w i e p r o g r a m u k o n f e r e n c j i h a s k ie j z 12 I V 1907 r.
u P a n c e r n ik i t e m ia ły w y p o r n o ś ć 22 500 to n , p r ę d k o ść 21,5 w ę z łó w i u z b r o -jo n e b y ły w 10 d z ia ł 305 m m z p a n cerzem b u rto w y m o g ru b o ści 28 cm . P ie rw sz y „ D r ea d n o u g h t” w o d o w a n o w A n g lii 10 II 1906 r.
ta k ż e pow ięk szen ie m a ry n a rk i w o je n n e j o 6 w ielk ich k rą ż o w n ik ó w i je d n ą flo ty llę sta w ia c z y m in. W A nglii uzn an o to za po w ażn e za g ro -żenie d la b r y ty js k ie j su p re m a c ji m o r s k ie j” . W te j s y tu a c ji re d u k c ja z b ro je ń m o rsk ic h lu b o g ra n ic zen ie b u d ż e tó w n a te z b ro je n ia daw ało A n g lik o m szansę u trz y m a n ia ich p rz ew ag i n a m orzu.
W kołach o fic ja ln y c h L o n d y n u nie b y ło zgody w sp ra w ie o g ra n ic ze-n ia z b ro je ń m o rsk ich . Część lib e ra łó w z p re m ie re m H e ze-n ry C a m p b e ll- -B an n erm am em ima czele o p o w iad a ła się za re d u k c ją 'z b ro jeń m o rsk ich . A rg u m e n to w a n o o ficja ln ie, że og ro m n e śro d k i fin an so w e p rzezn aczo n e na z b ro je n ia m o g ły b y być w y k o rz y s ta n e na cele so cjaln e . S ądzono, że p rz y k ła d A n g lii sk ło n i rz ą d Rzesizy do z a p rz e sta n ia w yścigu zb ro jeń . P rzy p u sz cza n o , że u czynią to ta k ż e in n e m o c a rstw a , z w y ją tk ie m R osji. R ząd an g ie lsk i z re sz tą nie m iał nic p rz eciw k o tem u , ab y R o sja, p o te n -c ja ln y so ju sz n ik W. B ry ta n ii, u z u p e łn iła d o tk liw e s tr a ty poniesione w w o jn ie z J a p o n i ą 28. A n g lik o m zależało p rz ed e w sz y stk im na z m n ie j-sze n iu c ię ż a ru g a tu n k o w e g o n ie m ie c k ie j m a ry n a rk i w o jen n e j.
W m a ju 1906 r. o d b y ła się d y s k u s ja w p a rla m e n c ie an g ielsk im za le-c a ją le-c a rz ąd o w i o g ra n ile-c zen ia w y d a tk ó w na z b ro je n ia m o rsk ie oraz w n ie-sien ie sp ra w y o g ra n ic z e n ia z b ro je ń n a fo ru m k o n fe re n c ji h a s k i e j sn.
A d m ira lic ja b r y ty js k a k ry ty k o w a ła p o lity k ę r z ą d u C a m p b e ll-B a n - n e rm a n a , sp rz e c iw ia ją c się o g ra n ic zen iu p ro g ra m u lo rd a C aw dora. U w a-żano, że osłabi to siły m o rsk ie A nglii, a N iem cy i in n e m o c a rstw a b ędą się n a d a l zb ro iły . T w ierd zo n o , że w n iesien ie s p ra w y o g ra n ic z e n ia zb ro
-je ń n a k o n fe re n c ję h a sk ą -je s t bezcelow e.
R ząd a n g ielsk i 12 V II 1906 r. p o d ją ł k o m p ro m iso w ą d ec y zję w s p ra -w ie re d u k c ji p ro g r a m u lo rd a C a-w d o ra. W la ta c h 1907— 1908 p lan o -w an o b u d o w a ć po d w a ciężk ie p a n c e rn ik i i e w e n tu a ln ie trze ci, jeśli k o n fe -re n c ja h a sk a zak o ń czy się niep o w o d zen iem . D e cy zja ta sp o tk a ła się z k r y ty k ą g erm a n o fo b ó w i zw o len n ik ó w ro z b u d o w y b ry ty js k ie j m a r y -n a r k i w o je -n -n e j30.
N ie w ą tp liw ie g e st rz ą d u angielskiego m ógł uchodzić za dow ód jego in te n c ji ro z b ro jen io w y ch . D la F o re ig n O ffice b y ł to d o sk o n ały a tu t w g rz e d y p lo m a ty c z n e j o w n iesien ie s p ra w y o g ra n ic zen ia z b ro je ń n a fo ru m k o n fe re n c ji h a sk ie j. R ząd R zeszy m u sia ł w te j s y tu a c ji zająć
27 A. J. M a r d e r , F r o m th e D r e a d n o u g h t to S c a p a F lo w , t. 1, T h e Hoad to W a r , 1904-1914, N e w Y o r k 1961, s. 130-132.
28 B D , t. 8, nr 175, G r e y d o R o o s e v e l t a 12111907 r.; A. J. S p e n d e r , T h e L i f e o f t h e R i g h t H on. S i r H e n r y C a m p b e l l - B a n n e r m a n , t. 2, L o n d o n 1923, s. 363.
28 L ord A v e b u r y o z n a jm ił w Izb ie L o rd ó w 25 V 1906 r., że ,b u d ż e t zb r o je n io w y w z r ó s ł w W. B r y ta n ii z 35,6 m in f. szt. (1896 r.) do 66,27 m in (1906 r.). P a r -l i a m e n t a r y D e b a t e s , L o n d o n 1906, 4 -th ser., v o -l. 157, s. 1519.
o k re ślo n e stan o w isk o . D e c y z ji rz ą d u an g ielsk ieg o to w a rz y sz y ły je d n a k b u tn e o św iadczenia a d m ira lic ji, że re d u k c ja p ro g ra m u lo rd a C aw d o ra nie n a ru s z y s u p re m a c ji m o rs k ie j W. B ry ta n ii. P o d k re śla n o , że b r y ty js k a m a ry n a rk a 'w o je n n a n ig d y jeszcze n ie m ia ła ta k dom inująciej p o zy c ji n a m o rza ch św iata. O św iad c zen ia te p o d w a żały w ia rę w uczciw ość b r y t y j -sk ie j in te n c ji o g ra n ic zen ia z b ro je ń 81.
R ząd o w i a n g ie lsk ie m u zależało, a b y p ro p o z y c ję w n iesien ia s p ra w y o g ra n ic zen ia z b ro je ń n a fo ru m k o n fe re n c ji h a s k ie j p o p a rły in n e m o -c a rstw a . B yło to sp ra w ą n ie ła tw ą . A n g lik o m u d a ło się z tru d e m u zy sk ać po p arcie rz ą d u S ta n ó w Z jed n o czo n y ch . P re z y d e n t R o o sev elt u w a żał, że S ta n y Z jedn o czo n e, b io rą c p o d u w ag ę w ielkość ic h w y b rz eży , p o sia d a ją w p o ró w n a n iu z m o c a rstw a m i e u ro p e js k im i „ m in im a ln ą ” m a ry n a rk ę w o -je n n ą ,2. P ły n ę ła s tą d su g e stia , że to nie S ta n y Z -jedn o czo n e, ale m o c a s tw a e u ro p e js k ie p o w in n y d o p ro w ad zić do re d u k c ji sw y c h z b ro je ń m o rskich. P re z y d e n t tw ie rd z ił, że w ie lk ie m o c a rstw a p o w in n y u trz y m a ć p e -w ien poziom sił m o rsk ic h i ląd o -w y c h , a b y n ie d o p ro -w ad zić do sy tu a c ji, w k tó re j „w ie lk ie w olne n a r o d y ” o g ra n ic zą sw ą p o tęg ę m ilita rn ą , a „d e s-p o ty zm i b a r b a r y a m ” s-p o zo stan ą u z b r o jo n e 83. O sta te c z n ie , s-p o w ą ts-p ie w a ją c w m ożliw ość osiąg n ięcia p o ro z u m ie n ia w s p ra w ie o g ra n ic zen ia z b ro je ń m o rsk ich , r z ą d St-anów Z jed n o c zo n y ch zgodził się p rz e d y s k u to w a ć te n p ro b le m w H adze.
P ro p o z y c ję w p ro w a d z e n ia s p ra w y o g ra n ic z e n ia z b ro je ń do p ro g ra m u o b ra d .haskich p o p a rł rz ą d h isz p a ń sk i o ra z b a rd z o n ie śm ia ło (ze w z g lę -du n a N iem cy) rz ą d w ło s k iS4. P a ń s tw a te, m a ją c e po w ażn e k ło p o ty fin an so w e, b y ły z a in te re so w a n e o g ra n ic zen ie m k osztow nego w yścigu zb ro je ń m o rsk ich .
R ządow i fr a n c u s k ie m u o d p o w iad a ł p ro g ra m k o n fe re n c ji h a sk ie j o p ra c o w a n y p rz ez so ju szn iczą R osję. W P a ry ż u odniesiono się z n ie -zado w o len iem do id e i o g ra n ic zen ia z b ro je ń . K o n flik t z N iem ca m i o M a-ro k o o ra z a-ro z b u d o w a n iem ieck iej m a r y n a r k i w o je n n e j n a siliły w e F ra n c ji g erm a n o fo b ię. C zęść p o lity k ó w fra n c u s k ic h nie u w a ż a ła „ s e r-decznego p o ro z u m ie n ia ” z A n g lią za w y s ta rc z a ją c ą g w a ra n c ję b ezp ie-c z e ń stw a F ra n ie-c ji. W k o ła ie-c h rz ą d o w y ie-c h P a ry ż a p an o w a ło p rz e k o n a n ie , że F r a n c ja nie m oże re z y g n o w a ć z s iln e j flo ty n a w e t w w y p a d k u za-w a rcia so ju sz u o b ro n n eg o z W. B ry ta n ią , g d y ż b y ła b y z d a n a n a łask ę A nglików . T w ierd zo n o , że u trz y m a n ie p o zy c ji w ielk ieg o m o c a rstw a
31 T am że, s. 131.
82 T h e L e t t e r s . . . , t. 5, s. 357-353, L i s t R o o s e v e l t a d o W h i t e a 14 V II I 1906 r.; B D .it. 8, nr 166, G r c y do D u r a n d a 17 X 1906 r.
** T h e L e t t e r s . . . , t. 5, s. 345, L is t R o o s e v e l t a do C a r n e g ie g o 6 V I I I 1906 r. 84 G. U o s o n o , H is to i r e d u D é s a r m e m e n t , P a r is 1933, s. 111.
m o rsk ieg o je st F ra n c ji niezb ęd n e, ab y m ogła obro n ić się p rzed N ie m -cam i i zapew nić b ezp ieczeń stw o sw y m koloniom ” .
F ra n c u sk i m in is te r m a ry n a rk i G a s to n .T hom son o św iadczył p u b liczn ie 16 V 1906 r., że b y ło b y „b a rd zo n ie o stro ż n ie ” dla F ra n c ji, g d y b y o g ra -n iczy ła sw ój p ro g ra m b u d o w y m a ry -n a rk i w o je-n -n e j. F ra -n c ja po w i-n -n a u trz y m a ć p ozycję d ru g ieg o w św iecie m o c a rstw a m o rsk ieg o i nie m oże z a ry z y k o w a ć u tr a t y te j ipozycji „mawet na k ilk a godzin” *\ W ypow iedź T ho m so n a św iad czy ła, że F ra n c ja u z n a je s u p re m a c ję b ry ty js k ą n a m o -rzach , a le nie pozw oli w y p rz ed zić się N iem com .
R ząd fra n c u s k i nie chciał o ficja ln ie sp rz eciw iać sic sw e j „ p r z y ja ció łce” A n g lii w sp ra w ie o g ra n ic zen ia z b ro je ń , a b y nie d o sta rc z a ć a rg u -m en tó w d y p lo -m a c ji n ie-m ieck iej. 12 VI 1906 r . w Izbie D e p u to w a n y c h p re m ie r F e rd in a n d S a rr ie n w sk azał na p o trz e b ę o g ran iczen ia b u d ż e tó w w o jsk o w y ch , zgodnie z „ ż y cze n ie m ” w y ra ż o n y m p rz ez m o c a rstw a na k o n fre n c ji h a s k ie j w 1899 r.17 O św iadczenie to, p o zb aw io n e g łęb szy ch tre śc i, m ogło być o d e b ra n e jako m o ra ln e p o p a rc ie d la in ic ja ty w y b r y -ty jsk ie j, nie m ogło n a to m ia s t u razić so ju sz n ik a F ra n c ji — R osję.
W B erlin ie odniesiono się z n iech ęcią do idei zw ołania now ej k o n -fe re n c ji pokojow ej. W ilh elm II żyw ił cichą n a d z ie ję , że k o n -fe re n c ja się nie zbierze. Сенат z o św iad c zy ł stanow czo, że s p ra w a o g ra n ic zen ia z b ro je ń nie m oże znaleźć się w p ro g ra m ie o b ra d h ask ich , W p rz e c iw -nym ra z ie N iem cy nie w ezm ą u d ziału w k o n fe re n c ji. W połow ie sie rp n ia 1906 r. W ilh elm II o św iadczył a m b asa d o ro w i an g ielsk iem u w B erlin ie F. L ascellesow i, że „n ie m oże być m o w y ” o o g ra n ic zen iu n ie m ie c k ie j a rm ii ląd o w e j i m a ry n a rk i w o je n n e j. Z ap ew n iał, że p la n y ro z b u d o w y n ie m ie c k ie j m a ry n a rk i w o je n n e j nie są w y m ierz o n e p rz eciw k o k o m u kolw iek , słu żą je d y n ie o ch ro n ie te ry to riu m N iem iec i n iem ieck ich in te -re só w h a n d lo w y c h " . D y p lo m acja n iem ieck a nie u k ry w a ła , że p rz y ję ła b r y ty js k i plan o g ra n ic zen ia z b ro je ń , jak o sk ie ro w a n y p rz eciw k o N iem -com . U znano go za „b e zcz eln y k r o k ” w celu u trz y m a n ia m orskiego s ta tu s quo
N iezręczność d y p lo m acji n iem ieck iej d o sta rc z a ła rządow i a n g ie lsk ie m u a tu tu p ro p ag an d o w eg o . G a b in e t С aan p b eli B a n n e rm a n a m ógł w y -kazać opinii p u b liczn e j, że je st rz e c z n ik ie m o g ra n ic zen ia z b ro je ń m o rsk ich i oszczędności, a N iem cy s ą n ie p rz e je d n a n y m p rz eciw n ik iem . S ta n o -w isko N iem ieo p o p ie ra ły ślepo A u stro -W ę g ry . F ra n c isz e k Jó ze f I i rząd
85 B D , t. 8, nr lfiO, D e rtie do G r e y a 1 VI 1906 r. *" T am że, nr 159, B e r tie do G r e y a 17 V 1906 r. *? II o s o n o, op. cit., s. 111. M G P, Bd. 23(1), nr 7815, N o t a t k a cesarza. W i l h e lm a U z 15 VIII 1906 r. BD, l. 8, nr 163, L a s c e lle s do G r e y a 16 VIII 1906 r. 18 M a r d e r , op. cit., s. 131.
w ied e ń sk i ośw iadczyli, że sp rz e c iw ia ją sie w n iesien iu sp ra w y o g r a n
i-czen ia z b ro je ń na fo ru m k o n fe re n c ji h a sk ie j. W p rz eciw n y m ra z ie po-do b n ie jak N iem cy, A ustro-W ęgiry nie w ezm ą u d ziału w o b ra d a c h " P o lity k a rz ą d u an g ielsk ieg o d o p ro w a d ziła do u m ię d z y n a ro d o w ie n ia s p ra w y o g ra n ic zen ia z b ro je ń . Mimo, że A ng licy n ie w y su n ę li żadnego k o n k re tn e g o p ro je k tu , żąd ali je d y n ie um ieszczen ia k w e stii o g ra n ic zen ia z b ro je ń w p ro g ra m ie o b ra d hask ich , r e a k c ja in n y ch m o c a rstw b y ła n a ty c h m ia sto w a . O kazało się, że p a ń stw a c e n tra ln e nie ch c ia ły n aw et p o d ejm o w ać d y sk u sji na d ra ż liw y te m a t. W ielkie m o c a rstw a nie za m ierz a ły zrezy g n o w ać z w yścigu z b ro je ń , d ą ż y ły do w y p ierz e d z e n ia p ierz e c iw n ik a, ab y w p rz e w id y w a n e j w o jn ie w y stą p ić z pozycji siln iejszeg o . Z n a -m ien n e, że A nglia w y s tą p iła z in ic ja ty w ą ro z b ro je n ia ty lk o dlateg o , żeby sk ło n ić N iem cy do reduikcji ich m a ry n a rk i w o je n n e j. W B erlin ie z łatw o ścią p rz e jrz a n o g rę rz ą d u an g ielsk ieg o i sp rz eciw ian o się ja k ie j-k o lw iej-k d y s j-k u sji w dzied zin ie o g ra n ic zen ia z b ro je ń .
W P e te rs b u r g u zap an o w ało d u że niezad o w o len ie. W b rew in te n c ji t ządu ca rsk ieg o p raw a o g ran iczen ia z b ro je ń w y p ły n ę ła na fo ru m m ię -d zy n aro -d o w e. (.o w ięcej, k w e stia ta a p rio ri -d o p ro w a -d ziła -do roz-dźw ię- ków m ięd zy m o carstw am i. P rzed rz ąd em c a rsk im , o d p o w ied z ia ln y m za p rz y g o to w a n ie k o n fe re n c ji, w y ło n ił się tr u d n y p ro b lem pogodzenia r o z
-b ieżn y c h sta n o w isk m o carstw . S am a R osja z n a la zła się po s tro n ie p a ń s tw sp rz e c iw ia ją c y c h się d y sk u sji ro z b ro je n io w e j w H adze, a w ięc N iem iec i A u stro W ę g ie r. Ze w zględów p o lity c z n y c h b y ło to dla d y p lo m acji c a rs k ie j n ie z b y t fo rtu n n e . Od m a ja 1906 r. to c z y ły się w P e te r -s b u rg u uciążliw e ro z m o w y Tzwol-skiego z a m b a -sa d o re m an g iel-sk im A rth u re m N icolsonem w sp ra w ie u re g u lo w a n ia k w e stii sp o rn y c h w A f-g an istan ie, P e rs ji i I y b ecie ". D y p lo m a c ja fra n c u sk a , z a in te re so w a n a b ard zo zb liżen iem a n g ie lsk o -ro sy jsk im , se k u n d o w a ła ty m rozm ow om . Iz w olski nie chciał b y ć posąd zo n y o sp rz y ja n ie N iem com . Z d ru g ie j je d n a k stro n y , obaw iał się re a k c ji B erlin a, gdzie p o d e jrz e w a n o go o p ro a n g ie lsk ie sy m p atie.
W ro sy jsk im M SZ uznano, że n ależ y p o d jąć p ró b ę uzgodnienia s ta -no w isk a w ielk ich m o c a rstw w k w e stii o g ra n ic zen ia z b ro je ń . Z ad a n iem ty m o b arczo n o F ry d e r y k a M arte n sa, p ro fe so ra p ra w a m ię d z y n a ro d o -w ego o ś-w ia to -w y m a u to ry te c ie , stałeg o d o ra d cę ro sy jsk ie g o M SZ (od
l<JB9r.). Liczono w idocznie, że w ielki sza cu n ek , z ja k im sp o ty k a ł sie
D o c u m e n t s D i p l o m a t i q u e s F r a n ç a i s r e l a t i f s a u x O r i g i n e s d e la G u e r r e 1914 (1871-1914), 2 -e sé r ie 1901-19) 1, t. 1-14, P a r is 1928-1959, (d a le j — D D F ), c v t, t. 10. m 404. Re Verseau do P ic h o n a 31) 1 1907 r.
Ąi U k ła d a iig ie ls k o -r o s y js k i p o d p isa n y z o s ta ł d o p ier o 31 VI I I 1907 r. Zob. Л. М. В г * е у. i ń s к i, S ir A r t h u r Nicol son — a m b a s a d o r W i e l k i e j B r y t a n i i го l i o s ji (1906-19101, „ Z e sz y ty N a u k o w o U L ” 1973, S . I, z. 27, s. 124-129.
p ro fe so r w k ra ja c h zach o d n io eu ro p e jsk ic h , b ędzie c z y n n ik ie m s p rz y ja ją c y m w jego d e lik a tn e j m isji. 14 1 1907 r. M a rte n s u d ał się w d w u -m iesięczn ą p o dróż do B erlin a, P a ry ż a , L o n d y n u , R zy -m u i W iednia. P ro fe so r m iał ta k ż e i sp o tk a ć się z p rz e d sta w ic ie la m i d y p lo m a ty c z n y m i S ta n ó w Z jed n o c zo n y ch w ty c h k ra ja c h , ab y w yso n d o w ać stan o w isk o a m e ry k a ń s k ie 12.
M isja p ro f. M a rte n sa n ie sp e łn iła n ad z ie i ro sy jsk ie g o M SZ. R oz-m ow y, ja k ie p rz e p ro w a d z ił p ro fe so r w B e rlin ie i W ied n iu w y k a zały że o b a m o c a rstw a s p rz e c iw ia ją się k a te g o ry c z n ie w łąc zen iu k w e stii o g ra n ic zen ia z b ro je ń do p ro g ra m u o b ra d h a s k ic h Л W R zym ie, m in is te r s p ra w z a g ran icz n y ch W łoch T o m m aso T itto n i ośw iadczył, że osobiście p o p ie ra in ic ja ty w ę b ry ty js k ą , a le w H ad ze d elegaci w łoscy zajm o w ać b ęd ą stan o w isk o n e u tr a ln e ". W P a ry ż u ozn ajm io n o M arte n so w i, że F ra n c ja u w a ża d y sk u sję w sp ra w ie o g ra n ic zen ia z b ro je ń za bezcelow ą W L o n d y n ie żądano, ab y k w e stia o g ra n ic zen ia w y d a tk ó w zb ro je n io w y ch zo sta ła u w z g lę d n io n a w p ro g ra m ie k o n fe re n c ji h a sk ie j. S zef F o re ig n O ffice E d w a rd G re y zaznaczył je d n a k , że nie z a m ie rz a robić z tego p ro b le m u „ k w e stii p o lity c z n e j" ??, R ozm ow y p ro feso ra, p rz ep ro w a d zo n e z p o słam i a m e ry k a ń s k im i w y k a zały , że S ta n y Z jed n o c zo n e p o p ie ra ć będą in ic ja ty w ę b r y ty js k ą ".
I îo fe s o r by ł bezradny, w obec ro z b ie ż n y c h sta n o w isk m o carstw . Z tre śc i i c h a ra k te r u p rz e p ro w a d z o n y c h p rzez niego ro z m ó w w y n ik ało , ze s ta ra ł się nie u ra zić ża d n e j ze stro n . U z n aw ał a rg u m e n ty p a ń s tw c e n tra ln y c h , i F ra n c ji; n a to m ia st w obec A ng lik ó w i A m e ry k a n ó w d e k la -ro w a ł gotow ość R o sji do polu b o w n eg o z a ła tw ie n ia sp o ru . P od czas s p o tk a n ia ,z G re y em , M a rte n s zgłosił p r o je tk t p o w o ła n ia „'tkom isji ro z b ro je -n io w ej ’, złożo-nej z p rz e d sta w ic ie li w ielk ich m o carstw . T w ierd ził, że k o m isja ta k a m o g łab y p o d jąć d y s k u s ję w sp ra w ie o g ra n ic zen ia w y d a t-ków z b ro je n io w y ch , a w y n ik sw y c h o b ra d p rz e d s ta w ić n a je d n e j z sesji p le n a rn y c h k o n fe re n c ji h ask iej. P ro p o z y c ja M a rte n sa z m ie rz a ła do tego, a b y d ra ż liw y p ro b le m ro z b ro je n io w y b y ł d y s k u to w a n y p oza k o n fe re n -cją, bez u d z ia łu „ p a ń stw m a ły c h ”. P rz e d e w szy stk im je d n a k , p r o je k t
12 D D F, t. Ю, lir 391, B o m p a r d do P ic h o n a 14 I 19Û7 r.; B D , t. 8, nr 173 G r e y do B e r t i e g o 18 1 1907 r. G P, Bd. 23(1), nr 7838, A id e m é m o i r e n ie m i e c k i e g o U S Z z 3 0 1 1907 r.; A u s t r v i c e d e la R u s s ie. C o r r e s p o n d a n c e d i p l o m a t i q u e A l e x a n d r e I s w o l s k y ( 1906- 1911), . 1-2, P a r is 1.937-1939, cyt. t. 1, s. 152-153, L i s t U r u s o w a z 28 I I ~ 1 3 III 1907 r. 44 D D F , t. 10j nr 424, B a r r é r e do P ic h o n a 1 III 1907 r. 45 „T he T im e s” 2 II 1907 r. s. 7. ** B D > 8 > nr 178, G r e y d o N ic o ls o n a 15111907 г. P a p e r s . . . , 1907, W a sh in g to n 1» 10, s. 1100- 1101, T o w e r s d o s e k r e t a r z a stanu. *3 i 31 1 1 907 r.; W h i t e d o s e k r e t a r z a s ta n u 1 I I I 1907 r.
te n m iał p rz e k o n a ć G re y a , że rz ą d c a rsk i p ra g n ie ro z w iąza n ia sp o rn e j k w e stii z u w z g lę d n ie n iem in ic ja ty w y b r y ty js k ie jЛ P osłow i a m e r y k a ń -s k ie m u w R zy m ie W h ite ’ow i p ro fe -so r ośw iadczył, że „ rz ą d ro -s y j-s k i nie sp rz eciw ia się d y sk u sji o ro z b ro je n iu i nie c h c ia łb y być o to p o sąd z o n y ”, a le p ra g n ie , a b y o b ra d y h a sk ie p rz e b ie g a ły >,bez z g rz y tó w ” . Z teg o też w z g lęd u ko n ieczn e je s t ro z w iąza n ie s p o rn e j k w e stii p rz ed zw ołan iem k o n f e r e n c ji4".
O św iad czen ia p ro fe so ra , sk ła d a n e dla p ra sy , o d b ie g a ły od tre śc i ro z m ó w p o u fn y c h , p rz e p ro w a d z a n y c h z G re y e m i d y p lo m a ta m i a m e ry -k a ń s-k im i. W w y w ia d zie d la „ T im e sa ” M a rte n s stw ie rd z ił, że nie w ierzy w sk u tecz n o ść d y sk u sji o ro z b ro je n iu i n ie w idzi sposobu, w ja k i m o -c a rs tw a m o g ły b y się ro z b ro ić lu b o g ran i-czy ć zb ro je n ia. R o zm o w y ja k ie o d b y ł w B e rlin ie i P a r y ż u u d o w o d n iły m u, iż „N iem cy, F ra n c ja i R o sja są zgodne, że d y s k u s ja o ro z b ro je n iu m o g łab y o k azać się p rzed w cz esn ą, a ro z m o w y o o g ra n ic z e n iu z b ro je ń ja ło w e ” 50.
P u b lic z n ą p o lem ik ę z M a rte n se m p o d ją ł p re m ie r C a m p b e ll-B a n n e rm an. „T h e lirm e s o p u b lik o w a ł jego list do a n g ie lsk ie j o rg a n iz a c ji p a c y fisty c z n e j („ In te rn a tio n a l A rb itra tio n a n d P eac e A sso cia tio n ”), w k tó -ry m p re m ie r d a w a ł w y ra z sw e m u „z d z iw ie n iu ” z pow o d u o św iadczenia M a ite n sa . C a m p b e ll-B a n n e rm a n o pow iadał się stan o w czo za w łączen iem k w e stii o g ra n ic zen ia z b ro je ń do p ro g ra m u o b ra d h ask ich . U w ażał za niem ożliw e, ab y n a k o n fe re n c ji z u d ziałe m c z te rd z ie stu sześciu p a ń stw , tr z y k r a je „chociaż p o tę ż n e ” zd o łały przeszk o d zić d y s k u s ji ro z b ro je n io w ej, ty m b a rd z ie j, że „d w ie n a js iln ie jsz e p o tęg i m o rs k ie ” — W. B r y ta n ia i S ta n y Z jed n o czo n e — p ra g n ą te j d y s k u s ji 51. 2 111 1907 г. lib e -r a ln y ty g o d n ik „ N a tio n ” zam ieścił a -r ty k u ł C a m p b e ll-B a n n e -rm a n a p t. „ K o n fe re n c ja h a sk a a o g ra n ic zen ie z b r o je ń ”, w k tó ry m p re m ie r ra z jeszcze w y pow iedział się za d y sk u sją ro z b ro je n io w ą w H ad ze **.
P ro fe s o r M a rte n s u sto su n k o w a ł się do w y stą p ie ń b ry ty js k ie g o p re -m ie ra w w y w ia d zie d la w ie d e ń sk ie j „N eu e F re ie P r e s s e ” . S tw ie rd z ił, że d y s k u s ja w sp ra w ie o g ra n ic z e n ia złbrojeń n ie d o p ro w a d z iła b y do ża d n e-go p ra k ty c z n e g o r e z u lta tu . W sz y stk ie bow iem k r a je , u czestn iczące w k o n - le re n c ji h a sk ie j, m u sia ły b y głosow ać za o g ra n ic zen ie m z b ro je ń . W obecn e j s y tu a c ji je st to obecniem ożliw e, a re g u la m iobecn k o obecn fe re obecn c ji w y m ag a „a b so -lu tn e j je d n o m y śln o śc i” 5*. W w y w ia d zie u d zielo n y m p e te rs b u rs k ie m u k o re sp o n d e n to w i f r a n -48 D D F , t. 10, nr 413, B a m b o n d o P ic h o n a 16 II 1907 r. <J P a p e r s . . . , 1907, s. 1102, W h i t e d o s e k r e t a r z a s t a n u 1 111 1907т. 50 „T he T im e s” 14 11 1907, s. 9. C1 „T he T im e s” 21 II 1907, s. 12. 62 S p e n d e r , T h e L i f e . . . , t. 2, s. 328-330. cs la m ż e , nr 7951, v o n S c h o e n do A u s w ä r t i g e s A m t u 5 V I 1907 r.
cuskiego ,,Le T e m p s” , prof. M a rte n s o p ty m isty c z n ie o cen ił re z u lta t sw e j m isji. S tw ie rd z ił, że w sz y stk ie p a ń s tw a z a a k c e p to w a ły ro sy jsk i p ro je k t p ro g ra m u k o n fe re n c ji, z a strz e g ły sobie .je d y n ie p ra w o do w n sien ia n iew ielk ich u zu p e łn ie ń . K w e stia o g ra n ic zen ia z b ro je ń , p o d n iesiona p rz ez A nglię, „ je s t ciągle p rz e d m io te m n eg o c ja cji d y p lo m a ty c z n y c h ’’. P ro fe so r w y ra z ił n ad z ie ję, że d o p ro w a d z ą one do „ z a d o w a la ją cego k o ń c a ”, w p rz e c iw n y m ra zie p rz eszk o d z iło b y to zw o ła n iu k o n fe -re n c ji, czego „nie życzy sobie p ra w d o p o d o b n ie ż a d n e m o c a rstw o ” M.
W ro s y js k im M SZ oceniano s y tu a c ję p esy m isty czn ie. M isja M arte n a* ud ow odniła, że rozbieżności m o c a rstw w sp ra w ie o g ra n ic zen ia z b ro je ń w y d a ją się być nie do p rzezw y ciężen ia. P ro fe so r zdołał je d y n ie u stalić te rm in o tw a rc ia k o n fe re n c ji (15 VI 1907 r.) oraz uzgodnić, że p rz e w o d n i-czący m je j b ęd zie p ie rw sz y d e le g a t Rosji. M iał nim zostać a m b a sa d o r ro sy jsk i w P a ry ż u A le k sa n d e r N ielidow , zw o le n n ik w sp ó łp racy R osji z F ra n c ją i W. B ry ta n ią . D y p lo m acji c a rsk ie j pozo stało sto su n k o w o n iew iele czasu dla ro z w iąza n ia s p o rn e j kw estii. W ro z m o w ach z a m b a s a d o ra m i 1 'ran cji i A nglii, Iz w olski nie u k ry w a ł, że m a po w ażn e tr u d -ności. S tw ie rd z ił n a w e t, że R o sja p o p e łn iła b tąd b iorąc na siebie odpo-w iedzialność za p rz y g o to odpo-w a n ie i zodpo-w a la n ie k o n fe re n c ji. O b aodpo-w iał sie, że ro zbieżności m o c a rstw w sp ra w ie o g ra n ic zen ia z b ro je ń m ogą d o p ro w a-dzić do „ sk a n d a lu d y p lo m a ty c z n e g o ” i z e rw a n ia k o n fe re n c ji. R osja m usi u cz y n ić „w sz y stk o co m o ż liw e ”, ab y te m u zapobiec.
Izw olski zaznaczył, że o k re śla n ie sta n o w isk a R osji w sp ra w ie o g ra n icze n ia z b ro je ń je s t sk o m p lik o w an e. Po „n ieszczęśliw ej w o jn ie ” z J a -ponią, a rm ia ro s y js k a w ym ag a re o rg a n iz a c ji a m a ry n a rk a w o je n n a „ c a łk o w ite j odb u d o w y . Z d an ie m Izw ołskiego, R osja nie m a w ięc „ m o -ra ln y c h i m a te ria ln y c h ’ p o d staw ab y w y stęp o w a ć za o g -ra n ic zen ie m je j sił m ilita rn y c h . P o n a d to , rz ą d c a rsk i zobow iązany je st n o tą okólną z ,j IV 1906 r., k tó ra za pow iadała, że sp ra w y o g ran iczen ia sił ląd o w y c h i m o rsk ic h nie będą w H ad ze d y sk u to w a n e . Je ś li w ięc R osja opow ie-d z ia ła b y się po s tro n ie m o carstw , k tó re p ra g n ą ie-d y s k u sji w .-praw ie o g ra n ic zan ia z b ro je ń , m o głaby być „słu szn ie o sk a rż o n a ” o b ra k stało ści i „ro zw ag i ’ w p o lity c e za g ran icz n ej. G d y b y n a to m ia s t głosow ała z N iem cam i i A u stro -W ę g ra m i, p o w sta ła b y na k o n fe re n c ji „całk o w icie now a k o n s te la c ja ” m o carstw , co w y w o ła ło b y „ p ra w d z iw ą sen sa-c ję ”
P rz e d sta w ic ie le d y p lo m a ty c z n i N iem iec i A u stro W ę g ie r w P e t e r -s b u rg u u -siło w ali um ocnić Izw oł-skiego w p rz e k o n a n iu , że w łączenie
W g „T he T im e s” 30 III 1907, s. 3.
55 B D , t. 8, nr 182, N ic o ls o n do G r e y a 10 III 1907 т.; D D F , t. 10, nr 445, B o m p a r d d o P i c h o n a 22 III 1907 r.; n r 467, B o m p a r d d o P ic h o n a 19 IV 1907 r.
k w e stii o g ra n ic z e n ia z b ro je ń du p ro g ra m u o b ra d h ask ich nie leży w in -te re s ie R osji. A m b asa d o r a u stria c k i F ü rs -te n b e rg , in s tru o w a n y p rz ez m in is tra s p ra w z a g ra n ic z n y c h A lojzego A e h re th a la , p o d k re śla ł, że A n -g licy dążą do u trz y m a n ia „p o raża ją co n is k ie j” pozy cji m o rsk ie j R osji. S u g e ro w a ł, że „ trz y d w o ry c e s a rs k ie ” p o w in n y p rz e c iw sta w ić się p ro
-p ozycji b ry ty js k ie j
Izw olski chciał je d n a k tego u n ik n ąć, ab y nie zraża ć do sieb ie A n g li-ków . S k o rz y sta ł w ięc z pozornego u stę p stw a r z ą d u angielsk ieg o , k tó ry
zrezy g n o w a ł ze s ta r a ń o w łąc zen ie sp ra w y o g ra n ic z e n ia z b ro je ń do p ro g ra m u k o n fe re n c ji h a sk ie j, ale z a strz e g ł sobie p ra w o p o d jęcia d y s-k u s ji n a te n te m a t. Izw olss-ki w y ra z ił n a to zgodę, chociaż o d p ad ł je d y n ie
fo rm a ln y a sp e k t s p o ru ".
R ząd c a rsk i 3 IV 1007 r. w y sto so w ał n o tę okólną do c z te rd z ie stu sześ-ciu p a ń s tw z a p ro szo n y c h n a k o n ferencję* Z a w ie ra ła o n a in fo rm a c je , że p ro g ra m k o n fe re n c ji p rz e d sta w io n y p rz ez rz ą d ro sy jsk i w k w ie tn iu 19ÜÖ r. z a a k c e p to w a ły w sz y stk ie p a ń stw a , z a p o w ia d a ją c je d y n ie w n ie -sien ie n ie w ie lk ic h u zu p e łn ie ń . W nocie zaznaczono, że rz ą d y S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h i H iszpanii o p o w ied ziały się za w łąc zen iem do p ro g ra m u o b ra d h ask ich sp ra w y o g ra n ic z e n ia z b ro je ń , n a to m ia s t rz ą d b ry ty js k i, p rz y w ią z u ją c do te j k w e stii „d u że zn a cze n ie”, z a strz e g a sobie p ra w o p o d n iesien ia je j w H ad ze Л
„ G ro ź b a ” d y s k u s ji n a te m a t o g ra n ic zen ia z b ro je ń b y ła w ięc n ad a l a k tu a ln a . W zw iązku z ty m d y p lo m a c ja c a rs k a p rz y s tą p iła do w y p ra c o -w a n ia -w te j sp ra -w ie fo rm u ły , k tó rą z a a k c e p to -w a ły b y -w szy stk ie m o c a r-s tw a jer-szcze p rz e d z e b ra n ie m r-się k o n fe re n c ji. R o r-sy jr-sk ie m u M SZ por-s- pos-p ieszy ła z pos-pom ocą d y pos-p lo m a c ja fra n c u sk a . N a Q uai d ’O rsa y o b aw ia n o się, że Izw olski m oże ulec w p ły w o m B e rlin a i W iednia, po g łęb ić ty m sa m y m n ieu fn o ść F o re ig n O ffice i zaszkodzić p rocesow i zb liże n ia an g ielsk o - -HTOsyjskiego.
W k w ie tn iu 1907 r. fra n c u sk i m in is te r s p ra w z a g ra n ic z n y c h S te fa n P ic h o n i p ie rw sz y d e le g a t F ra n c ji n a k o n fe re n c ję h a sk ą L eon B ourgeois o d b y li k ilk a sp o tk a ń z N iełidow em . C elem rozm ów było p rz y g o to w an ie p ro je k tu re z o lu c ji, k tó ra m o g łab y pogodzić an g ielsk ie i n iem ieck ie s ta -now isko. N ielidow m iał su g ero w ać Izw oLskiem u, że p ro je k t te n n aleâÿ p rz e d sta w ić w B e rlin ie ja k o ro sy jsk i, ab y ła tw ie j u zy sk a ć zgodę N ie
-5й F. И. B r i d g e , G r e a t B r i t a in a n d A u s t r i a - H u n g a r y 1906-1914, a D i p l o m a t i c H i s t o r y , L o n d o n 1072, s. 31-52.
57 B D , I. U, 111 135, N ic o ls o n (io G r e y a 14 III 1907 r.; nr 137, N ic olson do G r e y a 20 111 1907 r.; nr 183, G r e y d o Nic oln ona 21 III 1907.
58 T am że, nr 101, B e n c k e n d o r f f do G r e y a 3 I V 1907 t* T r eść n o ty r o s y js k ie g o M SZ o p u b lik o w a ł „T he T im e s” 4 IV 1007 r., s. 3.
m iec. F ra n c u z i zobow iązali się, że p rz e d ło ż ą sw ój p ro je k t w L o n d y n ie i dołożą w szelk ich s ta ra ń , a b y U zyskać zgodę F o re ig n O ffice 6e.
W sk a zu jąc, iż re z o lu c ja p ie rw sz e j k o n fe re n c ji h a s k ie j w sp ra w ie o g ra n ic zen ia w y d a tk ó w zb ro je n io w y c h nie p rz y n io sła do te j p o ry żad-nego p ra k ty c z n e g o re z u lta tu , d y p lo m a c ja fra n c u s k a p ro p o n o w a ła pono-w ić „ż y cze n ie” p ie rpono-w sz e j k o n fe re n c ji. P rz e pono-w id y pono-w a n o p o n a d to p o pono-w o łan ie k o m ite tu złożonego z p rz e d sta w ic ie li w ielk ich m o c a rstw , k tó r y z a ją łb y się b a d a n ie m p ro b le m u o g ra n ic zen ia z b ro je ń P r o je k t fra n c u s k i zaw ie-r a ł w ięc fo ie-rm u łę , k tó ie-rą m o c a ie-rstw a z a a k c e p to w a ły w 1899 ie-r. ze w zg lęd u n a je j „ p la to n ic z n y ” c h a ra k te r . M ożna b y p rz y p u szczać, że nie b ęd ą sp rz eciw iać się je j p o w tó rz e n iu w 1907 r. N a to m ia st k o n c e p c ja p o w o ła-nia „ k o m ite tu ro z b ro je n io w e g o ” m o c a rstw m ogła sp o tk a ć się z o dm ow ą N iem iec i A u stro -W ę g ie r.
P rz y p u sz c z e n ia te p o tw ie rd z iły się w pełni. P rz e m a w ia ją c 30 IV 1907 r. w R e ic h sta g u , k a n c le rz B e rn h a rd von B ulów w y p o w ie d ział się p rz e ciw ko d y sk u sji w s p ra w ie o g ra n ic zen ia z b ro je ń . P o w o łał się n a d o św iad -czenie p ie rw sz e j k o n fe re n c ji h a sk ie j z 1899 r., k tó ra p ro b le m u teg o n ie p o tra f iła rozw iązać. B iilow stw ie rd z ił, że z b ro je n ia N iem iec sta n o w ią „ p ra w d z iw y in s tru m e n t p o k o ju ” i są g w a ra n c ją b ez p ie cze ń stw a R zeszy ” . N a W ilh e lm stra sse u zn a n o je d n a k , że n a le ż y uczy n ić p e w n e u stęp stw o , w p rz e c iw n y m ra z ie p a ń s tw a c e n tra ln e zo stan ą u z n a n e o fic ja ln ie za ^ p rz eciw n ik ó w p o k o ju ” . B e rlin i W ied eń w y ra z iły zgodę n a p o w tó rz e -nie „ ż y c z e n ia ” z 1899 г., ale zd e cy d o w a n ie sp rz e c iw iły się p o w o łan iu „ k o m ite tu ro z b ro je n io w e g o ” m o c a rstw Izw olski o św iadczył w te d y , że R osja, N iem cy i A u stro W ę g ry nie m u szą u cz estn iczy ć w o b ra d a c h k o -m ite tu ; nie n a le ż y je d n a k sp rz e c iw ia ć się jego pow ołaniu, jeśli zażąda tego ja k ie ś p ań stw o . W sp ra w ie te j ro z w in ę ła się g o rączk o w a d y s k u s ja m ię d z y P e te rs b u rg ie m , B e rlin e m i W iedniem . O stateczn ie, p a ń s tw a ce n -tr a ln e p rz y ję ły punikt w id ze n ia Izw ołskiego. B yło oczy w iste, że bez u d z ia łu R osji, N iem iec i A u stro -W ę g ie r „ k o m ite t ro z b ro je n io w y ” nie m ia łb y żadnego znaczenia. M ożna b y ło p rzy p u szcz ać, że w te j s y tu a c ji ż ad n e in n e m o carstw o n ie w y stą p i z p ro je k te m p o w o łan ia tak ieg o k o m ite tu
I n s tr u k c ja B ü lo w a dla d eleg a cji n ie m ie c k ie j p o d k re śla ła , że N iem cy
ea D D F , t. 10, nr 469, P ic h o n d o C a m b o n a 2 0 I V 1907 r.; nr 479, P ic h o n do B o m p a r d a 27 I V 1907 r.
“ T am że, nr 477, P r o j e k t d e R é s o l u t io n p o u r la L i m i t a t i o n d e s A r m e m e n t s 25 I V 1907 r.
el G P, Bd. 23(1), s,. 221222 (n ota ed ytorsk a). Zob. B. F. v o n B ü 1 о w , D e n k -w ü r d i g k e i t e n , t. 2, B e r lin 1930, s. 297-299.
eî G P, Bd. 23(1), nr 7948, v o n M ü h l b e r g do v o n W e d e la 1 I V 1907 r. 08 T am że, nr 7951, v o n S c h o e n do A u sw ä r tig e s A m tu 5 VI 1907 r.
m ogą zgodzić się je d y n ie n a p o n o w ien ie „ż y cze n ia” z 1899 r., n a to m ia st u d ział ic h w ja k ie jk o lw ie k d y s k u s ji ma te m a t o g ra n ic z e n ia z b ro je ń je st w y k lu c z o n y '14. P a ń s tw a c e n tra ln e żąd ały , ab y N ielidow , jak o p rz e w o d -n iczący k o -n fe re -n c ji, -n ie dopuścił do d y s k u sji w sp ra w ie o g ra -n ic ze-n ia z b ro je ń n a sesji p le n a rn e j, lu b zrezy g n o w ał z je j p rz ew o d n icz en ia. Iz- w olaki, p o w o łu ją c się n a stan o w isk o c a ra , o św iad czy ł, że je s t to n iem o -żliw e ze w zględów p r e s tiż o w y c h “4. O statec zn ie uzgodniono, że jeśli na sesji p le n a rn e j m ia ła b y ro z w in ąć się d y s k u s ja na te m a t o g ra n ic zen ia z b ro je ń , N ielidow ogłosi p rz e rw ę , ab y d eleg a ci N iem iec i A u stro -W ę g ie r m ogli opuścić salę i n ie u czestn iczy ć w o b ra d a c h
Iz w o lsk i w y k a zał w ięc w iele u stęp liw o ści w obec ż ą d ań B e rlin a i W iednia. W P e te rs b u r g u zdecydow ano, że R o sja p o w in n a w sp ó łp ra -cow ać w H adze z o b u m o c a rstw a m i. D aw ało to R o sja n o m g w a ra n c ję , że k o n fe re n c ja n ie u czy n i w s p ra w ie o g ra n ic zen ia z b ro je ń n ic w ięc ej oprócz p o w tó rz e n ia „ ż y c z e n ia ” z 1899 r. W ro s y js k im M SZ u stalo n o , że delegaci R o sji nie b ęd ą u cz estn iczy ć w d y s k u s ji ro z b ro je n io w e j, nie w ezm ą tak że u d z ia łu w o b ra d a c h „ k o m ite tu ro z b ro je n io w e g o ”, je śli p ro je k t ta k i zo stan ie zgłoszony “7.
P ra w ie do chw ili z w o ła n ia k o n fe re n c ji Izw olski nie w ied ział do-k ła d n ie z ja do-k im p r o je do-k te m o g ra n ic z e n ia z b ro je ń z a m ie rz a w y stą p ić w H a d ze d e le g a c ja b ry ty js k a . R ząd an g ielsk i z w le k a ł z tą in fo rm a c ją ze w zględów ta k ty c z n y c h , chcąc pozn ać n a jp ie rw stan o w isk o N iem iec A u stro W ę g ie r i R osji. D o p iero 14 VI 1907 r. G re y p o in fo rm o w a ł a m b a -sa d o ra ro sy jsk ie g o w L o n d y n ie A le k s a n d ra B e n c k e n d o rffa , iż rz ą d y W. B ry ta n ii i S ta n ó w Z je d n o c zo n y ch p o d n io są k w e stię o g ran iczen ia z b ro je ń z „ d u ż y m u m ia rk o w a n ie m ” ; p o p rz e sta n ą je d y n ie n a p o n o w ie-n iu „zy czeie-n ia" z 1899 r.1,8 T y m sam y m s p ra w a o g ra ie-n ic zeie-n ia z b ro je ń ie-na d ru g ie j k o n fe re n c ji h a sk ie j zo stała p rz esąd z o n a. P rz e k o n a w sz y się, że N iem cy a n i m y ślą o g ran iczać sw o je z b ro je n ia m orsk ie, rz ąd an g ielsk i u znał sw ą in ic ja ty w ę za częściow o chybioną. S p e łn io n y zo stał je d y n ie je j cel p ro p a g an d o w y ; A n g lia z y sk a ła opinię rz e c z n ik a o g ran iczen ia zb ro je ń , a p a ń s tw a c e n tr a ln e n ie u stę p liw y c h p rzeciw n ik ó w .
P rz e d zw o łan iem d ru g ie j k o n fe re n c ji hasikiej p ra s a i czasopism a ro sy jsk ie p isały sto su n k o w a m a ło n a te m a t o g ra n ic z e n ia z b ro je ń . P ra s a p ra w ic o w a p ra w ie p o m ija ła tę k w e stię m ilczen iem , na te m a t o g ran
icze-. icze-. ПГ 7958, m i o w d o d e le g a c j i n i e m i e c k i e j n a k o n f e r e n c j ę h a s k ą IQ V 1 1907 T.
Tam że, nr 7953, v o n M ü h l b e r g do S c h o e n a 12 V I 1907 r.; B r i d g e , op. cit.,
s. 53. *
G P, Bd. 23(1), nr 7956, S c h o e n do A u s w ä r t i g e s A m t u 14 V I 1907 r. 1.7 D D F, t. 11, nr 14, B o m p a r d do P ic h o n a 5 V I 1907 r.
