Teoria ewolucji społeczno-ekonomicznej J. A. Schumpetera

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA O EC O N O M IC A 56, 1985

S t a n i s l a w M i k o s i k*

TEORIA EWOLUCJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ J. A. SCHUMPETERA

Mdło k tó ry ekonom ista b u rżuazyjny bieżącego stulecia tak w yraźnie wpłynął na w spółczesną m e m a rk sisto w sk ą myśl ekonom iczną, jak Jó- zel A. Schum peter (1883— 1950). P o d staw o w e założenia jego teorii rozw oju gospodarczego zostały ogłoszone rozw 1912 r.1, a rozwięc rozw okresie d o -m inującego p a n o w a n ia neoklasycznej statyki, k ie d y to o rto d o k sy jn a ekonom ia zajęta była p ro b le m aty k ą rów now a gi ogólnej i sub ie k ty w n ą teorią z a chow ania konsum enta. Dlatego też jego p r a c e p oc z ątkow o nie wzbudziły w iększego rozgłosu. P ostępujący w lata ch trzydziestych w zrost zainteresow ania teorii ekonomii problem am i dynam iki g o sp o d a r-czej doprow adził do pon o w n e g o „ odkrycia" teorii S c hum pete ra przez te o re ty k ó w ekonomii oraz jej p o p u lary z ację przez publicystykę, szcze-gólnie w bezpośrednim okresie po II w ojnie ś w ia to w ej2.

Swoista ,,moda" na S chum petera w y n ik a ła z a p ew n e rów nież stąd, że był w ów czas jed y n y m ekonom istą a n a lizującym szeroko p rzyc z yny rozw oju ekonom icznego i z najdując ym własną, o ry g in a ln ą odpowiedź na to pytanie.

J a k o pierw szy ekonom ista n iem arksistow ski u z n a je proces in n o w a -c y jn y za endogeni-czną siłę spraw -czą rozw oju gosp o d a r-c z e g o 3. Do tego

* Dr, a d iu n k t w In s ty tu c ie Ekonom ii P o lity czn ej UL.

1 W n ie k tó ry c h o p ra c o w a n ia c h z za k re su h isto rii m yśli e k o n o m iczn ej p o d a w a n y je st ro k 1911 ja k o d a ta o p u b lik o w a n ia p ierw szej p o d sta w o w e j p ra c y S ch u m p etera. Tę rozb ieżn o ść n a jle p ie j w y ja śn ia sam a u to r p isząc w p rzedm ow ie, że k sią ż k a s ta n o -wi re z u lta t b ad ań z la t 1908— 1911. K siążk a pt. T h eo rie d er w irtsc h a ftlic h e n E n tw ic-k lu n g u ic-k azała się po ra z p ierw szy w L ipsic-ku w 1912 r. P o lsic-k ie tłu m a c z e n ie Teoria ro zw o ju g o spodarczego ze S ło w e m w s tę p n y m J. G ó r s k i e g o , W a rs z a w a 1960.

* B ezpośrednim pow odem było u k a z a n ie się n o w ej p ra c y J. A, S c h u m p e t e r a , C apitalism , SociaJism and D em ocracy, N ew Y ork 1942.

3 P o d k re ś la ją c szczególną rd lę S ch u m p etera w te o rii ek o n o m ii w zalkresie tw o rz e -nia te o rii in n o w acji ek o n o m iczn y ch , w a rto m oże w ty m m ie jsc u w sp o m n ieć o jeg o

poglądu naw iązuje szereg późniejszych te o re ty k ó w burżuazyjnych, np. F. Perroux, R. Aron, W. Rostow i innych, będących pod jego wpływem. Także większość przedstaw icieli n o w oczesnych teorii w zrostu g o sp o -darczego (jak R. H arrod, B. Domar, N. Kaldor i inni) n a w iązuje do Schum petera w łaśnie w ten sposób, że do swoich modeli w zrostu c z y -sto form alnie lub bardziej „ o rg a n icz n ie ” w prow a dz a funkcją postępu technicznego zw iązanego z innowacjami.

Doceniając w y ją tk o w ą pozycję Schum petera w zakresie innowacji, należy jednocześnie podkreślić jego zasługę w przerzuceniu pomostu pomiędzy teorią rozw oju o p a rtą o in now acje a ogólną teorią ew olucji społeczeństw op a rtą na m etodzie b a d a ń historycznych, socjologicznych i ekonomicznych.

Schum peter, mimo że miał ogrom ną liczbę uczniów, w łasnej szkoły nie stw orzył, był „niepow tarzalny", choć ma obecnie spore g rono e p i-gonów. Ponieważ na horyzoncie nie w idać „nowego" Schum petera, w a rto c hyba raz jeszcze powrócić do jego dorobku i spróbow ać znaleźć now e implikacje i analogie do obecnych rozważań.

PO D STA W O W E ZAŁOŻENIA I PROBLEM Ý SCHUM PETĽROW SKIEGO SYSTEMU

Założenia m etodologiczne

(„Ruch okręż n y " i „rozw ój" gospodarczy)

W system ie S c h u m p ete ra 4 jest w y r a ź n e p rzeciw staw ienie sta ty c z nego i dynam icznego spojrzenia na gospodarkę. Stan statyczny, n a z y w a n y przez Schum petera „ruchem okrężnym ", oznacza spok o jn e p o d ą żanie gospodarki u ta rty m i koleinami, w czasie k tó re g o czynniki p r o -dukcji nie tw orzą ż a d n y ch n o w y c h połączeń, pozostają w r a m a c h

po-p o po-p rz e d n ik a e h (poza K. M arksem , k tó ry z a jm u je osobno m iejsce), ta k ic h ja k Ch. B abbege i J. Rac, k tó rz y o b e c n ie są ra c z e j zapom niani, a m ieli c ie k a w e k o n cep cjo o d k ry w a n e p o tem n a now o p rzez ich n a stęp có w . Ch. B a b b e g e w sw ej k siążce O n th e E co n o m y ol M a ch in ery and M a n u fa ctu res w y d a n e j w 1832 r. w L ondynie d o k o n u je w y ra ź n e g o ro zró żn ien ia m iędzy w y n alazk iem a jogo zasto so w an iem , ro z-ró ż n ie n ie to potom na trw a le zrosło się z n azw isk iem S ch u m p etera. Szkot J. Rae ju ż w 1834 r. uw ażał, że w ażn ą fu n k c ją rządu w inno być a k ty w n e p o p ie ra n ie b ad a ń i zasto so w ań ich w y n ik ó w , co po la ta c h , na p o d sta w ie b ard ziej ro z w in ię te j a n a liz y p o -tw ie rd z ą w sp ó łcześn i badacze. S zerzej na te n tem at zob. V. W . R u 1 1 a n, U sher and S c h u m p e te r o n In v e s tio n , In n o v a tio n and T ech n o lo g ica l C hange, „The Q u a rte r ly J o u r -nal of E conom ics", (C am bridge—M a ssa c h u se tts) 1969, No 4.

4 W sz e c h stro n n ą an alizę ty c h z a g a d n ie ń p rz e d s ta w ia ją : R. V. C l e m o n c e , F. S. D o o d y , T h e S ch u m p eteria n S y s te m , C am b rid g e 1950.

w iązań tra d y c y jn y c h i są s to so w an e w oparciu o tra d y c ją i d o św ia d -czenie płynące z dotychczasow ych metod w ytw arzania.

Pojęcie ruchu okrężnego z jednej stro n y stanow i odbicie rea ln ie istniejących w a ru n k ó w s ta g n a c y jn y c h społeczności p ierw o tn y c h oraz gospodarki przedkąpitalistycznej, a z drugiej stro n y jest w ynikiem z a m ierzonego „ e k sp e ry m e n tu m yślow ego”, m ającego na celu s k o n s tr u o -w a n ie dogodnego teo re m a tu -w yjścio-w ego do b a d a ń dynam icznych zmian w gospodarce. W w a r u n k a c h ru ch u o kręż ne go p a n u je ró w n o w a -ga statyczna i w produkcji nie może pow stać ża d en zysk, a p ro d u k ty w ytw orzone przy udziale odpow iednich czynników, tj. p ra c y i ziemi, zap ew n iają jed y n ie w y n a g ro d z en ie w form ie płacy i renty. Inne c h a r a k te ry s ty c z n e ce ch y r u c h u okrężnego są następ u jąc e : p o p y t ró w n o w a -ży się z podażą; konsum enci są także w stanie rów now agi, a ich model konsum pcji jest niezmienny; w pełni są w y k o rz y s ta n e wszystkie < zymsiki produkcji; p ro ce n t od kapitału rów na się zero; pieniądz jest bierny, pełni tylko fu n k cję pośrednika. N ajistotniejszą jed n a k cechą tego stanu je s t n ie w y stęp o w a n ie zmian w technice g o spodarow ania. P e a ln ie istnieją społeczeństw a, k tó re przez długie wieki zm ieniały się nieznacznie i pow olnie — jak np. w spólnota pierw o tn a lub plem ienna, 1'tóra eg z y sto w a ła w A fryce do początków doby k olonialnej czy a z ja -tycki despotyzm Schum peter nazw ał je społecznościami s ta c jo n a r n y -mi lub tradycyjnym i.

N atom iast stan d ynam iczny c h a ra k te r y z u je się rozw ojem g o sp o d a r-czym, tj. zmianą o c h a ra k te r z e nieciągłym, w y w o ła n ą rea liz a cją no-wych, nieznanych dotychczas kom binacji czynników produkcji. Cechą rozw oju jest jakościow a zmiana w gospodarce, p o w o d u ją c a w y tr ą c e n ie jej ze sta n u rów now a gi statycznej, nie w y k a z u ją c a przy tym ten d e n cji pow rolu do stanu w yjściow ego. Zmiana ta jest w ynikiem pro ce só w w e w n ę trz n y c h w g o sp o d a rc e i przekształca w istotny sposób w a ru n k i iej funkcjonowania. Nie jest ona w ynikiem sum ow ania się niew ielkich (adaptacyjnych) zmian w obrębie istniejąceqo system u, podobnie jak „bez względu na to, jak dalece zw iększalibyśm y stopniow o liczbę k a r -tek pocztowych, nie otrz y m am y w ten sposób kolei ż e la z n ej" 3.

W system ie schum peterow skim dostrz e gam y w y r a ź n e rozróżnienie pojęcia w zrost i rozwój gospodarczy. W z ro st jest dla tego rodzaju typem działalności ekonom icznej, k tó ra pociąga za sobą zm ianę liczby ludności i globalnych oszczędności. Układ g ospodarczy nie ulega żad- nvm zmianom stru k tu ra ln y m , a je d y n ie s topniow ym zmianom ilościo-wym, czyli „rośnie jak pień drzew a".

N a to m ia st rozw ój jest to jakościowa zmiana o c h a ra k te r z e

łym, „która w sposób trw ały m odyfikuje i w y trąc a z da w n e g o łożyska poprzednio istniejący stan równowagi"®.

W p ro w a d zając pojęcie ró w n o w a g i oraz stanu statycznego do s w e -go system u teoretyczne-go, J. A. Schum peter n a w iązuje do L. W a lra s a i sw ojego nauczyciela E. BöhemBawerka. J e d n a k jego analiza sta ty c z -na nie w yklucza śledzenia zmian w czasie (w przeciw ieństw ie np. do J. Keynesa, dla k tó re g o s ta ty k a oznacza szczególny stan, jak gdyby fotografię gospodarki). Z tego punktu widzenia można w tym w ypa dku mówić o tzw . s ta ty c e k o m p ara ty w n ej, gdy p orów nuje się różne

czaso-w e m om e nty s tatycznego spojrzenia.

Rozgraniczając sta n sta ty c zn y i dynam iczny J. A. Schum peter p rzy j-m uje w zasadniczych z a ry s a c h koncepcję J. B. Clarka. J e d n a k ż e gdy C lark u w a ż a rzeczyw isty przebieg życia gospodarczego za wynik w spółdziałania sił s tatycznych i dynam icznych, to Schum peter zaostrza rozróżnienie tych dw óch spojrzeń, twierdząc, że stan s ta ty c zn y prze d -staw ia zasadniczą tendencję gospodarki, odpow iadając ogólnej psychice ludzkiej. D latego m ają w nim m iejspsychice tylko b iern e p ro psychice sy a d a p ta -c y jn e w y w o ła n e zmianą z e w nę trz ny-ch p a ra m e tró w u k ła d u 7.

D ynam iczny elem ent w p ro w a d z ają n o w a to rs k o n a sta w io n e je d n o -stki w yło n io n e ze społeczeństwa, dzięki k tó ry m g o sp o d a rk a zostaje w y trą c o n a ze stanu rów now a gi statycznej. Proces d y nam iczny stanowi przejście od jednego sta nu sta ty c zn e g o do n a s tęp n e g o na innym już poziomie, w następstw ie w p row adzenia przez przedsiębiorców nowych

kom binacji c z ynników produkcji.

Schum peter uważa, że zadaniem ekonomii jest poznanie w zajem nych zw iązków między ekonomicznym i i nieekonom icznym i przyczynami. „Jeśli u d a nam się o dkryć o k reślo n y związek p rzy c z y n o w y między dwom a zjawiskami, problem nasz jest rozw iązany pod warunkiem , że zjawisko, k tó re w związku z tym g ra rolę „głów nej przyczyny", nie jest zjaw iskiem e konom ic znym "8. Stąd postulat stosow ania k om ple kso-w y c h m etod b a d a kso-w c z y ch od historycznych, poprzez socjologiczne do ekonomicznych.

Ponadto stw ierdza, że technika i społeczna o rganizacja produkcji w łaściw a dla b a d a n e g o obszaru ekonom icznego jest do życia gospo-darczego da n a z zewnątrz. Dalej d o w ia d u je m y się, że w łaśnie rozwój techniki (strumień w ynalazków ) stanow i jedną z nieekonom icznych przyczyn, przy pom ocy k tó re j m ożna w y ja ś n ić rozwój k ap ita lis ty c z n e -go społeczeństw a oraz je-go pe rsp e k ty w y .

® Tam żo, s. 101.

7 Por. E. T a y l o r , W s tą p do e k o n o m ik i, G d y n ia 1947, s. 141— 142. 8 Tamżo, s. 4

Innow acjo a przedsiębiorca

W edług Schum petera do k o n u jąc e sir; zmiany w życiu gospodarczym w yw ołano są czynnikami związanym i z produkcją, na to m ia st zm iany w gustach nabyw ców są jedynie pochodną tych zmian, nie można więc mówić o suw e rennośc i konsum enta, d e c y d u ją c y bowiem głos ma p r o -ducent.

Produkcja stanow i k om binację n a jró ż n o ro d n iejsz y c h przyrodniczych e lem entów i p r o d u k c y jn e j siły człowieka. W stanie sta c jo n a rn y m mają m iejsce nie zm ieniające się kom binacje lub co n ajw y ż ej ich stopniow a adaptacja. N atom iast proces rozwoju cechuje się dotychczas nieznanym i ,,nowym i kom binacjam i", k tó re Schum peter nazw ał później in n o w a c ja -mi.

W 1912 r. Schum peter9 po raz pierw szy w teorii ekonomii form u-łuje pięć przypadków pojaw iania się n ow ych kombinacji, tj. innowacji: 1. W y tw o rz e n ie now ego produktu lub w pro w a d z e n ia na rynek to-w a ró to-w o n o to-w y c h to-właścito-wościach.

2. Posłużenie się n o w ą m etodą produkcyjną. 3. Znalezienie n ow ego rynku zbytu.

4. Zdobyc ie n o w y c h źródeł surowców.

5. W prow adzenie now ej organizacji, np. utw o rze n ie monopolu lub jego likwidacja.

Z akres przedm iotow y powyższej definicji jest n iezw ykle szeroki / i obejm uje w zasadzie w sz ystkie zm iany o c h a ra k te rz e naukow ym , technicznym oraz ekonomicznym , jakie skła dają się na postęp n a u k o wotechniczny. W związku z jej pionierskim i zarazem ogólnym c h a -r akte-rem iest ona u z n a w a n a za k lasyczną w lite -ra tu -rz e ekonom icznej i stanow i punkt wyjścia do określania pojęć z z a k re s u e konom icznych p roblem ów postępu naukow o-technicznego.

W 1939 r. S chum peter pró b u je uściślić definicję innow acji u to ż s a -m iając ją z „ustalenie-m now ej funkcji p ro d u k c ji''10. J e s t to określenie zbyt o g ó ln e 1’. P re cyzując jednak w toku dalszych rozwrażań treść p o jęcia innowacji, onranicza się już tylko do innow acji o „znacznym z a -się g u ”15, k tó re wiążą -się z tw orzeniem n ow ych obiektów o wyższym w yposażeniu technicznym , m odernizacją istnieją cyc h oraz w y m a g a ją -cych znacznych ś rodków finansow ych i u p ły w u czasu.

a S ľ li i ш p i> I с r, T eoria ro zw o ju ..., s. 104.

10 i V S f h i; m p f t c r, B u sin ess C ycles. A T heo retica l. H isto rica l and Š ta tis ti' a i A n a ly sis ol C apitalist P rocess, vol. I, N ew Y ork 1939, s. 87.

:l Zob uw ayi na lem at O. L a n g e , U w agi o in n o w a cja ch , l[w:] Pism a e k o n o m i-c zn e i sp o łei-czn e, W a rs z a w a 1961, s. 160.

Uw zględniając czynnik czasu Schum peter k o n stru u je teoretyczny trójpodział ok reś la ją c y różnice między: inw encją (invention) — innow a-cją (in novation) — naśla d o w n ic tw em (imitation).

• Inw encja jest faktem n a u k o w y m lub technicznym , stw arzającym możliwości innow acyjne. Istnieje n iep rz erw an y strum ień inwencji sta n o w ią c y ch potencjalny postęp techniczny. J e s t to w a ru n e k konieczny, lecz nie w y s ta rc z a ją c y dla pojaw ienia się procesu rozwoju. Rozwój d o konuje się poprzez innowacje, czyli dokonanie czynu zastosowania inwencji. Dokonana inw encja tak długo stanow i innowację, dopóki w p ra k ty c e nie zostanie z astosow ane w tej dziedzinie nowe, nie istn ie -jące dotąd rozwiązanie. W szelkie upow szechnienie się innowacji przez adaptację, dyfuzję stanow i od ręb n y rodzaj zmian z w any procesem imi-tacji. T ak więc innow acja stanow i każdorazow o niepow tarzalny czyn. Realizatora tego czynu, p o su w ając e g o się nie u ta r tą drogą nazywa S chum peter — przedsiębiorcą. J e s t to jednostka szczególnie u ta le n to -wana, posia d ając a zdolność łam ania z w yczajów i tradycji. Dlatego jest ona zdolna podjąć decyzję o zastosow aniu w ynalazku, tw orzeniu no-w ych inno-w estycji i gotono-w a ponosić ry zyko i niepeno-wność.

W odróżnieniu od tra d y c y jn e g o pojm ow ania term inu przedsiębiorcy, S chum peter nie rozum ie pod tym pojęciem w yłącznie właściciela śro d -ków produkcji (kapitalisty), b ę d ącego w y n a la zc ą technicznych nowości. Przedsiębiorcą w jego znaczeniu mogą być: fabrykant, „kapitan p

rze-mysłu", czyli p łatn y m enażer, lub akcjonariusz posiadający większość udziałów, o ile cechuje ich „zmysł przedsiębiorczości". Zmysł przedsię-biorczości jest właściwością w y s tę p u ją c ą u n iek tó ry ch członków spo-łeczeństwa.

Przedsiębiorców nie w yznacza społeczna (klasowa) przynależność, lecz w y k o n y w a n a funkcja, k tó rą pełnią tylko do czasu, kiedy dokonują innowacji. Dlatego też przedsiębiorcy nie stanow ią klasy społecznej jak kapitaliści, robotnicy lub w łaściciele ziemi, lecz tw orzą sw oistą elitę posiada jącą ducha przedsiębiorczości.

Przedsiębiorczość jest osobliwym stanem ducha działającego, a lbow iem przedsiębiorca jest zmuszony do p o konylbow ania przeszkód p iętrzą -cych się w okół jak i w ła s n y ch przesądów , płynie przeciw prądow i i działa w niez n a n y c h okolicznościach". Przedsiębiorca musi jednocześnie posiadać p rak ty c zn e um iejętności k orzystania nieom al z n i e -p rze rw a n e g o strum ienia odkryć naukow ych, w ynalazków , k tó re ma do

dyspozycji. •

ł* R óżnicę m ięd zy p o sia d a ją c y m i a nio p o sia d a ją c y m i „d u ch a p rze d się b io rc z o śc i'' p rzed staw i! S c h u m p o t er o b razo w o w n a stę p u ją c y m zd an iu : „R ealizo w an ie n o w e-go p lan u i d z ia ła n ie zg o d n ie z p lan em zw y czajo w y m to znaczy ró w n ie o d m ienne, ja k b u d o w an ie dro g i i ch o d zen ie po n iej", T e o tia ro zw oju,.., s. 136

W określonych w a ru n k a c h przedsiębiorczość może tracić na z n a -czeniu, poniew aż ,,iin dokładniej poznajem y przyrodę i społeczeństwo, im doskonalsza staje się nasza w ładza nad faktami, im obszerniejsza, w m iarę upływ u czasu i po stęp u ją cej racjonalizacji, staje się dziedzina, w której obrębie rzeczy można po p ro stu obliczać i to obliczać szybko i dokładnie, tym bardziej zmniejsza się znaczenie interesującej nas fun-k c ji" 14. Przy bardzo w ysofun-kim poziomie sił w y tw ó rc z y c h zanifun-ka zdaniem Schum petera głów ny w a ru n e k istnienia przedsiębiorcy.

Przypuszcza on, że w tym tkwi historyczna ograniczoność kapitalizmu, stw orzenie takiego poziomu techniki, k tó ry uczyni zbyteczną p o d s ta w ow ą cechę kapitalizmu, tj. istnienie przedsiębiorcy. Stąd też Schum -p e te r -prze-pow iada konieczność nadejścia socjalizmu. Ka-pitalizm zanik-

ej doskonałości, dlatego że realizuje potężny rozwój

Z przedsiębiorczością w iąże się realizacja funkcji przyw ódczej, k tó ra objaw ia się w zasadzie tylko w tedy, gd y d ojrzeją w a ru n k i do prze d -siębiorczych c z y n ó w 16. Je dnostka, k tó ra ze w zględu na swój dynam izm jest p re d e s ty n o w a n a do objęcia gospodarczego przyw ództw a, nie zawsze działa pod w pływ em racjo n aln y c h m otywów. Dlatego też zjaw isko prze dsiębiorczości w ym aga w y ja śn ie n ia psychologicznego. Psychika p rz e d siębiorcy ma c h a ra k te r niehedonistyczny, tj. nie przyjm uje łatwiej m a k sym alizacji przyjem ności i minimalizacji przykrości w zaspokojeniu p o -trzeb zgodnie z tra d y c y jn y m m otyw em rządzącym hom o economicus. Schum peter dzieli przedsiębiorców z uw agi na m o ty w y ich działania: na takich, k tó rz y p ragnę liby stw orzyć w ła sn ą „ dynastię"; takich, k t ó -rymi k ie ru je chęć zdobycia, chęć walki, okazania sw ojej wyższości nad innymi — działalność ekonomiczna staje się tu czymś podobnym do sportu — oznacza p rag n ie n ie zw ycięstw a w tru d n y m boju, w reszcie t a -kich, k tórz y odczuw ają radość w tw órczej pracy, a w pokonyw aniu trudności u d o w a d n iają w łasną w artość i enernię.

Tylko w pierw szej qrupie p ry w a tn a w łasność uz y sk an y c h w y n ik ó w jest w ażnym czynnikiem pow odującym efektyw ność ich działalności. W pozostałych dw óch g ru p ac h chodzi raczej o to, że zysk pieniężny d aje p re c y z y jn ą i niezależną m iarę sukcesu w społeczeństw ie k ap ita li-stycznym.

W konkluzji Schum peter stw ierdza, że inne niż k apitalistyczne

sty-T a m ż .\ s. 137.

15 S z rrz i na t<-n tem at w d a ls z e j części a rty k u łu .

111 „Tym s ię tłum aczy, że w y stą p ił on ta k siln ie u N o rm an ó w w czasach ich p odbojów , a tu k słabo ii S ło w ian w ciągu se te k lat ich nic z m ien iająceg o sit; i sio- sim ko wo bezpiecznego ż y c ia w b a g n isty m dorzeczu P ry p eci", S c h u m p e t e r , T e o -ria ro zw oju..., s.

140rnulatory, czyli nie z a w ierają c e p ry w a tn e g o zysku z innowacji e k o n o -micznych, można by teoretycznie ustalić, ale społeczne znaczenie tego pytania nie jest przez badaczy d o c e n ia n e 17.

S chum peterow ska k o n cepcja przedsiębiorcy naw iązuje do zasad ,,psy- chologizmu", tj. sposobu myślenia, k tó ry bierze za punkt w yjścia p s y -chiczne cechy jednostki, po czym stara siej zinterpretow ać zjawiska społeczne jako ich p rzejaw y lub zjaw iska pochodne.

Problem źródeł akum ulacji (Kredyt i kapitał)

Schum peterow ska teoria przechodzenia od stanu s tacjonarnego do stanu rozw oju gospodarczego jest przedstaw iona na stosunkow o w y -sokim szczeblu abstrakcji, Rów nowaga stanu statycznego oznacza pełne w y k o rz y sta n ie czynników produkcji, brak oszczędności w tra d y c y jn y m znaczeniu, tj. n ie w y k o rz y stan y c h zysków, gdyż zysk w tym sta nie nie w ystępuje. O dw rotna sytuacja: niew y k o rz y stan ie c z ynników produkcji (w tym bezrobocie), nagrom adzenie oszczędności może być w ynikiem stanu, któ ry Schum peter nazyw a rozwojem.

Dotychczasowa analiza schum peterow skiego system u dotyczyła inno- wacji i przedsiębiorcy jako c z ynników niezbędnych w procesie rozwoju. Realizacja innowacji przez przedsiębiorców , będąca w a runkie m przejścia od stanu s ta cjo n arn e g o do stanu rozwoju, wym aga określonych ś ro lk ó w , które w stanie statycznym nie w y s t ę p u ją 18. Przy założeniu, że właśnie po raz pierw szy dochodzi do innowacji, musi w jakiś sposób pojawić się możliwość now ego zastosow ania istniejących c z ynników produkcji.

W gosp o d a rc e niekapitalistycznej (wo w spólnocie pierw otnoj albo w socjalizmie) organ zarz ą d zają cy może dokonać przesunięcia istnieia- cych źródeł do różnych now ych zastosowań, na podstaw ie sw ego r o zeznania (może się to jedna k odbyw ać przy pew nych ofiarach i tru d n o -ściach).

N atom iast w gosp o d a rc e kapitalistycznej opartej na konkurencii, innow acje mogą być realizow ane jedynie w tedy, gdy innow a torz y u z y skują kredyt. K redytu udziela kapitalista, a istnienie k re d y tu jest w e -dług S chum petera głów nym w yróżnikiem kapitalistycznego społeczeń-stwa.

W tym m iejscu pow stanie pytanie: skąd kapitaliści biorą środki na

,ł Tiimż", s, ISO.

" S c h u m p M c r pisz.' o tym n a stę p u ją c o : „G dy ro zw ó j się ju ż d o k o n u je lu b g d y ro zw ó j k a p ita listy c z n y d o łącz a się do (orm n io k a p ita lis ty c z n y c h alb o p rzejścio -w ych, -w ó-w czas od sam ego p o czątk u będzie on o p ie ra ć się na zak u m u lo -w a n y ch śro d k a c h p ły n n y c h " , tam że, s. 196.

udzielanie kredytu? Schum peter w yjaśnia to na przykładzie systemu bankowego, a sam ych ba n k ie ró w nazyw a kapitalistam i par excellence. Bankier „pośredniczy między tymi, którzy pragną zrealizować nowe kombinacje, a posiadaczam i środków produkcji .Umożliwia on p rzep ro -w adzenie no-wych kombinacji, upo-w ażnia ludzi, jak gdyby -w imieniu społeczeństwa do ich rea liz o w a n ia " 19, Banki fin a n su ją c innow acje nie p rzesuw ają tylko siły nabywczej, ale przede w szystkim tę siłę nabyw czą tworzą.

Banki w łaściw ie tworzą siłę nabyw czą z „niczego", oczywiście tylko w sferze pieniężnej, na podstaw ie faktu, że w system ie b ankow ym utrz y m y w a n a jest tylko nieznaczna część w kła dów w formie rezerwy, czasowo wolne pozostałości, przeznaczone są na różnorodne pożyczki, które następ n ie w w iększej części znów pow rócą jako w kłady bankow e i mogą być ponow nie pożyczone. Przedsiębiorca z reguły staje się n a j -pierw dłużnikiem, aby mógł stać się ich wierzycielem.

P rzedstaw iony przez Schum petera m echanizm jest obecnie pow szechnie sto so w an y w rozw iniętych k r aja c h k apitalistycznych jako m ec h a -nizm kreacji k re d y tu przez system bankow y, prow a dz ąc y do zw ielo-k rotnionego tworzenia ielo-k re d y tó w w stosunielo-ku do w ielo-k ła d ó w pierwotnych.

W procesie realizacji innowacji tkwi również m echanizm p rz e s u n ię -cia rea ln ej siły nabyw czej. Udzielony k r e d y t zwiększa popyt w stopniu wyższym aniżeli nastąpiło zw iększenie ilości towarów . To pow oduje wzrost cen, k tó ry pobudza do dalszych innowacji. N a s tęp u je spadek siły nabyw czej odbiorców, rów nocześnie dokonuje s í q red y stry b u c ja doc h o

-dów' na korzyść innowatorów. Schum peter n azyw a to zjaw isko inflacją k redytow ą, do k tó rej prowadzi k ażdy rozwój gospodarczy.

W a rto podkreślić, że problem oszczędności Schum peter ujm uje w swym system ie odm iennie niż d otychczasow a ekonom ia, w k tó rej p rzyjm ow ano założenie o d a n ej podaży pieniądza albo zm ieniającej się w raz z p ro d u k cją dóbr i usług, tak że ogólny poziom cen pozosta-wał nie zmieniony. Akum ulacja oznaczała w yrzeczenia, a jej wielkość była w yznaczona przez faktycznie istniejące oszczędności. W s y s te -mie schum peterow skim przedsiębiorca uz y sk u je środki nie przez osz-czędzanie bieżących w p ły w ó w (może ich na początku n a w e t nie posia-dać). ale z k red y tu stw a rz a ne go przez system bankow y. Dlatego może w y d a w a ć w ięcej niż w y n o sz ą jego w pływ y. Tak więc, Schum peter odchodzi od k lasycznego i ne o k la sy c zn e g o rozum ow ania w tym z a k r e sie i w y ra ź n ie a n ty c y p u je tezę K eynesa, że w gosp o d a rc e k ap ita listy c z -nej nie oszczędności decydują o rozm iarach inwestycji, ale in w e sty cje

o rozm iarach oszczędności. T eza ta w y stę p u je u Schum petera w k o n te -kście w y raźn ej apológii przedsiębiorcy, a nie kapitalisty. Z n a jd u je to odbicie w jego definicji k ap ita łu 2".

Zysk przedsiębiorcy i procent

T akże k a teg o rię zysku Schum peter w yprow adza ze sw ojej teorii innowacji. Zysk dla p rzedsiębiorcy stanowi różnicę między w pływ am i a w y d a tk a m i przedsiębiorstwa, k tó re są bezpośrednio zw iązane z p r o d ukcją lub pośrednio, jak: w y n ag ro d z en ie przedsiębiorcy, ren ta g r u n to -wa, prem ia za ry zyko oraz p ro cen t od kapitału. Różnica ta zapew nia zysk, poniew aż realizo w an e w procesie rozw oju now e kom b in acje są z konieczności bardziej k o rzy stn e niż stare, a więc globalne w p ły w y muszą być w tym w y p a d k u w iększe niż globalne koszty. Zysk p r z y padnie przedsiębiorcy, k tó ry dzięki swej woli, swoimi twórczymi c z y -nami zrealizuje innowację. W ten sposób zmieni on s tru k tu rę kosztów i cen oraz zmusi innych do n o w o c z e sn y ch m etod produkcji („efekt imitacji"). W y s tę p u ją c y efekt, imitacji powoduje, że zysk przedsiębiorcy ma c h a ra k te r przejściowy.

W y s tę p u je tu podobieństw o do dochodu monopolowego; p rzed się-biorcy s ta ra ją się tę p o zycję zachow ać np. zaw iązując porozum ienie m onopolow e (co jest samo w sobie czynem przedsiębiorczym), w w y niku czego zysk zmienia się w ąasi ren tę m onopolową. Poniew aż je d nak wciąż pojaw iają się świeże in n o w acje przez to zysk nigdy c a łk o -wicie nie zaniknie. Zysk p o w oduje zm iany w stru k tu rz e społecznej, gdyż jego niestałość sprawia, że „górne w a rstw y społeczeństw a są podobne do hoteli, k tó re w p raw d zie zawsze pełne są ludzi, ale ludzi n ieu stan n ie się zm ien iający ch "21.

Jeżeli zrealizow ano by innow ację w społeczeństw ie niekapitalistycz- nym (np. przy pomocy przym usu pozaekonomicznego), to ich rezultaty w zależności od ty p u społeczeństw a b y ły b y do dyspozycji ogólnospołecznego o rganu (w społeczeństwie socjalistycznym ) lub pana fe u d a ln e -go (w społeczeństw ie feudalnym).

W y p ro w a d z o n a przez S chum petera k ate g o ria zysku, mimo licznych jego prób n ad an ia jej szerszego ch arak teru , odpowiada m arksistow skiej

20 „K ap ita ł n ie jest niczym innym ja k ty lk o dźw ignią, za pom ocą k tó re j p rz e d -się b io rca p o d p o rz ąd k o w u je sobie p o trze b n e mu k o n k re tn e d ob ra, niczym innym jak ty lk o śro d k iem sk ie ro w a n ia cz y n n ik ó w p ro d u k c ji do now ych form ich w y k o rzy sta nia lub n a rzu c an ia p ro d u k c ji now ego k ie ru n k u ", tam że, s. 186.

kategorii zysku nadzw yczajnego. U p a tru ją c w niej je d y n e źródło zysku m askuje on m echanizm w yzysku k a p ita listy c z n e g o 22.

Kategorie; p roce ntu w y ja ś n ia Schum peter w pow iązaniu z teorią zysku. Procent stanow i opłatę, k tó rą przedsiębiorca musi zapłacić w ł a ścicielowi kapitału. Procent tow arzyszy kapitałowi, a jego źródło s ta -nowi zysk przedsiębiorcy. Procent po w s ta je dzięki temu, że przedsiębiorca, nie m ając k ap ita łu do sfinansow ania innowacji, godzi się p o -dzielić spodziew anym zyskiem z posiadaczem zasobów pieniężnych. W procent p rz y p a d a ją c y kapitaliście wliczony jest czas i r y zy k o z w ią -zane z finansow ą stroną innow acji23. Przedsiębiorca r y z y k u je tylko sw oją reputacją.

TEORIA EW OLU CJI SPO ŁEC ZN O -EK O N O M IC ZN EJ J. A. SCHUM PETERA

Hwolucja stadialna społeczeństw

W schurapeterow skiej teorii ewolucji m am y do czynieniu z trzema rodzajam i (stadiami) społeczności: tra d y c y jn ą (przedkapitalistyczną), k a -pitalistyczną i socjalistyczną. Społeczność tra d y c y jn a stanow i realne odbicie teoretycznego sta n u stacjonarnego, n a z y w a n e g o również „ ru -chem okrężnym życia gospodarczego". W życiu gospodarczym tej spo-łeczności dom inujące znaczenie m ają p ierw o tn e c z ynniki produkcji: ziemia i praca. Zastosow anie innych czynników produkcji umożliwia tylko zwrot kosztów własnych, nie pozostaw iając dla właściciela żadnej nadwyżki. Dlatego kapitał i o d ręb n e dla niego w y n a g ro d z en ie nie w y -stępuje. Nie ma też jed n o ste k o b d arzonych zmysłem przedsiębiorczości, czyli przedsiębiorców . Nie w y s tę p u ją bodźce s k ła n iają c e do realizacji innowacji, poniew aż jed n o stk i gospodarcze nie k ie ru ją się m otyw am i racjonalnym i. Należy w tym m iejscu przypom nieć, że s chum peterow ska koncepcja tra d y c y jn e g o i s ta g n a c y jn e g o społeczeństw a je s t szeroko w y k o rzy sty w a n a przy o kreślaniu cech zacofania i niedorozw oju e k o n o -m icznego2*.

” Szerszo uw agi k ry ty c z n e pod a d re s e m te j te o rii z a w ie ra ją : W. S a d z i к o w- s к i, W s p ó łc ze s n e b u r ż u a z y jn e teo rie z y s k u , W a rs z a w a 1963, s. 75— 121 o raz W. G. S z p i n i a t i o n k o w , T eo rie ka p ita łu , W a rsz a w a 1981, s. 119— 125.

!1 Por. C. G r a b o w s k i , W s p ó łc z e s n e te o rie p ro c e n tu , W a rs z a w a 1966, s. 376— —387.

14 O b szern o u w ag i co do słu szn o ści ta k ie g o p o stę p o w a n ia p rz e d s ta w ia ją G. M. M o i e r i R. R. B a l d w i n , Econom ic D e v e lo p m e n t T h e o ry , H isto ry Policy. N ew Y ork 1957, s. 293— 296.

D rugą epokę społecznoekonom iczną stanow i społeczeństw o k a p ita -listyczne c h a ra k te ry z u ją c e się procesam i rozwoju. Promotoram i tego rozw oju są przedsiębiorcy, k tó ry c h nie zadow ala stan s ta g n a c y jn y spo-łeczeństwa, rozpoczynają realizację innowacji, w w yniku k tó ry c h zdo-b y w ają swego rodzaju sytua cję m onopolistyczną, zdo-będącą źródłem ich zysków. Poszczególne źródła zysków są je d n a k przejściow e i dlatego w g ospodarce kapitalistycznej istnieje stały wyścig między innowacjami a k onkurencją. Kształtuje się określona stra tyfikacja społeczna, w której dom inującą rolę odg ry w a „nowa rasa" — przedsiębiorcy rep re z en tu ją c y specyficzny system w artości i ocen. Do system u gospodarczego w p ro -wadzona zostaje racjonalność w działaniu w odróżnieniu od społecz-ności przedkapitalistycznej.

Realizow any coraz to szerszy strum ień innowacji w społeczeństw ie kap ita listy c z n y m prowadzi do w ystąpienia w nim zasadniczych p rze -kształceń struk tu ra ln y ch . Pow stają coraz to potężniejsze przedsiębior-stwa, wielkie spółki a k c y jn e oraz monopole; kapitalizm w olnokonku- r e n c y jn y przekształca się, zdaniem Schum petera, w kapitalizm „strusty- fikow any".

1 rzy okazji polem izuje z szeroko rozpow szechnionym poglądem, że wielkie m onopole w zm agają sta gna cję produkcji kapitalistycznej. Udo- wa nia, że sytua cja jest odw rotna, na dowód czego przytacza szeregi czasow e c h a ra k te ry z u ją c e w zrost gospodarczy końca XIX w. i pierw- szyt trzydziestu lat XX w., k tó re świadczą, że w tym o k resie nastąpiło przyspieszenie wzrostu.

Schum peterow ska a rg u m e n ta c ja o postępow ości monopoli jest sp o -jona z podstaw ow ym i zasadami jego system u teoretycznego, czyli prob- emem innowacji. U trzym uje on, że m onopole pod względem techniki ą загс ziej postępow e niż przedsiębiorstw a kon k u ren c y jn e. Dzięki zy- s om m onopolistycznym mogą one w ięcej w y d a w a ć na udoskonalenia

ino ogiczne, m ają naw et bodziec do takiego działania, poniew aż m onopolistyczna pozycja zapew nia im możliwość zatrzym ania dla siebie w ię k s z o s d u z y sk an y c h korzyści. To przekonanie o ko rzy stn y m w pływ ie szybkich zmian technicznych na funkcjonow anie gospodarki pochodzi z tra d y c y jn ej a n a h z y system u o pa rte go na konkurencji. Zgodnie z tym poglądem n ajbardz.ej przedsiębiorcze firmy realizują innow acje (two-rzone są n a w e t specjalne now e przedsiębiorstw a w tym celu) i przez o ľore nCT , OS‘" g ľ ' 2 teg° d ° datk0We W y w o łu je to szeroki proces naśladow nictw a, w w yniku czego podaż znacznie wzrasta i ce n y z a cz y n ają spadać.

Spośród pozostałych firm n iek tó re p rz y s w aja ją sobie now ą metodę, a b y obronić sw e zyski; inne działające zbyt wolno lub zbyt słabo u le -g ają zniszczeniu. W cią-gu te-go p rocesu nieustannie rewoluc jonizuje się

od w ew nątrz s tru k tu ra gospodarki, przez nieu sta n n e niszczenie starej s tru k tu ry i n ieu sta n n e tw orzenie n o w e j23.

P o w sta w a n ie n o w y c h stru k tu r nie zagraża e konom icznym podstaw om kapitalizmu, n a w e t je um acnia. W y w o łu je na to m ia st nowe, nie zawsze k o rz y s tn e zdanie Schum petera — zjaw iska w slerze społecznej. Do nich należy zastąpienie tra d y c y jn y c h przedsiębiorców płatnymi mena- żciumi. Równocześnie podstaw ow ą ich funkcję, tj. realizację innowacji, za< zynają przejm ow ać w y specjalizow ane w tym k ieru n k u anonim ow e zespoły, N a s tęp u je więc depersonifikacja tej funkcji. W k o nsekw encji burżuazja zaczyna tracić w iarę w sw oje posła nnic tw o oraz w sw oje siły; s taje się mniej dyna m ic zna i obaw ia się ryzyka. Z drugiej strony pozostała część społeczeństw a, widząc ze burżuazja nie spełnia swej da w nej roli, zaczyna mieć zastrzeżenia co do słuszności jej u p rzy w ile -jo w a n ej roli2®. Schum peter z w raca również u w agę na znaczenie, jakie dla społeczeństw a k apitalistycznego ma z ra cjonalizow anie całego życia, p rzyspieszające de z in teg ra cję rodziny i jej w a rtośc i e konom icznych-7. W y stę p u ją c a ew o lu cja osłabia ducha i w artość społeczeństw a k ap ita li-stycznego.

Istniejące p a ń stw o k ap ita listy c z n e m e jest w s ta n ie zapobiec ani zmienić lego k ie ru n k u ewolucji. W ręcz przeciwnie, w p e w n y m stopniu ten proces przyspiesza, d o konując szereg działań niezgodnych z logiką k apitalistycznego rozwoju. N ależą do nich m. in.: polityka stabilizacji w ahań cyklicznych, u sta w y a n ty tru sto w e oraz rozwój funkcji o p ie k u ń -czych państw a.

W efekcie dojrzew a sytua cja do zmian jakościow ych i na stęp c ą kapitalizm u może stać się socjalizm. T ransform acja społeczeństw a k a p italistycznego w socjalistyczne może nastąpić w dw óch odm iennych s y -tuacjach historycznych: transform acja w stanie dojrzałości oraz trans- lorm acja w sta nie n ied o jrza ły m 28. C h a r a k te ry z u ją c stan dojrzałości Schum peter mocniej a k c e n tu je sferę świadomości społecznej niż sferę ekonomiczną. J e d n a k ż e najw y ż sz y stopień dojrzałości nie oznacza

auto-u D latego S c h auto-u m p e t e r m ów i o „procośio tw ó rczeg o n isz c z e n ia " — je st to 1 ytni rozdz. VII ji go książki C apitalism , Socialism am t D em ocracy. O sp o łeczn y ch k o sztach teg o p ro cesu pisze W . K a p p , S p o łe c zn e k o s z ty lu n k c jo n o w a n ia p rz e d s ię -b io rstw p r y w a tn y c h , W a rszaw a 1960, s. 229—238.

* S c h u m p e te r pisze, że „ k a p ita liz m stw arza n a sta w ie n ie k ry ty c z n e , k tó re po znisz- <■ zenin a u to ry te tu m o raln eg o tylu inn y ch in s ty tu c ji zw raca się o sta te c z n ie p rzeciw k o niem u sam em u: b o u rg eo is sp o s trz e g a zdum ieniem , że racjo n alizm n ie z a trz y m u je się przy lista c h u w ie rz y te ln ia ją c y c h k ró ló w i p ap ież y , lecz idzie d alej, a ta k u ją c w ła s-n ość p ry w a ts-n ą i c a ły system w a rto ś c i b u rż u a z y js-n y c h ". J. A. S c h u m p e t e r , C api-talism , S ocialism and D em ocracy, N ew York 1950, s. 143, c y ta t w tłu m a c z e n iu J. G r z e- w i c k i e j w P. A. B a r a n , E ko n o m ia p o lity c z n a w zro stu , W a rs z a w a 1963, s. 24.

17 S c h u m p e t c r, C apitalism ..., s. I5ß— 163. « Tam że, s. 225 -2 2 8 .

ma tycznego pow stania społeczeństw a socjalistycznego. Do tego k o -nieczne jest przejęcie władzy, co można realizować stopniow o (doko-nując socjalizacji), poprzez legalne przem iany. Socjalizacja w stanie niedojrzałym oznacza sytuacją, w której świadom ość społeczna nie jest przygotow ana do zachodzących zmian. W tych w a r u n k a c h transform acja do k o n y w a łab y się poprzez rewolucji', praw dopodobnie k rw a w ą — na czym ucierpieć m ogłaby również gospodarka. Przez ,.socjalizację" Schum peter rozumie działania cen tralizu ją ce produkcję i podział, roz-w ijające p ry roz-w a tn o -p a ń stroz-w o roz-w e form y organizacji oraz z roz-w iększające rolę własności państw ow ej i usług państw ow ych.

W a rto w tym m iejscu zaznaczyć, że źródła tego rodzaju poglądów pochodzą z lat siedem dziesiątych XIX w., a z a w a rte są w p ra c a c h n ie -mieckich ekonom istów z młodszej szkoły historycznej z w a n y c h ,,socjali-stami ex cathedra".

S chum peterow ska wizja socjalizmu jest typow a dla ekonomii b u r -żuazyjnej, przedstaw ia obraz g o spoda rki s k rajn ie scentralizow anej, a państw o o c h a ra k te rz e totalitarnym , chociaż dopuszcza możliwość po jaw ienia się dem okratycznej odm iany socjalizmu. Socjalizm nie tylko rozszeiza lacjonalność do m aksimum, lecz również zmienia jej cel z p r y w atnego na społeczny. C e n tra ln e zarządzanie zapew nia pełne z a tru d n ie nie, stw arza lepsze w a ru n k i realizacji postępu technicznego, usu w a t a r cia w ynikające z pow odu istnienia p ry w a tn e j własności. Mimo p o d k re ś -lania zalet społeczeństw a socjalistycznego w izja Schum petera to wizja wym uszonej rezygnacji.

J a k o badacz historycznych, socjologicznych i g ospodarczych a s p e k -tów rozwoju, posługując się w tych badaniach k o n s e k w e n tn ie p ojęcia-mi innowacji i racjonalności, w y p ro w a d z a ł z procesu ewolucji społecz-no-ekonomicznej konieczność pojaw ienia się społeczeństw a socjalistycz-nego. W y b ie g ają c e w przyszłość rozw ażania S chum petera na tem at socjalizmu m ają swój w y m o w n y sens klasow y. Dlatego w swoim o s ta t-nim pu licznym w y stąp ie n iu Schum peter sta ra ł się p rzekonać słuchaczy, ze o socjalizmu nie ma co się spieszyć i p rag n ą ł pocieszyć społe c z eń -stwo apitalistyczne, że kapitalizm nie dożył jeszcze sw eqo w ie k u 2'* Jak z tego w y n ik a Schum peter je s t pesym istą na w yrost.

Próba syntezy ew olucji s tru k tu r i sy ste m ó w na p odstaw ie koncepcji J. A. S chum petera

Ekonomia polityczna, ja k o rez u lta t społeczno-ekonom icznych warun-ip( ząccgo się kapitalizmu, przypom ina na początku budowlę

wznie29 Było lo p rzem ó w ien ie w y g ło szo n e w 1949 r. na d o rocznym z e b ra n iu A m e ry k a ń -sk ieg o T o w a rz y stw a E konom icznego pt. T h e M arch in lo Socialism , zob. S c h n m p c - t e r, C apitalism ..., N ew York 1950, s. 415— 425.

sioną w oparc iu o mit istnienia uniw ersalności w p o stęp o w an iu społecz-no-ekonomicznym. W m iarę u p ły w u lat n a s tę p o w a ły w tym zakresie znaczne zmiany. W ekonomii burżuazyjnej, niezależnie od szkoły h isto -rycznej, wyłom w tym podejściu uczynił S chum peter w yka z ując rela- tyw ność zjaw isk m. in. poprzez badanie p ro ce su rozw oju (zmiany o cha- l a k t e iz e nieciągłym) p ro w a d z ąc e g o do ew olucji struktur, system ów oraz typów organizacji.

J e g o p u n k tem odniesienia jest kapitalizm zachodni XIX w. i typ cywilizacji, k tó ry w y k sz tałto w a ł się w Europie od XVI w., sprzyjał dynam izm ow i in n o w a c y jn e m u w p o ró w n a n iu z istniejącym i na innych te ry to riac h instytucjam i społecznym i i gospodarczym i ograniczającym i lozw ój techniki. Studia S chum petera nad zacofaną, s ta ty c zn ą i na wpół- leudalną g o sp o d a rk ą A u stro -W ę g ie r skłoniły go do refleksji: czy można zapew nić rozwój g o spodarczy nie dopro w a d z ają c do zachw iania stabil-ności całokształtu stru k tu r i nie tw orząc n ow ego system u gospodarczego u kształtow anego na wzór kapitalizm u zachodniego i o d pow iadającem u tnu typowi cyw ilizacyjnem u.

la k p ostaw iony problem je s t zagadnieniem ew olucji s tru k tu r i s y s -temów społeczno-ekonom icznych oraz w z ajem nego o d działyw ania tych dw óch elem entów . I e o r e ty c z n e i a b s tr a k c y jn e pojęcie syste m u zakłada pew ien zespół cech szczególnych, k tó ry istnieje w rzeczywistości. Czy s tru k tu ra techniczna może e w oluow ać nie d o p ro w a d z ają c do p rze k sz ta ł-cenia się c ałokształtu syste m u społeczno-gospodarczego? Czy jed n a k z d iu g iej stro n y s ta n d a w n y c h s tr u k tu r nie determ inuje, przynajm niej częściowo, szczególnych w łaściwości n ow ego system u? Te w łaśnie zw lązki będziem y się starali p rzeanalizow ać na p odstaw ie p rzykładów z a w a rty c h w p ra c a c h Schum petera.

U żyw ając jego term inologii system społeczno-ekonom iczny można ogólnie c h a ra k te ry z o w a ć za pom ocą trz e ch cech: dynam izm u innow acyj- nego, przedsiębiorczości oraz racjonalności*0.

Innow acje o p ierają się bezpośrednio lub pośrednio na o dkryciach naukow ych, w y n a la z k a c h czy inw encjach. O p o ry w realizow aniu i n w e n -cji istnieją w każdym system ie. Szczególnie silne są one w system ie przedkapitalistycznym , lecz również w kapitalizm ie n o w a to rsk a działalność n apotyka na opory nie tylko z tego powodu, że innow acje d e p re cjo n u ją m ają te k p ro dukcyjny. N iechęć do n o w a to rs tw a w y n ik a z p r z e -słanek o szerszym c harakterze. Z astosow anie no w y c h w y n a la z k ó w w ym aga bowiem nie tylko odpow iednich ś ro d k ó w m ate ria ln y c h i finan-sowych, ale i odw agi do ponoszenia niepew ności i ryzyka. Zdaniem \л Ü S^ hl' m potor u ł y w . o k re ś le n ia „ ra c jo n a ln o ś ć " w zn a c z e n iu n a d a n y m mu .przez

• <■ n a o raz p o d o b n ie ja k on tr a k tu je e le m e n t ra c jo n a ln o ś c i ja k o n a jb a rd z ie j p o d sta w o w y w h is to rii ludzkości.

Schum petera dopiero nowa firma, stw orzona specjalnie do realizacji określonej innowacji przezwycięża blok oporu i przeciw ności (menial

h l o k p *. Zagadnienie innowacji przedstaw ia się inaczej — teoretycznie

korzystniej — w socjalizmie, gdzie innow acje nie są realizow ane według k ry te riu m zysku, przez co stopień niepew ności i ryzyka uległ zm niej-szeniu.

S ch u m p ete ro w sk ie pojęcie rozw oju w yw ołane innow acjam i to p r o -ces d o k o n u ją c y c h się nieciągłych skoków w dynam icznym świecie, czyli proces n ieu sta n n y c h zmian stru k tu ra ln y ch . Dlatego Schum peter tak mocno podkreśla rolę przedsiębiorcy i obdarza go w ybitnym i c e -chami, aby mógł działać w w a ru n k a c h ciągłych zmian, k tó re s tw a rz ają w ysoki stopień niepew ności i ryzyka w działaniu. J e s t to więc u w a -r u n k o w a n e czynnikam i obiektyw nym i, a nie chęcią glo-ryfikow ania w y b itn y c h jednostek.

Schum peter p rzedstaw iając m echanizm i n a stęp stw a zmian w y w o ła n y c h przez in n o w a cje stw orzył postać nosiciela tych zmian — p rz e d -siębiorcę. b a k t pojaw ienia się lub jego brak stanow i k ry te riu m rozróż-nienia i c h a ra k te ry s ty k i system ów społeczno-ekonomicznych.

W toku rozw oju g ospodarczego obse rw u je m y w zrost racjonalizacji. Działalność gospodarcza je s t tym racjonalniejsza, im szerszy jest w a c h larz w a ria n tó w teo re ty c z n ie z n a n y c h i p rak ty c zn ie stosow anych, wśród k tó ry c h w y b ie ra ją c y może decydow ać. Szerokość ow ego w a c h -larza zależy od zjaw isk społecznych, od takich w z ajem n ie ze sobą p o w ią z an y c h czynników , jak rozwój w iedzy i elastyczność społeczeń-stwa, jego gotow ość do przysw oje nia innowacji. Oba te czynniki nigdy nie są ró w n e zeru, nigdy też nie są w d a n y m czasie nieograniczone. Zadaniem a nalizy ekonom icznej jest stwierdzić, jak da le c e w danej epoce czy system ie są ra c jo n a ln e i czy istnieją w a ru n k i sp rz y jają c e w zrostow i tej racjonalizacji.

Proces ludzkiego myślenia, zdaniem Schum petera, rozw ija się od form m agicznych (pochodzących z w iary, ze źródeł nieem pirycznych) do racjonalnych. Racjonalizm n ajw cześniej i najsilniej w y p ły w a ze sfery działalności gospodarczej, gdzie n a jw y ra ź n iej widoczne są z w ią -zki między zjawiskami. W system ie p rze dkapitalistycznym o partym o tra d y c y jn e form y g o sp o d a ro w an ia podejm o w a n o decyzje bez względu na logikę, dlatego ma on c h a ra k te r n ie r a c jo n a ln y 32.

G ospodarka typu kapitalistycznego rozrzerzyła podejście racjo n aln e

,ł S c h u m p e t e r , B usiness C ycles..., s. 46, szerzej n a te n tem at B. F i e d o r , Teoria in n o w a c ji, W a rs z a w a 1979, s. 229—244.

32 N a le ż y tu zazn aczy ć, że sto so w a n e w ek o n o m ii k ry te riu m ra c jo n a ln o ś c i je st n ie je d n o lite . Por. na te n te m a t Z. S a d o w s k i , R acjonalność a sp o łeczn a e fe k -ty w n o ść , „E k o n o m ista" 1978, n r 5, s. 1127— 1132.

dzięki stosow aniu rac h u n k u ekonom icznego s tra t i zysków. N atom iast z w ycięstw o rew olucji b u rżuazyjnej rozszerzyło racjo n aln o ść na inne dziedziny życia. W m iejsce feudalnej s tr u k tu ry społecznej p o jaw iła się n ow a s tru k tu ra społeczna, będąca rez u lta tem hasła — wolność, ró w -ność i braterstw o. W ładza przechodzi w ręc e burżuazji i podlega k ry ty c e , co p o w oduje p o w s ta n ie i rozw ój idei a n ty k a p ita lis ty c z n y c h ,s. J e d n a k ż e rozszerzenie się racjo n aln e g o działania w sferze g o sp o -darczej pow oduje zanik przedsiębiorczości i zm niejszenie dynam izm u

innow acyjnego. Dlatego dalszym e tapem rozwoju, ideologicznym n a -stępstw em stw orzonego przez kapitalizm racjonalizm u je s t socjalizm. System socjalistyczny mimo zaniku przedsiębiorczości i spa d k u d y n a -mizmu in n o w a c y jn e g o ma zdaniem S c hum pete ra w w ielu p u n k tac h przew agę nad kapitalizmem. W y n ik a to z tego, że syste m je s t e g a lita r -ny, zapobiega n e g a ty w n y m skutkom postępu technicznego (m. in. e li-m inuje w a hania cykliczne) oraz zapew nia w yższy stopień d yscypliny społecznej.

Ogólnie biorąc w kład Schum petera do teorii ew olucji nie jest za d ow alający. Ponieważ je s t zw iązany z dynam izm em innow acji oraz zakresem racjonalności, jest zbyt cząstkowy. N ależy szukać w y tłu m a -czenia, k tó re by uw zględniło całokształt zjaw isk s truktura lnych.

ZAK OŃCZEN IE

Schum petera można uznać za a u to ra jed n e g o tematu*4. W y n ik a to z a p ew n e z przyjęcia przez niego o k reślone go p a ra d y g m a tu dla sw ojej teorii, tj. innowacji. N iezależnie od jego w k ła d u w u k s z ta łto w an ie teorii e konom icznych innowacji, w y e k sp o n o w a n ie szczególnego typu zależności powoduje, że w yniki jego analiz są je d n o s tro n n e i dość ogólnikowe.

Dokonana próba re k o n stru k cji poglądów S c hum pete ra n a zm iany s tru k tu ra ln e w procesie ekonom icznym , d o k o n u jąc e się dzięki in n o w a -cjom oraz r e a k c je system u społeczno-ekonom icznego na te zmiany, określona została m ianem „ewolucji społecznoekonom icznej". Schum pe te r skupia głów nie u w a g ę na b a d a n iu ew olucji form acji k a p ita lis ty cznej, przyjm ując podział jej na określo n e stadia, tzn. stadium k a p it a -lizmu ,.w łaściwego" oraz gospodarki pokapitalistycznej, k tó re to stadium

nazw ał socjalizmem (zmierzchem kapitalizmu). Stworzył jeden z p ie r w

-s5 P ro b lem y sp o łeczn e k ap italizm u o m aw ia S ch u m p eter w stu d ia c h w y d a n y c h po jogo śm ierci przez P. S w e e z e g o, Im perialism and S o cia l C lasses, N ew Y ork 1951.

14 Por. U w agi J. G ó r s k i e g o w S ło w ie w s tę p n y m do p o lsk ieg o w y d a n ia T e o -rii ro zw oju..., s. XVI.

szych, o ry g in aln y ch w arian tó w transform acji kapitalizmu, do któ reg o n a w ią zu je szereg n ajn o w szy c h koncepcji z tego zakresu. W podobny sposób ujm uje problem rozw oju J. K. Galbraith, k tó ry bada dw a stadia: kapitalizm oraz stadium pokapitalistyczne, czyli „now e p a ń stw o p r z e -m ysłow e".

W ostatnim okresie pojaw iły się prace, k tó re n a w ią zu ją do poglą-dów Schum petera. J e d n a z n a jn o w s zy c h prac R. L. H e ilb ro n e ra 3;i jest pośw ięcona analizie chylącej się ku upadkow i cywilizacji biznesu. A utor stw ierdza, że jeśli n a w e t nie nastąpi żadna katastroficzna d e p r e -sja i inflacja zostanie z a h am o w a n a to i tak cyw ilizacja zaniknie za życia n a szy c h w n u k ó w i praw n u k ó w . M am y tutaj p rzykła d k o n k r e t y -zacji term inu up a d k u kapitalizm u zap o w iad a n e g o przez Schum petera.

Również p e w n e analogie z teorią J. A. Schum petera n a s u w a o s ta t-nia p rac a A . Tofflera38. W sw ym dziale Toffler dzieli dotychczasow y rozwój ludzkości na trzy wielkie okresy, k tó re n a z y w a „falami". Pierwsza, trw ają c a w iele wieków, to okres cywilizacji rolniczej. Druga, z apoczątkow ana rew olucją prze m y sło w ą w XVIII w. trw a w większości k r a jó w do dziś. Trzecia, k tó ra podw aża s tr u k tu ry ekonom iczne, poli-tyczne i społeczne drugiej — to now a c yw ilizacja ro zw ija ją c a się w n ie u s ta ją c y m konflikcie z istniejącą,- o p a rta na u pow sz e c hnia niu się elektroniki, prze m ia na c h w g e n e ty c e rozw oju n o w y c h źródeł energii oraz coraz bardziej w y ra ź n y c h tre n d a c h polityczno-społecznych na rzecz decentralizacji zarządzania, deurbanizacji, coraz w iększym u d z ia -le w a r s tw y tec h n o k ra tó w w procesie podejm ow a nia decyzji g o s p o d a r-czych.

P o ja w iają c e się w ekonom ii burżu a z y jn ej różne now e w a ria n ty teorii zmian, ewolucji, transform acji sy ste m ó w społeczno-ekonom icz-nych, k ładą nacisk na różne zjaw iska w spółczesnego kapitalizm u i w spółczesnej cywilizacji. Dlatego każda z tych teorii ma sw o je właściwości, sw oje specyficzne cechy. Lecz pod wielom a względami, np. jeśli chodzi o rolę nauki i techniki w procesie transform acji, stają się do siebie zbliżone. Można przy ją ć tezę, iż teorie „transform acji" kapitalizm u są burżuazyjnym , w ypaczonym ujęciem realnej cechy postępu technicznego jak o p rocesu zachodzącego obiek ty w n ie w s y s te -mie kapitalistycznym , w y k o rz y s ty w a n y m apologetycznie w w a r u n k a c h z a o strzając y c h się sprzeczności k las o w y c h w spółczesnych p aństw k a -pitalistycznych.

35 R. L. H e i l b r o n e r , B ussiness C iw iliz a tio n in D eclire, N ew Y ork 1976 16 A. T o f f l e r , T h e T hird W a v e , N ow Y ork 1980.

S ta n isla w M ik o sik

J. A SCHUM PETER'S THEORY O P SO C IO -E C O N O M IC EVO LUTION

T h e artic le co n sists of tw o p arts. T he first p a rt p re se n ts th e m ain m eth o do lo g ical ass: m p tio ns an d c h a ra c te ristic s of „S c h u m p eter's sy stem ". T he a u th o r discusses S ch u m p e te r's co n cep t ol static s a n d d y n am ics, a n d his th e o rie s of in n o v a tio n s and of e n tre p re n e u r, t hi s is follow ed by p re s e n ta tio n of J. Л. Schum pi to r's view s on so u rces ol ac c u m u la tio n an d his specific u n d e rs ta n d in g ol c re d it an d c a p ita l, and <>l p ro lit a n d in to ro st-ra te c a te g o rie s show n a g a in s t th is b a ck g ro u n d .

O n th e basis of th e a b o v e an aly sis, an a ttem p t i ч m ad e in th e seco n d pari of th e a rtic le to show S ch u m p eter's th e o ry of d ev elo p m en t ns a th e o ry of socioeconom ic ev o lu tio n . Tho a u th o r fo cu ses his a tte n tio n on S c h u socioeconom p e te r's c o n sid e ra tio n s co n c e rn in g g ra d u a l e v o lu tio n of so cieties an d s tru c tu ra l c h a n g e s in th o econom ic p ro cess ta k in g p la c e ow ing to in n o v atio n s. In th e final p a rt of th e a rtic le , o u r a tte n tion is d raw n to c e rta in filiatio n s b etw e e n J. Schum peter'«, view « a n d his c o n tem p o -ra ry a p p ro a c h e s of am ong o th e rs — J. K. G alb -raith , R. L. H e ilb ro n e r an d A. Toffler.