FOLIA OECONOMICA 237, 2010
[115]
Anna Majdzi ska*
STAN I OCHRONA RODOWISKA W NAJWI!KSZYCH
MIASTACH POLSKI
(ZE SZCZEGÓLNYM UWZGL!DNIENIEM "ODZI)
1. Wprowadzenie
Problemem cz sto spotykanym w miastach, zw!aszcza du"ych pod wzgl dem liczby mieszka#ców, jest zanieczyszczenie powietrza i z!y stan $rodowiska natu-ralnego. Sytuacja ta jest nast pstwem dzia!alno$ci cz!owieka, zarówno w aspek-cie gospodarczym, jak i wynikaj%cym z codziennego "ycia. Du"a, i wci%" wzra-staj%ca, liczba $rodków transportu drogowego (szczególnie samochodów oso-bowych), dzia!alno$& zak!adów przemys!owych oraz niew!a$ciwe gospodarowa-nie odpadami to tylko gospodarowa-niektóre z czynników negatywie wp!ywaj%cych gospodarowa-nie tylko na $rodowisko naturalne, ale równie" i na zdrowie cz!owieka.
Celem niniejszego opracowania jest analiza porównawcza polskich miast licz%-cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców, tj. 'odzi, Warszawy, Krakowa, Wro-c!awia, Poznania, Gda#ska, Szczecina, Bydgoszczy, Lublina i Katowic (czyli, wg stanu z 2008 r., !%cznie dziesi ciu miast), pod wzgl dem stanu i ochrony $rodowi-ska1. Rozwa"ania na ten temat prowadzone s% z punktu widzenia nast puj%cych zagadnie#: zu"ycie wody, odprowadzenie i oczyszczanie $cieków, emisja zanie-czyszcze# powietrza, gospodarowanie odpadami, zu"ycie energii oraz walory przyrodnicze. W pierwszej kolejno$ci, rozwa"ania te zosta!y przeprowadzone pod k%tem opisowym, a nast pnie w uj ciu syntetycznym, w oparciu o taksono-miczny miernik rozwoju Z. Hellwiga. Punktem odniesienia dla analizy stanu
*
Mgr, Zak!ad Demografii i Gerontologii Spo!ecznej, Uniwersytet 'ódzki. 1
Ochrona $rodowiska, to „podj cie lub zaniechanie dzia!a#, umo"liwiaj%ce zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej. Ochrona ta polega w szczególno$ci na: racjonalnym kszta!towaniu $rodowiska i gospodarowaniu zasobami $rodowiska zgodnie z zasad% zrównowa"o-nego rozwoju, przeciwdzia!aniu zanieczyszczeniom i przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu w!a$ciwego” [Prawo ochrony !rodowiska, art. 3, pkt. 13]. W Polsce, instytucj% kontroluj%c% przestrzeganie przepisów prawa o ochronie $rodowiska i badaj%c% stan $rodowiska, jest G!ówny Inspektorat Ochrony (rodowiska.
i ochrony $rodowiska w badanych miastach jest opis sytuacji w tym wzgl dzie w Polsce ogó!em oraz w województwach. Podstawowym )ród!em danych wyko-rzystanych w przeprowadzonych analizach by!a publikacja G!ównego Urz du Statystycznego, pt. Ochrona !rodowiska (wydania z lat 2005–2009), natomiast inne )ród!a danych zosta!y wskazane w miejscu ich przywo!ania.
2. Profil miast pod wzgl#dem liczby ludno$ci
Polska jest krajem zurbanizowanym w stopniu umiarkowanym, tzn. liczba ludno$ci miejskiej stanowi 61,1% ogó!u liczby mieszka#ców kraju [Rocznik Demograficzny 2009, GUS]. Spo$ród województw najsilniej zurbanizowane jest $l%skie (78,2%), najs!abiej za$ podkarpackie (40,9%). G sto$& zaludnienia w Polsce wynosi 122 os/km2, natomiast w przypadku województw, najwi cej osób na jednostk powierzchni przypada w województwie $l%skim (377 os/km2), naj-mniej za$ w podlaskim i warmi#sko-mazurskim (59 os/km2).
Tablica 1. Liczba mieszka#ców oraz g sto$& zaludnienia w Polsce oraz w miastach licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców, w latach 2004 i 2008
Liczba mieszka#ców w tys. (stan w dn. 31 XII) Ludno$& na 1 km2 Ludno$& miasta w % ludno$ci miejskiej danego województwaa Miasto 2004 2008 2004 2008 2004 2008 Warszawa 1692,9 1709,8 3269 3306 51,0 50,8 Kraków 757,4 754,6 2318 2309 46,7 46,7 'ód) 774,0 747,2 2647 2548 46,0 45,6 Wroc!aw 636,3 632,2 2177 2159 30,9 31,2 Pozna# 570,8 557,3 2197 2128 29,6 29,1 Gda#sk 459,1 455,6 1759 1741 31,0 30,9 Szczecin 411,9 406,9 1376 1354 35,0 35,0 Bydgoszcz 368,2 358,9 2122 2056 28,7 28,5 Lublin 356,0 350,5 2417 2377 34,9 34,8 Katowice 319,9 309,6 1959 1880 8,6 8,5 Polska (ogó%em) 38173,8 38135,9 122 122 61,2 61,6 Polska (miasto) 23470,1 23288,2 1107 1092 100,0 100,0 Polska (wie$) 14703,7 14847,7 50 51 0,0 0,0
Uwaga: a w przypadku Polski odsetek ludno$ci miejskiej ogó!em.
*ród!o: Dane GUS, tj.: Rocznik Demograficzny (wydania z lat 2005 i 2009), oraz
Powierzch-nia i ludno!" w przekroju terytorialnym (wydaPowierzch-nia z lat 2004 i 2008).
Badane miasta, jak ju" wspomniano, to miejscowo$ci licz%ce co najmniej 300 tys. mieszka#ców. Najwi ksze z nich pod wzgl dem zaludnienia to (wed!ug danych z 2008 r.): Warszawa, Kraków i 'ód) (zob. Tabl. 1). '%czna liczba
mieszka#-ców 10 badanych miast stanowi 27% ogó!u ludno$ci miejskiej oraz 16,5% ca!-kowitej liczby ludno$ci w Polsce (przy czym liczba mieszka#ców Stolicy to 27,2% !%cznej liczby mieszka#ców 10 badanych miast oraz 7,3% ogó!u ludno$ci miejskiej w Polsce).W 2008 r., w porównaniu do 2004 r., liczba ludno$ci w Pol-sce ogó!em zmniejszy!a si o 0,1%, przy czym liczba ludno$ci miast spad!a o 0,8%, natomiast liczba mieszka#ców wsi wzros!a o 1% (zob. Tabl. 1).W przy-padku rozpatrywanych miast, jedynie w Warszawie nast%pi! wzrost liczby lud-no$ci (o 1%), w pozosta!ych miastach mia! miejsce spadek liczby mieszka#ców, najwi kszy w 'odzi i w Katowicach (odpowiednio o 3,5% i 3,2%). Spo$ród badanych miast, najwi kszym odsetkiem mieszka#ców w liczbie ludno$ci miej-skiej danego województwa, zarówno w 2004 jak i w 2008 roku, charakteryzowa-!y si Warszawa, Kraków i 'ód), najmniejszym za$ Katowice, natomiast naj-wi ksz% g sto$ci% zaludnienia odznacza!a si Warszawa, najmniejsz% za$ Szcze-cin (zob. Tabl. 1).
3. Zagro&enia dla $rodowiska i zdrowia cz%owieka
Cz!owiek oddzia!uje na $rodowisko naturalne od tysi cy lat, ale szczególnie negatywna w skutkach jego dzia!alno$& nastapi!a wraz z rozwojem gospodar-czym $wiata, którego przyspieszenie obserwowane jest od czasów rewolucji przemys!owej, tj. od prze!omu XVIII i XIX wieku. Destrukcyjny charakter dzia-!alno$ci cz!owieka objawia si m.in. w „nieodwracalnych zmianach pierwotnego krajobrazu” [Wehle-Strzelecka, Korczy#ska, 2007, s. 56], w dewastacji i zanie-czyszczeniu $rodowiska (w tym gleby, wód powierzchniowych i podziemnych oraz powietrza), a tak"e w stratach w biosferze2.
Do g!ównych zagro"e# dla stanu $rodowiska, a zarazem i zdrowia cz!owieka, zaliczane s% zanieczyszczenia powietrza3. Najwi ksze )ród!a ich emisji to: przemys!, $rodki komunikacji oraz gospodarka komunalna, przy czym proporcje mi dzy emisj% z tych )róde! s% zale"ne od charakteru gospodarczego danego regionu. Struktura i wielko$& emisji zanieczyszcze# powietrza na danym obsza-rze nie jest sta!a, tzn. charakteryzuje si sezonowo$ci% (w okresie gobsza-rzewczym jest wy"sza), jak równie" ulega zmianie w ci%gu dnia (wzrasta w „godzinach szczytu” nat "enia ruchu drogowego), [Greszta i in., 2002, s. 25–26].
2 „(...) przypuszczalnie tylko 25% gatunków, które wymar!y w niedawnej przesz!o$ci, wygi-n !o z przyczywygi-n wygi-naturalwygi-nych. Pozosta!e zwygi-nikwygi-n !y z powierzchwygi-ni Ziemi bezpo$redwygi-nio lub po$redwygi-nio z powodu dzia!alno$ci cz!owieka. W ci%gu ostatnich 500 lat na $wiecie wygin !a a" jedna setka gatun-ków wy"szych zwierz%t, a wiele innych jest coraz bardziej zagro"onych [Kasprzak, 2009, s. 95].
3
Substancje wprowadzone przez cz!owieka do powietrza, w ilo$ciach które mog% zagra"a& zdrowiu cz!owieka lub negatywnie wp!ywa& na klimat i $rodowisko [Ochrona !rodowiska 2009, s. 217].
Zanieczyszczenia powietrza nios% za sob% wiele niekorzystnych skutków: ich negatywne dzia!anie na zdrowie cz!owieka objawia si przede wszystkim w powstawaniu schorze# uk!adu oddechowego oraz alergii. Natomiast w przy-padku biosfery, ich ujemny wp!yw widoczny jest m.in. w zniszczeniach lasów (objawiaj%cych si w obni"eniu produkcyjno$ci drzewostanów, wysychaniu drzew oraz stratach w zwierzynie le$nej i runie le$nym), spadku produktywno$ci ro$lin ze wzgl du na niszcz%ce dzia!anie dwutlenku siarki na chlorofil4, a tak"e w zatruciu "ywno$ci (poprzez gromadzenie si metali ci "kich w komórkach ro$lin i zwierz%t), [Konieczy#ski, 2004, s. 49–53]. Zawarte w powietrzu zanie-czyszczenia, wraz z opadami deszczu, dostaj% si do gleby oraz do wód po-wierzchniowych i podziemnych, powoduj%c ich ska"enie, co prowadzi równie" do zanieczyszczenia wody pitnej.
W uj ciu globalnym, wysoka emisja zanieczyszcze# powietrza prowadzi do ocieplania klimatu na Ziemi5. Zjawisko to nazywane jest efektem cieplarnianym i prawdopodobnie6 powstaje w wyniku dzia!ania tzw. gazów cieplarnianych (inaczej gazów szklarniowych), tj. dwutlenku w gla, metanu, pary wodnej, fre-onu i tlenków azotu, charakteryzuj%cych si zdolno$ci% poch!aniania promie-niowania podczerwonego odbitego od Ziemi ograniczaj%c mo"liwo$& swobodnej jego ucieczki, przez co równowaga pomi dzy energi% s!oneczn% doprowadzon%, a energi% odbit% zostaje zachwiana. Do wzrostu ilo$ci gazów cieplarnianych w atmosferze w szczególnym stopniu przyczyniaj% si spalanie paliw kopalnia-nych i deforestacja7 [Meadows i in., 2006, s. 116–117]. Do najwa"niejszych, cz $ciowo ju" obserwowanych, nast pstw globalnego ocieplania klimatu nale"%: podniesienie si poziomu wód powierzchniowych8 i zalanie terenów przybrze"-nych (na skutek stopienia cz $ci lodowców), zmiana kierunku pr%dów morskich, a tak"e przesuni cie si stref klimatyczno-ro$linnych i wygini cie niektórych gatunków flory i fauny [Kie&, 2007, s. 5; Konieczy#ski, 2004, s. 53–55; Malej, 2006, s. 23; Meadows i in., 2006, s. 117].
Efekt cieplarniany to problem globalny. W celu ograniczenia jego skutków d%"y si do zmniejszenia emisji gazów szklarniowych (zw!aszcza dwutlenku w gla), a do sposobów pozwalaj%cych osi%gn%& ten cel nale"% m.in. ograniczenie zu"ycia energii (zw!aszcza produkowanej na bazie w gla), rozwój
4 Chlorofile to „zielone barwniki fotosyntetyczne ro$lin i sinic” [Wielka Encyklopedia PWN, 2001].
5 Od 1860r. temperatura na Ziemi wzros!a o 0,6°C (+/– 0,2°C ) [Meadows i in., 2006, s. 113]. 6
Nie ma pewno$ci, i" globalny wzrost temperatury jest konsekwencj% wzrostu w atmosferze ilo$ci gazów cieplarnianych [Meadows i in., 1995, s. 83].
7
„Lasy wch!aniaj% i utrzymuj% du"e ilo$ci [dwutlenku – A.M.] w gla, co u!atwia utrzymanie w równowadze ilo$ci CO2 w atmosferze, a tym samym zwalcza efekt cieplarniany” [Meadows, 1995, s. 56].
8
nych )róde! pozyskiwania energii oraz zalesianie terenów [Konieczy#ski, 2004, s. 55].
Za ograniczeniem zu"ycia energii, zw!aszcza produkowanej z paliw kopal-nianych9 przemawia jeszcze jeden fakt – ograniczono$& tych z!ó" naturalnych. „Paliwa kopalniane nie s% odnawialne, ich wielko$& jest bardzo ograniczona w porównaniu z wyk!adniczo rosn%c% konsumpcj%” [Meadows i in., 1995, s. 66], w zwi%zku z tym nie powinny by& marnowane. Szacunki wskazuj%, "e przy obecnym ich wykorzystaniu w skali $wiata, zasoby10 w gla wystarcz% na 200 lat, ropy na 100 lat, a gazu ziemnego na 150 lat [Berdo, 2006, s. 49].
Kolejnym cennym zasobem jest woda. Obecnie popyt11 na ni% jest bardzo wysoki i wci%" wzrasta, tymczasem globalne zasoby wody s!odkiej s% ograni-czone, a w wielu rejonach $wiata niewystarczaj%ce [G!adysz, 2007, s. 5]. Kraje najbardziej zagro"one niedoborem wody to kraje Bliskiego Wschodu, Afryki Pó!nocnej, Chiny, Indie, Meksyk i Ameryka Po!udniowa [Kluczek, 1999, s. 49]. Polska równie" jest krajem ubogim w wod , dodatkowo znaczne jej ilo$ci s% zanieczyszczone [G!adysz, 2007, s. 5]. Ocenia si , "e najwarto$ciowsze i naj-czystsze zasoby wód podziemnych pokrywaj% ok. 50% krajowego popytu [Ma-lej, 2006, s. 46].
Zasoby wody zdatnej do u"ytku s% pomniejszane na skutek zanieczyszcze#12. W ostatnich dekadach XX wieku, ilo$& wody nienadaj%cej si do u"ytku sta!a si niemal tak du"a jak ilo$& wody wykorzystywanej w globalnej konsumpcji [Me-adows i in., 1995, s. 49]. Ocenia si , "e je"eli liczba ludno$ci oraz globalne za-potrzebowanie na wod wzrosn%, to zasobu tego starczy co najwy"ej do 2100 roku [Meadows i in., 2006, s. 69]. W zwi%zku z powy"szym, zachodzi potrzeba racjonalnego korzystania z tego zasobu, co oznacza konieczno$& oszcz dzania wody, szczególnie w rejonach o wysokim poziomie jej zu"ycia.
Wynikiem dzia!alno$ci cz!owieka, niekorzystnie wp!ywaj%cym na $rodowi-sko, jest równie" produkcja odpadów13. Wiele z nich zawiera toksyczne i trudne do unieszkodliwienia substancje, które przedostaj%c si do wody i gleby oraz powietrza, stwarzaj% du"e zagro"enie dla $rodowiska naturalnego oraz zdrowia cz!owieka. Szczególnie niebezpieczne s% niektóre odpady przemys!owe, ale
9 Paliwa kopalniane dostarczaj% ponad 80% energii u"ytkowanej na $wiecie [Meadows i in., 1995, s. 59].
10 Nieodkryte rezerwy paliw kopalnianych mog% by& bardzo du"e, niemniej jednak zasoby te s% „sko#czone, nieodnawialne i malej%ce” [Meadows, 1995, s. 62].
11 W 1950r. globalne zapotrzebowanie na wod nie przekracza!o po!owy dost pnych zasobów [Meadows i in., 1995, s. 49].
12
Zanieczyszczenia wód zwi kszaj% si wraz z rozwojem miast i przemys!u, a jednym z g!ównych ich )róde! s% $cieki komunalne i przemys!owe [Kluczek, 1999, s. 47–49].
13
Odpady, to „ka"da substancja lub przedmiot, (…), który ich posiadacz pozbywa si , zamie-rza pozby& si , lub do ich pozbycia si jest obowi%zany” [Ochrona !rodowiska 2009, s. 337]. Istnieje wiele rodzajów odpadów. Podstawowy podzia! to odpady komunalne i przemys!owe.
wysokie zagro"enie nios% równie" odpady komunalne14 (nazywane tak"e byto-wo-gospodarczymi), zawieraj%ce m.in. du"% liczb drobnoustrojów saprofitycz-nych i chorobotwórczych [Kluczek, 1999, s. 199]. W celu zmniejszenia nega-tywnych skutków odpadów, stosuje si ich odzyskiwanie15, recykling16 lub unieszkodliwianie17.
Przytoczone powy"ej aspekty ingerencji cz!owieka w $rodowisko wskazuj% na konieczno$& dbania o otaczaj%c% nas przyrod . Niezb dne jest to, by prze-strzega& zasad racjonalnego wykorzystywania zasobów naturalnych, jak i w!a-$ciwego gospodarowania odpadami, gdy" „ostateczna granica rozwoju w skali globalnej jest prawdopodobnie wyznaczona przez dost pno$& surowców energe-tycznych, a tak"e zdolno$& biosfery do absorpcji ubocznych produktów zu"ycia energii” [Nasza wspólna..., 1991, s. 86–87]. Dzia!alno$& cz!owieka powinna przebiega& zgodnie z zasad% zrównowa"onego rozwoju, tj. przy zachowaniu równowagi pomi dzy rozwojem spo!eczno-gospodarczym a $rodowiskiem natu-ralnym [Berdo, 2006, s. 77; Mazur-Wierzbicka, 2005, s. 36–37], a mówi%c ina-czej „w harmonii pomi dzy lud)mi i mi dzy ludzko$ci% a przyrod%” [Nasza wspólna…, 1991, s. 94].
4. Stan i ochrona $rodowiska w Polsce 4.1. Zu&ycie wody i odprowadzenie $cieków
W Polsce w 2008 r. pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludno-$ci wyniós! 10751,9 hm3, przy czym pobór wody na cele produkcyjne (z wy!%-czeniem rolnictwa i le$nictwa) stanowi! 69,7% ca!kowitego poboru. Ca!kowite zu"ycie wody w Polsce w 2008 r. wynios!o 10233,6 hm3, z czego zu"ycie wody na potrzeby przemys!u stanowi!o 73,3% ca!kowitego zu"ycia. Pozosta!e )ród!a
14
Odpady komunalne to „odpady powstaj%ce w gospodarstwach domowych, a tak"e odpady niezawieraj%ce odpadów niebezpiecznych, pochodz%ce od innych wytwórców odpadów, które ze wzgl du na swój charakter lub sk!ad s% podobne do odpadów powstaj%cych w gospodarstwach domowych” [Ochrona !rodowiska 2009, s. 337].
15 Odzysk odpadów, to „dzia!ania niestwarzaj%ce zagro"enia dla "ycia, zdrowia ludzi lub dla $rodowiska, polegaj%ce na wykorzystaniu odpadów w ca!o$ci lub w cz $ci, lub prowadz%ce do odzyskania z odpadów substancji, materia!ów lub energii i ich wykorzystania” [Ochrona
!rodowi-ska 2009, s. 337].
16 Recykling, to „odzysk odpadów, polegaj%cy na powtórnym przetwarzaniu substancji lub materia!ów zawartych w odpadach w procesie produkcyjnym w celu uzyskania substancji lub materia!u o przeznaczeniu pierwotnym lub o innym przeznaczeniu” [Ochrona !rodowiska 2009, s. 337].
17
Unieszkodliwianie odpadów „polega na poddaniu ich procesom przekszta!ce# biologicz-nych, fizycznych lub chemiczbiologicz-nych, w celu doprowadzenia ich do stanu, który nie stwarza zagro-"enia dla "ycia, zdrowia ludzi lub dla $rodowiska” [Ochrona !rodowiska 2009, s. 337].
zu"ycia wody to rolnictwo i le$nictwo (11,2%) oraz eksploatacja sieci wodoci%-gowej (15,4%).
W przekroju województw, najwi ksze zu"ycie wody ogó!em w 2008 r. zosta-!o odnotowane w mazowieckim (25,9% ca!kowitego zu"ycia wody w Polsce), oraz w zachodniopomorskim (16,5%) i wielkopolskim (16,8%), najmniejsze za$ w podlaskim (0,8%) i lubuskim (0,9%). Najwy"sze zu"ycie wody na potrzeby przemys!u równie" odnotowano w mazowieckim (30,6% zu"ycia na ten cel w Polsce), w zachodniopomorskim (21%) i wielkopolskim (19,4%), a najni"sze tak"e w lubuskim i podlaskim (0,2%). Analizuj%c struktur zu"ycia wody na poszczególne cele w ka"dym województwie mo"na zauwa"y&, i" najwi ksze zu"ycie wody na potrzeby przemys!u ma miejsce w zachodniopomorskim (93,7% ca!kowitego zu"ycia w tym regionie), $wi tokrzyskim (88,2%) oraz w mazowieckim (86,9%), natomiast najwi ksze zu"ycie wody na potrzeby rol-nictwa i le$rol-nictwa odnotowuje si w lubelskim (47,9% zu"ycia w tym regionie) oraz w lubuskim (45,7%).
W 2008 r., w porównaniu do 2004 r., zu"ycie wody ogó!em w Polsce zmala!o o 3%. Spadek ten dotyczy! zarówno zu"ycia wody na cele przemys!owe (o 3,4%), jak i przez gospodarstwa domowe (o 1,4%). Spo$ród analizowanych miast, je-dynie w Szczecinie i w Warszawie w tym okresie odnotowany zosta! wzrost zu"ycia wody ogó!em (odpowiednio o 6,9% i 3,7%), wynikaj%cy ze wzrostu zu"ycia wody na cele przemys!owe, przy spadku zu"ycia wody przez gospodar-stwa domowe. W pozosta!ych rozpatrywanych miastach nast%pi! spadek w tym wzgl dzie, najwi kszy we Wroc!awiu i w Katowicach (odpowiednio o 17,1% i 16,8%), najmniejszy za$ w Krakowie (w 'odzi spadek ten wynosi! 10,3%). '%czne zu"ycie wody w miastach licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców, zarówno w 2004 jak i w 2008 r., stanowi!o 10% ogólnego zu"ycia wody w Pol-sce, przy czym zu"ycie wody na cele przemys!owe oraz przez gospodarstwa domowe w 2008 r. stanowi!o odpowiednio 7% i 23% ogólnego zu"ycia wody w Polsce.
Najwi ksze zu"ycie wody na cele przemys!owe, jako odsetek zu"ycia ogó!em, zarówno w 2008 jak i w 2004 roku, zosta!o odnotowane w Szczecinie i w Gda#sku, natomiast najwi kszym odsetkiem zu"ycia wody przez gospodarstwa domowe odznacza!y si miasta Lublin i 'ód) (zob. Tabl. 2). We wszystkich badanych miastach, zu"ycie wody w gospodarstwach domowych w przeliczeniu na 1 miesz-ka#ca by!o znacznie wy"sze od $redniej dla Polski (najwi ksze w Warszawie i w Krakowie – zob. Tabl. 2).
T ab li ca 2 . Z u "y ci e w o d y w P o ls ce o ra z w m ia st ac h l ic z %c y ch c o n aj m n ie j 3 0 0 t y s. m ie sz k a #c ó w , w l at ac h 2 0 0 4 i 2 0 0 8 . Z u "y ci e w o d y 2 0 0 4 2 0 0 8 n a ce le p rz em y s! o w e p rz ez g o sp o d ar st w a d o m o w e n a ce le p rz em y s! o w e p rz ez g o sp o d ar st w a d o m o w e M ia st o o g ó !e m w h m 3 w h m 3 w % zu "y ci a o g ó !e m w m 3 w % zu "y ci a o g ó !e m n a 1 o s w m 3 o g ó !e m w h m 3 w h m 3 w % zu "y ci a o g ó !e m w m 3 w % zu "y ci a o g ó !e m n a 1 o s w m 3 B y d g o sz cz 2 9 ,5 1 0 ,5 3 5 ,6 1 3 ,9 4 7 ,1 3 7 ,7 2 5 ,5 7 ,6 2 9 ,8 1 3 ,2 5 1 ,8 3 6 ,7 G d a #s k 9 8 ,2 7 5 ,8 7 7 ,2 1 8 ,1 1 8 ,4 3 9 ,5 9 0 ,3 6 8 ,2 7 5 ,5 1 7 ,9 1 9 ,8 3 9 ,2 K at o w ic e 3 2 ,2 1 1 ,6 3 6 ,0 1 3 ,0 4 0 ,4 4 0 ,7 2 6 ,8 8 ,4 3 1 ,3 1 1 ,8 4 4 ,0 3 8 ,2 K ra k ó w 6 1 ,3 1 3 ,2 2 1 ,5 3 7 ,6 6 1 ,3 4 9 ,7 5 9 ,3 1 1 ,2 1 8 ,9 3 5 ,9 6 0 ,5 4 7 ,5 L u b li n 2 1 ,8 3 ,9 1 7 ,9 1 4 ,4 6 6 ,1 4 0 ,4 1 9 ,5 2 ,7 1 3 ,8 1 3 ,5 6 9 ,2 3 8 ,4 ' ó d ) 5 3 ,4 3 ,4 6 ,4 3 7 ,2 6 9 ,7 4 8 ,0 4 7 ,9 3 ,3 6 ,9 3 3 ,0 6 8 ,9 4 4 ,1 P o zn a # 4 1 ,9 6 ,2 1 4 ,8 2 4 ,5 5 8 ,5 4 3 ,0 3 9 ,5 5 ,2 1 3 ,2 2 3 ,8 6 0 ,3 4 2 ,6 S zc ze ci n 1 7 5 ,7 1 5 0 ,7 8 5 ,8 1 8 ,6 1 0 ,6 4 5 ,1 1 8 7 ,9 1 6 4 ,8 8 7 ,7 1 6 ,4 8 ,7 4 0 ,2 W ar sz aw a 3 0 9 ,2 1 8 6 ,4 6 0 ,3 9 4 ,7 3 0 ,6 5 6 ,0 3 2 0 ,8 2 0 8 ,4 6 5 ,0 8 5 ,0 2 6 ,5 4 9 ,7 W ro c !a w 1 1 1 ,1 7 4 ,8 6 7 ,3 2 8 ,7 2 5 ,8 4 5 ,1 9 2 ,1 5 7 ,1 6 2 ,0 2 6 ,8 2 9 ,1 4 2 ,3 P ol sk a 93 70 77 70 ,2 82 ,9 12 29 ,1 13 ,1 32 ,2 90 84 ,7 75 04 ,2 82 ,6 12 12 ,2 13 ,3 31 ,8 * ró d !o : O ch ro n a ! ro d o w is ka , w y d an ia z l at 2 0 0 5 i 2 0 0 9 , G U S .
W Polsce w 2008 r. odprowadzonych do wód lub do ziemi zosta!o 8807,6 hm3 $cieków przemys!owych18 i komunalnych19, z czego 25,4% stanowi!y $cieki wymagaj%ce oczyszczenia. Spo$ród województw, najwi ksza ilo$& $cieków przemys!owych i komunalnych zosta!a odprowadzona w mazowieckim (27,9% ogó!u odprowadzonych $cieków w Polsce), zachodniopomorskim (18,6%) i wielkopolskim (18,2%), najmniejsza za$ w lubuskim (0,4%), podlaskim (0,5%), warmi#sko-mazurskim (0,8%) i opolskim (1%). Natomiast najwi ksza ilo$& $cieków przemys!owych i komunalnych wymagaj%cych oczyszczenia od-prowadzona zosta!a w $l%skim (16,2% $cieków wymagaj%cych oczyszczenia odprowadzonych w Polsce), ma!opolskim (12%), zachodniopomorskim (10,6%) i mazowieckim (10,4%), najmniejsza za$ w lubuskim (1,6%), podlaskim (1,8%), warmi#sko-mazurskim (2,2%) i $wi tokrzyskim (2,5%).
W Polsce w 2008 r., w porównaniu do 2004 r., odnotowany zosta! wzrost ilo-$ci odprowadzonych ilo-$cieków komunalnych i przemys!owych wymagaj%cych oczyszczenia (o 4,8%), natomiast w ka"dym z analizowanych miast nast%pi! spadek w tym wzgl dzie (zob. Tabl. 3), najwi kszy w Szczecinie (o 18,8%) i w Warszawie (o 13,6%), natomiast najmniejszy w 'odzi (o 1,5%).
W 2008 r. ilo$& odprowadzonych do wód lub do ziemi $cieków przemys!o-wych i komunalnych wymagaj%cych oczyszczenia, w miastach licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców stanowi!a 18,3% ogó!u odprowadzonych $cie-ków w Polsce (22,1% $cie$cie-ków odprowadzonych we wszystkich miastach Pol-ski)20, przy czym $cieki oczyszczone w tych miastach stanowi!y 16,9% ogó!u odprowadzonych $cieków oczyszczonych w Polsce (20% oczyszczonych $cie-ków odprowadzonych we wszystkich miastach), a $cieki nieoczyszczone 37,7% ogó!u odprowadzonych nieoczyszczonych $cieków w Polsce (53,6% $cieków nieoczyszczonych odprowadzonych we wszystkich miastach).
Spo$ród analizowanych miast, w 2004 r. jedynie w Bydgoszczy, a w 2008 r. równie" i we Wroc!awiu, oczyszczonych zosta!o 100% odprowadzonych $cieków komunalnych i przemys!owych (zob. Tabl. 3). Wysokie wska)niki oczyszczania $cieków, dla obu analizowanych lat, odnotowane zosta!y równie" w Krakowie, Lu-blinie, 'odzi i Poznaniu, natomiast najwi kszym udzia!em $cieków nieoczyszczo-nych w $ciekach odprowadzonieoczyszczo-nych ogó!em, zarówno w 2004 r. jak i w 2008 r., cha-rakteryzowa! si Szczecin. W wi kszo$ci rozpatrywanych miast, wi kszy odsetek $cieków nieoczyszczonych stanowi!y $cieki komunalne (zob. Tabl. 3).
18
„to $cieki (…) powsta!e w zwi%zku z prowadzon% przez zak!ad dzia!alno$ci% handlow%, przemys!ow%, sk!adow%, transportow% lub us!ugow%, a tak"e b d%ce ich mieszanin% ze $ciekami innego podmiotu, odprowadzane urz%dzeniami kanalizacyjnymi tego zak!adu” [Ochrona
!rodowi-ska 2009, s. 127].
19
„to $cieki bytowe lub mieszanina $cieków bytowych ze $ciekami przemys!owymi albo wo-dami opadowymi lub roztopowymi” [Ochrona !rodowiska 2009, s. 128].
20
Ca!kowita ilo$& wyprodukowanych $cieków komunalnych w znacznym stopniu zale"y od wielko$ci miasta pod wzgl dem liczby mieszka#ców.
T ab li ca . 3 . (c ie k i p rz em y s! o w e i k o m u n al n e w y m a g aj %c e o cz y sz cz en ia , o d p ro w ad zo n e d o w ó d l u b d o z ie m i w P o ls ce i w m ia st a ch l ic z %c y ch c o n aj m n ie j 3 0 0 t y s. m ie sz k a #c ó w , w l at ac h 2 0 0 4 i 2 0 0 8 . 2 0 0 4 2 0 0 8 (c ie k i p rz em y s! o w e i k o m u n al n e (c ie k i p rz em y s! o w e i k o m u n al n e n ie o cz y sz cz an e n ie o cz y sz cz an e M ia st o o g ó !e m w h m 3 L u d n o $& k o rz y st aj %c a z o cz y sz c za ln i $c ie k ó w w % l u d n o $c i o g ó !e m o cz y sz c za n e w % $c ie k ó w o g ó !e m w % $c ie k ó w o g ó !e m w t y m o d p ro w ad za n e z za k !a d ó w p rz em y s! o w y ch w % $ ci ek ó w n ie o cz y sz -cz o n y ch w t y m o d p ro w ad za n e si ec i% k an al iz ac ji m ie js k ie j w % $c ie k ó w n ie o cz y sz -cz o n y ch o g ó !e m w h m 3 L u d n o $& k o rz y st aj %c a z o cz y sz c za ln i $c ie k ó w w % l u d n o $c i o g ó !e m o cz y sz c za n e w % $c ie k ó w o g ó !e m w % $c ie k ó w o g ó !e m w t y m o d p ro w ad za n e z za k !a d ó w p rz em y s! o w y ch w % $ ci ek ó w n ie o cz y sz -cz o n y ch w t y m o d p ro w ad za n e si ec i% k an al iz ac ji m ie js k ie j w % $c ie k ó w n ie o cz y sz -cz o n y ch B y d g o sz c z 2 0 ,4 9 2 ,7 1 0 0 ,0 . . . 1 8 ,7 9 1 ,3 1 0 0 ,0 . . . G d a #s k 3 5 ,8 1 0 0 ,0 8 4 ,8 1 5 ,2 4 ,2 6 9 5 ,7 4 3 4 ,0 9 7 ,8 7 7 ,7 2 2 ,3 2 ,5 0 9 7 ,5 0 K at o w ic e 3 5 ,0 6 6 ,5 8 4 ,2 1 5 ,8 5 3 ,0 4 4 6 ,9 6 3 4 ,2 7 2 ,5 7 1 ,9 2 8 ,1 6 4 ,4 6 3 5 ,5 4 K ra k ó w 5 4 ,1 9 0 ,9 9 9 ,3 0 ,7 6 6 ,2 9 3 3 ,7 1 5 0 ,3 9 1 ,5 9 9 ,9 0 ,1 9 7 ,5 0 2 ,5 0 L u b li n 2 0 ,2 9 7 ,2 9 8 ,8 1 ,2 0 ,0 0 1 0 0 ,0 0 1 8 ,6 9 7 ,9 9 9 ,3 0 ,7 0 ,0 0 1 0 0 ,0 0 ' ó d ) 5 0 ,8 9 6 ,9 9 9 ,1 0 ,9 7 ,6 1 9 2 ,3 9 5 0 ,1 9 6 ,6 9 9 ,1 0 ,9 1 5 ,0 8 8 4 ,9 2 P o zn a # 3 8 ,6 9 3 ,5 9 9 ,3 0 ,7 1 0 0 ,0 0 0 ,0 0 3 5 ,0 9 9 ,9 9 9 ,2 0 ,8 7 ,4 9 9 2 ,5 1 S zc ze ci n 2 7 ,9 1 5 ,7 3 7 ,7 6 2 ,3 2 ,4 0 9 7 ,6 0 2 2 ,6 1 4 ,9 3 6 ,7 6 3 ,3 3 ,6 5 9 6 ,3 5 W ar sz a w a 1 2 9 ,8 4 9 ,3 5 1 ,4 4 8 ,6 0 ,0 1 9 9 ,9 9 1 1 2 ,1 4 7 ,3 7 5 ,2 2 4 ,8 0 ,0 3 9 9 ,9 7 W ro c !a w 3 5 ,5 9 9 ,7 9 7 ,8 2 ,2 0 ,2 5 9 9 ,7 5 3 4 ,7 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 0 ,0 5 0 ,0 0 5 0 ,0 0 P ol sk a 21 34 ,9 59 ,0 91 ,0 9, 0 26 ,3 73 ,7 22 36 ,6 63 ,1 92 ,9 7, 1 46 ,7 5 53 ,2 5 * ró d !o : Ja k w T ab l. 2 .
Zarówno w 2004 jak i w 2008 roku, w rozpatrywanych miastach, z wyj%t-kiem Szczecina i Warszawy, relatywnie wi ksza cz $& mieszka#ców korzysta!a z sieci kanalizacyjnej wyposa"onej w oczyszczalnie $cieków (zob. Tabl. 3).
4.2. Emisja zanieczyszcze' powietrza
W Polsce w 2007 r., ca!kowita emisja g!ównych zanieczyszcze# powietrza by!a nast puj%ca: dwutlenek w g!a 328172 Gg21, tlenek w gla 2603 Gg, dwutle-nek siarki 1131 Gg, tlenki azotu 885 Gg, py!y 436 Gg. Analiza struktury tych zanieczyszcze# wskazuje, i" najwi ksze ilo$ci dwutlenku siarki zosta!y wyemi-towane w wyniku procesów spalania w sektorze produkcji i transformacji ener-gii (70,3%, przy czym w elektrowniach i elektrociep!owniach zosta!o wytwo-rzone 60% ca!kowitej emisji SO2), a najwi ksze ilo$ci tlenku w gla w wyniku procesów spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym (61%, przy czym gospodarstwa domowe odpowiada!y za 50,5% ca!kowitej emisji CO), oraz przez $rodki transportu drogowego (27%). Do g!ównych )róde! emisji tlenków azotu nale"a!y elektrownie i elektrociep!ownie (28% ca!kowitej emisji NOx), $rodki transportu drogowego (28%) oraz procesy spalania w przemy$le (16%), nato-miast py!y wytworzone zosta!y g!ównie w wyniku procesów spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym (36%, przy czym gospodarstwa domowe odpo-wiedzialne by!y za 30% ca!kowitej emisji py!ów), przez $rodki transportu dro-gowego (15%) oraz w wyniku procesów spalania w przemy$le (11%).
Jak ju" wspomniano, jednym z g!ównych )róde! emisji zanieczyszcze# po-wietrza s% zak!ady szczególnie uci%"liwe dla czysto$ci popo-wietrza (m.in. zak!ady energetyczne i przemys!owe). W Polsce w 2008 r. funkcjonowa!o 1787 tego typu zak!adów (najwi ksza ich liczba w województwie $l%skim – 366). W 2007 r. !%czna emisja zanieczyszcze# py!owych z zak!adów szczególnie uci%"liwych dla $rodowiska stanowi!a 17,6% ca!kowitej emisji py!ów w Polsce, natomiast w przy-padku g!ównych zanieczyszcze# gazowych, zak!ady te wyprodukowa!y 73,2% ca!kowitej emisji dwutlenku siarki i 67,4% ca!kowitej emisji dwutlenku w gla.
W Polsce w 2008 r., w porównaniu do 2004 r., nast%pi! spadek emisji zanie-czyszcze# py!owych (o 37,7%) i wzrost emisji zaniezanie-czyszcze# gazowych (o 1,3%) z zak!adów szczególnie uci%"liwych dla czysto$ci powietrza, g!ównie w wyniku wzrostu emisji dwutlenku w gla (o 1,4%), natomiast emisja dwutlen-ku siarki oraz tlendwutlen-ku azotu zmniejszy!a si odpowiednio o 30,4% i 5,2%.
21
T ab li ca 4 . E m is ja z an ie cz y sz cz e # z za k !a d ó w s zc ze g ó ln ie u ci %" li w y ch w P o ls ce i w m ia st ac h l ic z %c y ch c o n aj m n ie j 3 0 0 t y s. m ie sz k a #c ó w , w 2 0 0 8 r . E m is ja z an ie cz y sz cz e # g az o w y ch za n ie cz y sz cz en ia za tr zy m an e w u rz %d ze n ia ch d o r ed u k cj i S O2 N O C O2 p y !o w e g az o w e (b ez C O2 ) M ia st o p y !o w y ch w t y s. t o g ó !e m w t y s. t w % za n ie -cz y sz cz e # g az o w y ch w t n a k m 2 w t y s. t w % za n ie -cz y sz cz e # g az o w y ch w t n a k m 2 w t y s. t w % za n ie -cz y sz cz e # g az o w y ch w ty s. t n a k m 2 w % w y tw o -rz o n y ch w % w y tw o -rz o n y ch B y d g o sz cz 0 ,6 1 1 3 2 ,3 6 ,6 0 ,5 8 3 7 ,7 2 ,8 0 ,2 5 1 6 ,0 1 1 2 2 ,3 9 9 ,1 2 6 ,4 9 9 ,2 9 ,5 G d a #s k 0 ,9 2 3 5 9 ,1 1 0 ,6 0 ,4 5 4 0 ,5 3 ,9 0 ,1 7 1 4 ,9 2 3 4 3 ,2 9 9 ,3 3 8 ,9 9 9 ,0 7 2 ,5 K at o w ic e 0 ,5 1 0 2 1 ,3 2 ,7 0 ,2 6 1 6 ,4 0 ,9 0 ,0 9 5 ,5 1 0 0 5 ,1 9 8 ,4 1 6 ,1 9 9 ,4 3 2 ,3 K ra k ó w 2 ,9 6 2 7 6 ,4 9 ,0 0 ,1 4 2 7 ,5 6 ,7 0 ,1 1 2 0 ,5 6 2 2 5 ,0 9 9 ,1 8 1 9 ,0 9 8 ,7 0 ,4 L u b li n 0 ,7 7 9 7 ,3 2 ,3 0 ,2 9 1 5 ,6 0 ,8 0 ,1 0 5 ,4 7 9 3 ,7 9 9 ,5 5 5 ,4 9 4 ,0 0 ,1 ' ó d ) 0 ,4 2 5 6 5 ,2 1 0 ,1 0 ,3 9 3 4 ,5 5 ,3 0 ,2 1 1 8 ,1 2 5 4 9 ,5 9 9 ,3 9 8 ,7 9 9 ,8 2 ,6 P o zn a # 0 ,9 1 6 7 9 ,2 4 ,2 0 ,2 5 1 6 ,0 3 ,8 0 ,2 3 1 4 ,5 1 6 6 9 ,7 9 9 ,4 3 6 ,4 8 4 ,3 2 7 ,7 S zc ze ci n 0 ,7 1 2 4 8 ,3 5 ,6 0 ,4 5 1 8 ,6 2 ,4 0 ,1 9 8 ,0 1 2 3 9 ,6 9 9 ,3 0 4 ,1 9 9 ,0 6 ,7 W ar sz aw a 1 ,4 6 2 6 5 ,6 2 2 ,5 0 ,3 6 4 3 ,5 9 ,3 0 ,1 5 1 8 ,0 6 2 3 1 ,5 9 9 ,4 6 1 2 ,1 9 9 ,7 3 3 ,6 W ro c !a w 0 ,4 1 3 1 4 ,1 4 ,2 0 ,3 2 1 4 ,3 2 ,7 0 ,2 1 9 ,2 1 3 0 2 ,3 9 9 ,1 0 4 ,4 9 9 ,5 0 ,6 P ol sk a 76 ,8 21 63 19 ,0 60 3, 6 0, 28 1, 9 33 1, 1 0, 15 1, 1 21 45 33 ,6 99 ,1 7 0, 7 99 ,6 54 ,9 * ró d !o : Ja k w T ab l. 2 .
Spo$ród badanych miast, w obu analizowanych latach, najwi ksza emisja py!ów i zanieczyszcze# gazowych z zak!adów szczególnie uci%"liwych dla $ro-dowiska, zosta!a odnotowana w Krakowie i w Warszawie (zob. Tabl. 4). W 2008 r. emisja py!ów w tych miastach stanowi!a odpowiednio 3,8% i 1,8% emisji py!ów, a emisja zanieczyszcze# gazowych w ka"dym z tych dwóch miast stanowi!a 2,9% ca!kowitej emisji zanieczyszcze# gazowych z zak!adów szcze-gólnie uci%"liwych dla czysto$ci powietrza w Polsce. W przypadku 'odzi odset-ki te wynosi!y odpowiednio 0,5% i 1,2%.
Najwi ksz% emisj dwutlenku siarki z zak!adów szczególnie uci%"liwych dla $rodowiska w 2008 r. odnotowano w Warszawie (3,7% ca!kowitej emisji SO2 z zak!adów szczególnie uci%"liwych w Polsce), oraz w Gda#sku i 'odzi (odpo-wiednio 1,8% i 1,7%), najwi ksz% emisj% tlenku azotu charakteryzowa!y si miasta: Warszawa (2,8% emisji NO w Polsce), Kraków (2%) oraz 'ód) (1,6%), natomiast najwi ksz% emisj% dwutlenku w gla odznacza!y si Warszawa i Kra-ków (2,9% emisji CO2 w Polsce). We wszystkich badanych miastach, emisja dwutlenku w gla stanowi!a ok. 99% ogó!u zanieczyszcze# gazowych emitowa-nych z zak!adów szczególnie uci%"liwych dla czysto$ci powietrza (zob. Tabl. 4).
W 2008 r. w badanych miastach, z wyj%tkiem Poznania i Lublina, ok. 99% zanieczyszcze# py!owych wytworzonych przez zak!ady szczególnie uci%"liwe dla atmosfery, zosta!a zatrzymana w urz%dzeniach do redukcji. W Lublinie i w Pozna-niu odsetek ten wynosi! odpowiednio 94% i 84,3% (zob. tabl. 4). Najwy"szy procent zanieczyszcze# gazowych (bez CO2), wyemitowanych z zak!adów szczególnie uci%"liwych dla $rodowiska, zosta! zatrzymany w urz%dzeniach do redukcji w Gda#sku.
Kolejnym istotnym )ród!em zanieczyszcze# powietrza s% $rodki transportu drogowego. Ich liczba w Polsce z ka"dym rokiem wzrasta. W 2008 r., w porów-naniu do 2005 r., !%czna liczba pojazdów w Polsce, tj. samochodów i ci%gników, wzros!a o 26,9%, przy czym liczba samochodów osobowych wzros!a o 30,3%, natomiast w 2008 r. w porównaniu do 2007 r. ogólna liczba pojazdów wzros!a o 9,6%, przy czym liczba samochodów osobowych wzros!a o 10,2%. W Polsce w 2008 r. zarejestrowanych by!o 21,3 mln pojazdów, z czego 75,4% to samo-chody osobowe, 11,8% to samosamo-chody ci "arowe, 4,3% to motocykle i skutery, natomiast pozosta!e pojazdy to ci%gniki. W 2008 r. w Polsce na 1000 ludno$ci przeci tnie przypada!y 422 samochody osobowe (w 2004 r. liczba ta wynosi!a 314), natomiast w przekroju województw, w 2008 r. najwy"sz% warto$ci% poda-nego wska)nika charakteryzowa!y si mazowieckie i wielkopolskie (484), a tak"e opolskie i lubuskie (odpowiednio 449 i 437), najmniejszym za$ podla-skie, warmi#sko-mazurskie i podkarpackie (odpowiednio 366, 370 i 372).
W Tabl. 5 przedstawione zosta!y dane nt. ilo$ci zarejestrowanych samocho-dów w miastach licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców w ró"nych latach okresu 2002–2008. Dane te, ze wzgl du na brak najbardziej aktualnych
informa-cji dla wszystkich miast, nie s% ze sob% w pe!ni porównywalne i s!u"% jedynie celom pogl%dowym.
Tablica 5. Pojazdy zarejestrowane w miastach licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców w latach 2002–2008 Pojazdy zarejestrowane w tys. szt. Pojazdy zarejestrowane w tys. szt. Miasto Rok ogó!em osobowe Miasto Rok ogó!em osobowe 2002 284,4 222,1 2002 933,5 694,8 'ód) 2007 291,8 242,9 Warszawa 2006 . 762,7 2002 285,6 210,8 2002 298,1 220,6 Pozna# 2008 351,2 276,5 Wroc!aw 2007 346,7 274,8 2002 215,2 170,0 2002 318,7 257,8 Gda#sk 2006 . 188,3 Kraków 2008 426,7 335,5 2002 163,7 127,0 2002 136,5 107,8 Bydgoszcz 2008 201,6 161,5 Szczecin 2007 174,5 141,9 Lublin 2002 117,6 87,8 Katowice 2002 139,6 103,9
*ród!o: Dane ze stron internetowych GUS i urz dów statystycznych (w 'odzi, Poznaniu, Gda#sku, Bydgoszczy, Wroc!awiu, Szczecinie) oraz http://www.bip.krakow.pl/?sub_dok_id=26401
W 2007 r. w Polsce, ca!kowita emisja g!ównych zanieczyszcze# gazowych ze $rodków transportu drogowego by!a nast puj%ca: dwutlenek w gla 36116 Gg (z czego 50% emisji pochodzi!o z samochodów osobowych, a 29% z samocho-dów ci "arowych o masie ca!kowitej pow. 3,5 t), tlenek w gla 711,2 Gg (z cze-go 75% emisji dotyczy!o samochodów osobowych), tlenki azotu 249,4 Gg (z czego 38% emisji dotyczy!o samochodów osobowych, a 39% samochodów ci "arowych o masie ca!kowitej pow. 3,5 t), dwutlenek siarki 1,2 Gg (z czego 51% emisji pochodzi!o z samochodów osobowych, a 28% z samochodów ci "a-rowych o masie ca!kowitej pow. 3,5 t).
4.3. Zu&ycie energii
W 2004 r. i w 2008 r., ca!kowite zu"ycie energii w Polsce kszta!towa!o si na podobnym poziomie, tj. niespe!na 70 TWh22, przy czym odnotowany zosta! wzrost zu"ycia energii w gospodarstwach domowych (o 25%). Wzrost ten jest nast pstwem zwi kszenia si zu"ycia energii elektrycznej wykorzystywanej do zasilania urz%dze# i o$wietlania, przy zmniejszaj%cym si zu"yciu energii na
22
Dane po uwzgl dnieniu strat energii elektrycznej powsta!ych w sieciach elektroenergetycz-nych [Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2009]
ogrzewanie i przygotowywanie posi!ków (coraz wi cej gospodarstw domowych wyposa"onych jest w nowoczesne urz%dzenia gazowe i elektryczne, mniej ener-goch!onne ni" ich starsze odpowiedniki), [Efektywno!"…, s. 25].
W 2004 r. i w 2008 r., zu"ycie energii przez gospodarstwa domowe w Polsce ogó!em wynosi!o odpowiednio 22804 GWh i 28425 GWh, natomiast w miastach w przeliczeniu na 1 mieszka#ca zu"ycie to wynosi!o odpowiednio 701 kWh i 761 kWh [Ma#y Rocznik Statystyczny Polski 2009]. Wed!ug danych z 2006 r., !%czne zu"ycie energii w gospodarstwach domowych w miastach licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców stanowi!o 31,2% ca!kowitego zu"ycia energii w gospodarstwach domowych we wszystkich miastach Polski (zob. Tabl. 6). Najwi kszym zu"yciem energii w gospodarstwach domowych odznacza!a si Warszawa (29,6% !%cznego zu"ycia w gospodarstwach domowych w badanych miastach oraz 9,2% zu"ycia w gospodarstwach domowych we wszystkich mia-stach Polski), a najmniejszym Bydgoszcz i Lublin. W 'odzi zu"ycie energii w gospodarstwach domowych stanowi!o 11,4% !%cznego zu"ycia w stwach domowych w rozpatrywanych miastach, oraz 3,6% zu"ycia w gospodar-stwach domowych we wszystkich miastach Polski. W przeliczeniu na 1 miesz-ka#ca, najwi ksze zu"ycie energii zosta!o odnotowane w Krakowie, najmniejsze za$ w Bydgoszczy (zob. Tabl. 6).
Tablica 6. Zu"ycie energii w gospodarstwach domowych w Polsce i w miastach licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców, w 2006 r.
Miasto Zu"ycie energii w miastach GWh) % zu"ycia energii w miastach ogó!em % !%cznego zu"ycia energii w 10 badanych miastach zu"ycie energii na 1 mieszka#ca w miastach (w kWh/os) Wroc!aw 531,4 3,1 9,8 851,5 Bydgoszcz 232,7 1,3 4,3 646,0 Lublin 243,0 1,4 4,5 705,2 'ód) 616,7 3,6 11,4 816,3 Kraków 760,7 4,4 14,1 1035,7 Warszawa 1601,5 9,2 29,6 946,0 Gda#sk 390,1 2,2 7,2 863,7 Katowice 272,3 1,6 5,0 869,4 Pozna# 461,0 2,7 8,5 832,8 Szczecin 301,1 1,7 5,6 750,1 Polska 17364,8 100,0 100,0 743,1
4.4. Gospodarowanie odpadami
W Polsce, wg szacunków GUS, w 2008 r., ca!kowita liczba wytworzonych odpadów wynios!a 125 mln t, z czego 12,2 mln t, to odpady komunalne (320 kg w przeliczeniu na 1 mieszka#ca). Ca!kowita liczba zebranych odpadów komu-nalnych wynios!a 10 mln t (263 kg na 1 mieszka#ca), z czego odpady komunal-ne zebrakomunal-ne z gospodarstw domowych to 6,9 mln t (180,5 kg na 1 mieszka#ca). Najwi ksza ilo$& odpadów ogó!em zebranych z gospodarstw domowych w prze-liczeniu na 1 mieszka#ca zosta!a odnotowana w województwach dolno$l%skim (224,4 kg/os) i lubuskim (214,7 kg/os), najmniejsza za$ w $wi tokrzyskim (113 kg/os) i podkarpackim (124,3 kg/os).
W 2008 r., w porównaniu do 2004 r., liczba zebranych odpadów komunal-nych ogó!em w Polsce zmniejszy!a si o 1,7% (zob. Tabl. 7). W przypadku miast licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców, spadek w tym wzgl dzie odnotowano w 5 z nich, tj. w Poznaniu (najwi kszy spo$ród badanych miast, wynosz%cy 43,3%), 'odzi (o 27,2%), Szczecinie (o 13%), Katowicach (o 12,7%) i w Warszawie (o 2,6%). W pozosta!ych rozpatrywanych miastach odnotowano wzrost liczby zebranych odpadów (o 12–14%, z wyj%tkiem Gda#ska, gdzie wzrost ten wyniós! 1,8%).
Tablica 7. Odpady komunalne zebrane w Polsce i w miastach licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców, w latach 2004 i 2008
2004 2008
odpady komunalne zebrane odpady komunalne zebrane
Miasto ogó!em (bez wy- sepekcjo-nowanych) w tys. t ogó!em na 1 miesz-ka#ca w kg w tym z gospo-darstw domo-wych w tys. t w tym z gospo-darstw domo-wych w % ogó!em ogó!em (bez wyse- lekcjo-nowanych) w tys. t ogó!em na 1 miesz-ka#ca w kg w tym z gospo-darstw domo-wych w tys. t w tym z gospo-darstw domo-wych w % ogó!em Bydgoszcz 106 286,6 92 86,8 121 334,7 83 68,6 Gda#sk 166 362,4 92 55,4 169 371,4 94 55,6 Katowice 134 418,4 89 66,4 117 374,9 73 62,4 Kraków 246 324,6 156 63,4 281 371,0 159 56,6 Lublin 89 249,1 70 78,7 100 284,8 84 84,0 'ód) 323 417,4 186 57,6 235 312,9 168 71,5 Pozna# 360 631,2 261 72,5 204 363,8 131 64,2 Szczecin 169 409,8 117 69,2 147 360,8 101 68,7 Warszawa 836 493,9 433 51,8 814 476,8 505 62,0 Wroc!aw 208 327,3 148 71,2 238 376,7 144 60,5 Polska 9516 249,3 6602 69,4 9354 245,4 6428 68,7
W 2008 r. !%czna ilo$& zebranych odpadów w miastach licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców stanowi!a 26% ogólnej ilo$ci zebranych odpadów w Pol-sce, przy czym najwi ksz% cz $& odpadów zebranych w tych miastach, stanowi-!y odpady zebrane w Warszawie (33,5%). W 2008 r. we wszystkich badanych miastach zebrano wi ksz% ni" przeci tna dla Polski liczb odpadów komunal-nych ogó!em w przeliczeniu na 1 mieszka#ca (najwi ksz% w Warszawie). Odpa-dy komunalne zebrane z gospodarstw domowych w 10 badanych miastach, w 2008 r. stanowi!y 24% ca!kowitej wielko$ci odpadów zebranych z gospo-darstw domowych w Polsce.
W Polsce w 2008 r. odzyskowi poddanych zosta!o 75%, a unieszkodliwio-nych zosta!o 21,7% odpadów wytworzounieszkodliwio-nych w ci%gu roku (bez odpadów komu-nalnych). Na sk!adowiskach zebranych zosta!o 20,3 mln t odpadów (z wy!%cze-niem odpadów komunalnych). Na koniec 2008 r., nagromadzona na sk!adowi-skach w Polsce ilo$& odpadów wynosi!a 1731,6 mln t. Ca!kowita powierzchnia terenów sk!adowania odpadów23 w 2008 r. wynosi!a 9057,5 ha (29% tej powierzch-ni to tereny po!o"one w województwie dolno$l%skim, a 24,3% w $l%skim).
4.5. Tereny zieleni w miastach
W Polsce, wg danych GUS24 z 2009 r., ca!kowita powierzchnia gruntów zabu-dowanych i zurbanizowanych stanowi 4,9% ogólnej powierzchni kraju (z czego tereny mieszkaniowe i komunikacyjne to odpowiednio 17,6% i 58%), natomiast u"ytki rolne i grunty le$ne (czyli tzw. lesisto$&), zajmuj% odpowiednio 60,7% i 30% terytorium kraju. Tereny wszystkich miast stanowi% 6,8%25 powierzchni Polski, natomiast !%czna powierzchnia miast licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców stanowi niespe!na 1% powierzchni kraju.
Znaczn% cz $& powierzchni kraju (32,3%) stanowi% obszary prawnie chro-nione26. W$ród nich wyró"nione zosta!y 23 parki narodowe, 1441 rezerwatów, 120 parków krajobrazowych, 418 obszarów chronionego krajobrazu, a tak"e
23
Jest to powierzchnia nierekultywowana. Zrekultywowane tereny sk!adowania odpadów to „tereny, których eksploatacja zosta!a zako#czona i na których zosta!y przeprowadzone prace pole-gaj%ce na nadaniu lub przywróceniu im warto$ci u"ytkowych” [Stan i ochrona !rodowiska 2009, s. 337]. W Polsce, tereny zrekultywowane zajmuj% 69,1 ha powierzchni (wg stanu z 2008 r.).
24
Ma#y Rocznik Statystyczny Polski 2009, Powierzchnia i ludno!" w przekroju terytorialnym
w 2009r.
25
Odsetek ten jest wy"szy ni" odsetek powierzchni gruntów zabudowanych i zurbanizowa-nych w Polsce, ze wzgl du na istnienie w obr bie miast terenów niezamieszka!ych i niezabudowa-nych (np. nieu"ytki, lasy).
26
Ochrona przyrody „polega na zachowaniu, zrównowa"onym u"ytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i sk!adników przyrody” [Ochrona !rodowiska 2009, s. 268]. Ochrona mo"e by& ca!kowita lub cz $ciowa.
T ab li ca 8 . W y b ra n e o b sz ar y p ra w n ie c h ro n io n e a o ra z te re n y z ie le n i i g ru n ty l e $n e w P o ls ce i w m ia st ac h l ic z %c y ch c o n aj m n ie j 3 0 0 t y s. m ie sz k a #c ó w , w 2 0 0 8 r . O b sz ar y p ra w n ie c h ro n io n e o g ó !e m re ze rw at y p rz y ro d y p ar k i k ra jo b ra zo w e b o b sz ar y ch ro n io n eg o k ra jo b ra zu b u "y tk i ek o lo g ic zn e ze sp o !y przy rod n iczo- k ra jo b ra zo w e p ar k i, z ie le #c e i te re n y z ie le n i o si ed lo w ej la sy c M ia st o w h a w % pow. w h a w % p o w . w h a w % p o w . w h a w % p o w . w h a w % p o w . w h a w % p o w . w h a w % p o w . w h a w % p o w . B y d g o sz cz 6 0 8 6 ,0 3 4 ,8 0 ,0 0 ,0 1 4 8 6 ,0 8 ,5 4 6 0 0 ,0 2 6 ,3 0 ,0 0 ,0 0 0 ,0 0 ,0 1 2 9 2 ,5 7 ,4 4 8 4 9 ,4 2 7 ,7 G d a #s k 6 4 7 1 ,3 2 4 ,7 2 6 0 ,8 1 ,0 2 4 5 0 ,0 9 ,4 3 5 5 3 ,0 1 3 ,6 1 4 ,0 0 ,0 5 4 5 4 ,8 1 ,7 7 0 1 ,5 2 ,7 4 5 6 0 ,2 1 7 ,4 K at o w ic e 2 3 2 ,0 1 ,4 1 2 7 ,4 0 ,8 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 4 ,2 0 ,0 3 1 0 0 ,4 0 ,6 1 0 6 0 ,3 6 ,4 6 5 0 3 ,4 3 9 ,4 K ra k ó w 4 8 5 5 ,6 1 4 ,8 4 8 ,3 0 ,1 4 7 7 8 ,8 1 4 ,6 0 ,0 0 ,0 8 6 ,2 0 ,2 6 0 ,0 0 ,0 1 3 8 3 ,3 4 ,2 1 4 0 1 ,4 4 ,3 L u b li n 2 5 3 0 ,0 1 7 ,2 2 4 ,4 0 ,2 0 ,0 0 ,0 2 5 3 0 ,0 1 7 ,2 0 ,0 0 ,0 0 0 ,0 0 ,0 1 1 8 5 ,8 8 ,1 1 6 4 3 ,7 1 1 ,2 ' ó d ) 1 6 8 8 ,4 5 ,8 7 9 ,6 0 ,3 1 6 7 5 ,8 5 ,7 0 ,0 0 ,0 2 ,9 0 ,0 1 0 ,0 0 ,0 1 8 7 5 ,0 6 ,4 2 8 2 0 ,0 9 ,6 P o zn a # 3 5 4 ,6 1 ,4 5 6 ,0 0 ,2 0 ,0 0 ,0 1 8 2 ,7 0 ,7 1 1 5 ,9 0 ,4 4 0 ,0 0 ,0 8 7 7 ,1 3 ,3 3 5 9 4 ,5 1 3 ,7 S zc ze ci n 1 7 1 7 ,8 5 ,7 2 ,1 0 ,0 3 5 9 ,0 1 ,2 0 ,0 0 ,0 1 5 2 ,8 0 ,5 1 1 2 0 6 ,0 4 ,0 3 7 2 ,7 1 ,2 4 8 8 0 ,0 1 6 ,2 W ar sz aw a 1 2 0 3 1 ,6 2 3 ,3 1 7 9 9 ,6 3 ,5 2 5 3 6 ,6 4 ,9 9 4 6 9 ,1 1 8 ,3 1 3 ,6 0 ,0 3 6 7 ,3 0 ,1 2 7 1 4 ,6 5 ,3 7 9 6 6 ,7 1 5 ,4 W ro c !a w 7 1 9 ,0 2 ,5 0 ,0 0 ,0 6 8 4 ,0 2 ,3 0 ,0 0 ,0 3 5 ,0 0 ,1 2 0 ,0 0 ,0 1 1 3 9 ,7 3 ,9 2 1 2 1 ,1 7 ,2 P ol sk a 10 1 01 9 85 ,7 32 ,3 17 3 59 3, 9 0, 6 2 60 1 69 9, 1 8, 3 7 05 7 79 1, 9 22 ,6 45 5 87 ,0 0, 15 84 6 45 ,0 0, 3 56 3 99 ,1 0, 2 9 06 6 36 2, 5 29 ,0 U w ag i: a b ez p ar k ó w n ar o d o w y ch i s ta n o w is k d o k u m en ta cy jn y ch z u w ag i n a b ra k t y ch f o rm o ch ro n y p rz y ro d y w b ad an y ch m ia st ac h ; b ! %c zn ie z p o w ie rz ch n i% r ez er w at ó w i p o zo st a !y ch f o rm o ch ro n y p rz y ro d y ; c !% cz n ie z p o w ie rz ch n i% o b sz ar ó w p ra w n ie c h ro n io n y ch . * ró d !o : D an e G U S , tj .: O ch ro n a $ ro d o w is ka ( w y d an ia z l at 2 0 0 5 i 2 0 0 9 ) o ra z B an k D an y ch R eg io n al n y ch .
liczne zespo!y przyrodniczo-krajobrazowe, u"ytki ekologiczne, stanowiska doku-mentacyjne i in. Wymienione formy ochrony przyrody obejmuj% tereny o szczegól-nych walorach przyrodniczych, w zwi%zku z tym, je"eli znajduj% si w granicach administracyjnych miasta, to z regu!y usytuowane s% na jego obrze"ach.
W miastach cz sto wydzielane s% tzw. tereny zieleni, czyli „tereny wraz z in-frastruktur% techniczn% i budynkami funkcjonalnie z nimi zwi%zanymi, pokryte ro$linno$ci%, znajduj%ce si w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pe!ni%ce funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub os!onowe, a w szcze-gólno$ci parki, ziele#ce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe, a tak"e ziele# towarzysz%ca ulicom, placom, budyn-kom, (…)” [Ochrona !rodowiska 2009, s. 273].
W 2008 r., w miastach licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców, !%czna powierzchnia obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chro-nionych wynosi!a 36,7 tys. ha, co stanowi!o 0,36% ca!kowitej powierzchni prawnie chronionej w Polsce, natomiast !%czna powierzchnia gruntów le$nych w tych miastach wynosi!a 40,3 tys. ha, co stanowi!o 0,44% ogólnej lesisto$ci kraju (zob. Tabl. 8).
Spo$ród badanych miast, w 2008 r. najwi ksz% powierzchni% obszarów prawnie chronionych charakteryzowa!y si Bydgoszcz, Gda#sk i Warszawa, najmniejsz% za$ Pozna# i Katowice, natomiast najwi ksz% powierzchni% gruntów le$nych odznacza!y si Katowice i Bydgoszcz, najmniejsz% za$ Kraków (zob. Tabl. 8). Najwi ksza powierzchnia terenów zieleni zosta!a wydzielona w Lubli-nie i w Bydgoszczy, najmLubli-niejsza za$ w SzczeciLubli-nie.
W 'odzi, obszary prawnie chronione zajmuj% 5,8% powierzchni miasta (przy czym 5,7% to Park Krajobrazowy Wzniesie# 'ódzkich), natomiast grunty le$ne i tereny zieleni to odpowiednio 9,6% i 6,4% powierzchni miasta (zob. Tabl. 8).
5. Klasyfikacja miast ze wzgl#du na stan i ochron# $rodowiska
Klasyfikacja miast licz%cych co najmniej 300 tys. mieszka#ców, pod wzgl -dem stanu i ochrony $rodowiska oraz walorów przyrodniczych, zosta!a przepro-wadzona w oparciu o zespó! z!o"ony z 14 zmiennych diagnostycznych27 i przy wykorzystaniu taksonomicznego miernika rozwoju Z. Hellwiga28.
27
Zmienne te zosta!y wybrane spo$ród omówionych wcze$niej charakterystyk. 28
Miernik stosowany g!ównie dla oceny rozwoju spo!eczno-gospodarczego obiektów, ale znajduj%cy te" zastosowanie w ocenie sytuacji innych zjawisk. Oparty jest na tzw. wzorcu rozwoju
zo, tj. wektorze k warto$ci reprezentuj%cym najcz $ciej obiekt abstrakcyjny, o wspó!rz dnych
wyznaczanych zazwyczaj jako maksymalne warto$ci zestandaryzowanych zmiennych diagno-stycznych ze wszystkich badanych obiektów (w przypadku zbioru stymulant). Pomi dzy
wyzna-Do zbioru zmiennych diagnostycznych zaliczy!am nast puj%ce cechy29: x1 – zu"ycie wody w gospodarstwach domowych na 1 mieszka#ca x2 – zu"ycie wody na cele przemys!owe w % zu"ycia ogó!em,
x3 – $cieki oczyszczane w % odprowadzonych $cieków komunalnych i przemy-s!owych,
x4 – odpady komunalne zebrane ogó!em w przeliczeniu na 1 mieszka#ca, x5 – zu"ycie energii w gospodarstwach domowych w przeliczeniu na 1 miesz-ka#ca,
x6 – emisja zanieczyszcze# py!owych z zak!adów szczególnie uci%"liwych (w tys. t),
x7 – emisja SO2 z zak!adów szczególnie uci%"liwych (w t/km2), x8 – emisja NO z zak!adów szczególnie uci%"liwych (w t/km2), x9 – emisja CO2 z zak!adów szczególnie uci%"liwych (w tys. t/km2),
x10 – zanieczyszczenia py!owe z zak!adów szczególnie uci%"liwych zatrzy-mane w urz%dzeniach do redukcji w % wytworzonych,
x11 – zanieczyszczenia gazowe (bez CO2) z zak!adów szczególnie uci%"li-wych zatrzymane w urz%dzeniach do redukcji w % wytworzonych,
x12 – powierzchnia obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona w % powierzchni ogó!em,
x13 – powierzchnia gruntów le$nych w % powierzchni ogó!em, x14 – powierzchnia terenów zielonych w % powierzchni ogó!em.
Osiem spo$ród powy"szych zmiennych, tj. x1, x2 oraz x4 – x9, to destymulan-ty30. Wyznaczenie ich odwrotno$ci, pozwoli!o przekszta!ci&31 je w stymulanty32. Nast pnie zmienne diagnostyczne, w celu uwolnienia od miana, zosta!y unor-mowane33 w oparciu o formu! standaryzacji.
czonym wzorcem rozwoju zok, a obiektami podlegaj%cymi badaniu, oblicza si odleg!o$ci di,
w oparciu o które nast pnie konstruuje si wzgl dny taksonomiczny miernik rozwoju zi [zob.
Nowak, 1990, s. 88–89; Panek, 2009, s. 69–71]: ! " ! K k ok ik i z z d 1 2 ) ( i 0 1 d d z i i! " gdzie: d s d d0! #2
Miernik ten przyjmuje warto$ci z przedzia!u [0,1], co oznacza, "e im wy"sza warto$& zi, (czyli
mniejsza ró"nica od jedno$ci), tym dany obiekt jest bardziej podobny pod wzgl dem poziomu badanego zjawiska do obiektu wzorcowego.
29 Dane dla zmiennej x
5 dotycz% 2006 r., natomiast dane dla pozosta!ych zmiennych dotycz% 2008 r. 30
Zmienne, których ni"sza warto$& $wiadczy o korzystniejszej sytuacji z punktu widzenia badanego zjawiska.
31
przekszta!cenie to mo"e by& przeprowadzone na kilka ró"nych sposobów, w zale"no$ci od charakteru zmiennych [zob. Kolenda, 2006, s. 21–27; Panek, 2009, s. 35–37].
32
Zmienne, których wzrost warto$ci oznacza rozwój badanego zjawiska w po"%danym kie-runku.
33
Istnieje wiele metod normalizacji zmiennych [zob. M!odak, 2006, s. 37–42; Panek, 2009, s. 37–41].
Ustalenie charakteru zmiennych x1 i x5 by!o dosy& problematyczne. By& mo-"e bardziej zasadne by!oby postrzeganie ich jako nominanty34, jednak"e trudno jest okre$li& optymalne granice wielko$ci zu"ycia energii i wody w gospodar-stwach domowych przez 1 mieszka#ca. Poniewa", z punktu widzenia ochrony $rodowiska, im mniejsze jest zu"ycie tych zasobów tym lepiej, zmienne te trak-towane s% jako destymulanty. Natomiast w jednej z przeprowadzonych w celu porównawczym klasyfikacji, ze wzgl du na niejednoznaczny ich charakter, ce-chy te zosta!y pomini te.
Problematyczn% kwesti% by! równie" wybór cech x12 i x13 do zbioru zmien-nych diagnostyczzmien-nych, gdy" zmienne te nie s% w pe!ni roz!%czne (lasy mog% stanowi& cz $& terenów prawnie chronionych). Jednak"e, ze wzgl du na zró"ni-cowan% wielko$& udzia!u gruntów le$nych w powierzchni prawnie chronionej w analizowanych miastach, trudno jest dokona& wyboru, która ze wspomnianych zmiennych lepiej opisuje badane zjawisko. Z tego powodu, w zbiorze cech dia-gnostycznych zosta!y uwzgl dnione obie zmienne.
Ocena sytuacji w badanych miastach zosta!a dokonana w oparciu o tzw. „wzorzec”, czyli obiekt abstrakcyjny, utworzony przez minimalne b%d) maksy-malne warto$ci zmiennych diagnostycznych (w zale"no$ci od charakteru zmien-nych) w analizowanych jednostkach, czyli obiekt teoretyczny, charakteryzuj%cy si najbardziej korzystn% sytuacj% z punktu widzenia stanu i ochrony $rodowiska na tle innych obiektów (zob. Tabl. 9).
Tablica 9. Warto$ci zmiennych diagnostycznych b d%cych wspó!rz dnymi wzorca w badanych obiektach
x1 x2 x3 x4 x5 x6 x7 x8 x9 x10 x11 x12 x13 x14
36,7 6,9 100,0 284,8 646,0 0,4 14,3 5,4 4,1 99,8 72,5 34,9 39,4 8,1 *ród!o: Opracowanie w!asne na podstawie danych z tablic 2–4 oraz 6–8.
Przeprowadzona klasyfikacja wskaza!a Lublin i Bydgoszcz, jako miasta cha-rakteryzuj%ce si wzgl dnie najbardziej korzystn% sytuacj% pod wzgl dem stanu i ochrony $rodowiska a tak"e walorów przyrodniczych, oraz Kraków i Warsza-w , jako miasta Warsza-w których sytuacja ta jest najmniej korzystna (zob. Tabl. 10). Warto$ci miernika zi w Lublinie i w Bydgoszczy, cho& najwy"sze spo$ród pozo-sta!ych miast, osi%gn !y niespe!na po!ow odleg!o$ci od „wzorca” (czyli od 1). Wskazuje to na relatywnie umiarkowanie korzystn% sytuacj w tych miastach wzgl dem „wzorca”, z punktu widzenia analizowanego zespo!u cech diagno-stycznych. 'ód) w omawianej klasyfikacji plasuje si na czwartej pozycji (war-to$& miernika zi dla tego miasta osi%gn !a niespe!na 2/3 odleg!o$ci od wzorca).
34
Tablica 10. Klasyfikacja miast ze wzgl du na warto$ci miernika zi Lp. Miasto Miernik zi Lp. Miasto c.d. Miernik zi 1 Lublin 0,453 6 Wroc!aw 0,235 2 Bydgoszcz 0,414 7 Pozna# 0,213 3 Katowice 0,395 8 Szczecin 0,203 4 'ód) 0,285 9 Warszawa 0,076 5 Gda#sk 0,251 10 Kraków 0,047 *ród!o: Jak w Tabl. 9.
Powy"sze grupowanie nie jest jedynym z mo"liwych do przeprowadzenia. Zastosowanie innej metody klasyfikacji, i/lub wykorzystanie innego zbioru zmiennych diagnostycznych, i/lub rozpatrywanie innej grupy badanych obiek-tów, mo"e spowodowa& zmian wzorca, a przez to da& odmienny efekt grupo-wania obiektów. Jako przyk!ad wska" klasyfikacj miast przeprowadzon% w oparciu o rozpatrywany zespó! zmiennych diagnostycznych, ale przy wy!%-czeniu dzia!ania zmiennych x1 i x5 (cechy te postanowi!am wyeliminowa& ze wzgl du na ich niejednoznaczny charakter). Wyniki otrzymanej klasyfikacji by!y zbli"one do wcze$niej przeprowadzonego grupowania, chocia" nast%pi!y „przesu-ni cia” dwóch miast w obr bie zajmowanych lokat w rankingu (por. tablice 10 i 11).
Tablica 11. Klasyfikacja miast ze wzgl du na warto$ci miernika zi
(przy wy!%czeniu dzia!ania zmiennych x1 i x5). Lp. Miasto Miernik zi Lp. Miasto c.d. Miernik zi 1 Lublin 0,398 6 Wroc!aw 0,204 2 Katowice 0,383 7 Pozna# 0,175 3 Bydgoszcz 0,346 8 Szczecin 0,130 4 'ód) 0,267 9 Warszawa 0,091 5 Gda#sk 0,211 10 Kraków 0,061 *ród!o: Jak w Tabl. 9.
Dodatkowo, w celu porównawczym przeprowadzi!am klasyfikacj badanych miast w oparciu o zastosowany wcze$niej zespó! zmiennych diagnostycznych (z!o"ony ze wszystkich cech) ale przy wykorzystaniu metody rang35. Otrzymany w wyniku tej metody ranking przedstawia! si nast puj%co (uporz%dkowanie w kolejno$ci od miast o najkorzystniejszej sytuacji pod wzgl dem stanu i ochro-ny $rodowiska): Bydgoszcz, Lublin, Katowice, 'ód), Wroc!aw, Szczecin,
35
Metoda bezworcowa, polegaj%ca na obliczeniu miernika jako $redniej arytmetycznej rang w ka"dym obiekcie. Rangi wyznacza si dla ka"dego obiektu ze wzgl du na warto$ci poszczegól-nych zmienposzczegól-nych [zob. Panek, 2009, s. 64].
Pozna#, Gda#sk, Warszawa i Kraków. Porównuj%c obie klasyfikacje mo"na stwierdzi&, i" ranking miast sporz%dzony w oparciu o metod rang zbli"ony jest do klasyfikacji przeprowadzonej metod% Z. Hellwiga, jednak"e nast%pi!y pewne przesuni cia miast w obr bie zajmowanych lokat (por. Tabl. 10).
Lublin, wysok% lokat we wszystkich trzech rankingach, zawdzi cza g!ów-nie relatywg!ów-nie niskim w porównaniu do pozosta!ych miast wielko$ciom zu"ycia wody i energii w gospodarstwach domowych na 1 mieszka#ca (cechy nie anali-zowane w ostatnim grupowaniu), bardzo wysokiemu wska)nikowi oczyszczania $cieków, najwy"szemu spo$ród badanych miast odsetkowi trenów zieleni miej-skiej, a tak"e najni"szym spo$ród badanych miast wska)nikom emisji zanie-czyszcze# gazowych oraz ilo$ci zebranych w gospodarstwach domowych odpa-dów komunalnych przypadaj%cych na 1 mieszka#ca.
Wysoka lokata Bydgoszczy w przeprowadzonych klasyfikacjach wynika g!ównie z najni"szych spo$ród badanych miast wska)ników zu"ycia wody i energii w gospodarstwach domowych na 1 mieszka#ca (cechy nie analizowane w ostatnim grupowaniu), najwy"szego wska)nika oczyszczania $cieków komu-nalnych i przemys!owych (100%), wysokiego wska)nika zanieczyszcze# py!o-wych zatrzymanych w urz%dzeniach do redukcji (ponad 99%), oraz wysokich walorów przyrodniczych (tj. wysokich odsetków powierzchni prawnie chronio-nej, lasów oraz terenów zieleni miejskiej).
Katowice, wysok% lokat w rankingach zawdzi czaj% g!ównie relatywnie ni-skiemu w porównaniu do pozosta!ych miast zu"yciu wody w gospodarstwach domowych na 1 mieszka#ca, wzgl dnie niskiej emisji zanieczyszcze# py!owych i gazowych z zak!adów szczególnie uci%"liwych dla $rodowiska, oraz najwi k-szemu spo$ród badanych miast odsetkowi powierzchni gruntów le$nych.
Podsumowanie
Przedstawione charakterystyki miast licz%cych co najmniej 300 tys. miesz-ka#ców, z punktu widzenia stanu i ochrony $rodowiska, wskazuj% na ich znacz-ne zró"nicowanie w tym wzgl dzie (w du"ym stopniu zale"znacz-ne od profilu gospo-darczego miasta).
Uj cie syntetyczne rozwa"anego problemu wskaza!o Lublin, Bydgoszcz i Katowice jako miasta o najbardziej korzystnej sytuacji pod wzgl dem stanu i ochrony $rodowiska, oraz Kraków i Warszaw , gdzie ta sytuacja jest najmniej korzystna, w porównaniu do pozosta!ych badanych miast, z punktu widzenia analizowanego zbioru zmiennych diagnostycznych. 'ód) zaj !a czwart% pozycj we wszystkich przeprowadzonych klasyfikacjach, co wskazuje na umiarkowanie korzystn% sytuacj tego miasta w badanym wzgl dzie w$ród rozpatrywanych miast.
Jednak"e nale"y pami ta&, i" rozszerzenie badania o wi ksz% liczb miast, b%d) zastosowanie innego zbioru zmiennych diagnostycznych, mog!oby spowo-dowa& zmian „wzorca” i ostatecznie da& odmienny efekt klasyfikacji, tzn. mia-sta znajduj%ce si obecnie na szczycie rankingów, pod wzgl dem mia-stanu i ochro-ny $rodowiska, mog!yby zaj%c du"o ni"sze lokaty.
Bibliografia
Berdo J., 2006, Zrównowa%ony rozwój. W stron& harmonii %ycia z przyrod', Earth conservation, http://www.ziemia.org/rozwoj_pdf/Zrownowazony-rozwoj-calosc.pdf (08.04.2010 r.)
Efektywno!" wykorzystania energii w latach 1997–2007, GUS, Warszawa
G!adysz R., 2007, Ekonomiczne i spo#eczne przemiany zaopatrzenia w wod& gospodarstw wiejskich
i gospodarki !ciekowej w regionie piotrkowskim, Wydawnictwo Uniwersytetu 'ódzkiego, 'ód)
Greszta J., Gruszka A., Kowalkowska M., 2002, Wp#yw imisji na ekosystem, Wydawnictwo Na-ukowe „(l%sk”, Katowice
Kasprzak K., 2009, Ochrona ró%norodno!ci gatunkowej – biologiczna konieczno!" czy praktyczna
potrzeba?, [w]: Zeszyty Naukowe Po#udniowo-Wschodniego Oddzia#u PTIE i PTG, nr 11,
Rzeszów
Kie& J., 2007, Odnawialne (ród#a energii, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Krakowie, Kraków Kluczek J.P., Wybrane zagadnienia z ochrony !rodowiska, 1999, Wydawnictwa Uczelniane
Aka-demii Techniczno-rolniczej, Bydgoszcz
Kolenda M., 2006, Taksonomia numeryczna. Klasyfikacja, porz'dkowanie i analiza obiektów
wielocechowych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wroc!awiu,
Wroc!aw
Konieczy#ski J., 2004, Ochrona powietrza przed szkodliwymi gazami. Metody, aparatura i
insta-lacje, Wydawnictwo Politechniki (l%skiej, Gliwice
Malej J., 2006, Ochrona !rodowiska. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uczelniane Ba!tyckiej Wy"szej Szko!y Humanistycznej, Koszalin
Mazur-Wierzbicka E., 2005, Koncepcja zrównowa%onego rozwoju jako podstawa gospodarowania
!rodowiskiem przyrodniczym [w]: Kopyci#ska D. (red.), Funkcjonowanie gospodarki polskiej w warunkach integracji i globalizacji, Wydawnictwo Naukowe Katedry Mikroekonomii US,
Szczecin
Meadows D., Meadows D., Randers J., 2006, Limits to growth. The 30-year update, Earthscan, London
Meadows D., Meadows D., Randers J., 1995, Przekraczanie granic. Globalne za#amanie czy
bez-pieczna przysz#o!"?, Warszawa
M!odak A., 2006, Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej, Difin, Warszawa
Nasza wspólna przysz#o!". Raport !wiatowej komisji do spraw !rodowiska i rozwoju, 1991, PWE,
Warszawa
Nowak E., 1990, Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów spo#eczno-gospodarczych, PWE, Warszawa
Panek T., 2009, Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej, Szko!a G!ówna Handlowa w Warszawie, Warszawa
Prawo ochrony !rodowiska, ustawa z dn. 27.04.001 r., Dz. U. Nr 62, poz. 627
Wehle-Strzelecka S., Korczy#ska A., 2007, Ochrona !rodowiska w kszta#towaniu wspó#czesnej
przestrzeni miejskiej w aspekcie idei ekologii miasta, [w]: Czasopismo techniczne,
z. 7A/2007, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków
Zadania IO$, G!ówny Inspektorat Ochrony (rodowiska, http://www.gios.gov.pl/artykuly/
402/Zadania-IOS (08.04.2010 r.)
(ród%a danych
Kraków na tle miast licz'cych 300 tys. i wi&cej mieszka ców w 2008 r. [w]: Informacje o stolicy województwa, Urz%d Statystyczny w Krakowie http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/
krak/ASSETS_09m00_03.pdf (08.04.2010 r.)
Kraków. Raport i stanie miasta, 2008, Rozdzia! IV (komunikacja i transport), Prezydent Miasta
Krakowa, http://www.bip.krakow.pl/?sub_dok_id=26401 (08.04.2010 r.)
Ma#y Rocznik Statystyczny Polski 2009, GUS, Warszawa Ochrona $rodowiska 2005, GUS, Warszawa
Ochrona $rodowiska 2008, GUS, Warszawa Ochrona $rodowiska 2009, GUS, Warszawa
Pojazdy samochodowe zarejestrowane, US w 'odzi, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/ xbcr/lodz/
ASSETS_08m15_172.pdf (08.04.2010 r.)
Pojazdy samochodowe, US w Poznaniu, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/ xbcr/poznan/
ASSETS_09m15_03.pdf (08.04.2010 r.)
Pojazdy samochodowe zarejestrowane, US w Gda#sku, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/
xb-cr/gdansk/ASSETS_07m13_06.pdf (08.04.2010 r.)
Pojazdy samochodowe w 2008 r., US w Bydgoszczy,
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_09p11_03.pdf (08.04.2010 r.)
Pojazdy samochodowe i ci'gniki zarejestrowane, US w Szczecinie,
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/szczec/ASSETS_miasto_2008_transport_04.pdf (08.04.2010 r.)
Pojazdy samochodowe i ci'gniki zarejestrowane, US we Wroc!awiu,
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/wroc/ASSETS_08_14_02.pdf (08.04.2010 r.)
Powiaty w Polsce 2007, GUS, Warszawa
Powierzchnia i ludno!" w przekroju terytorialnym w 2004 r., GUS, Warszawa Powierzchnia i ludno!" w przekroju terytorialnym w 2008 r., GUS, Warszawa Powierzchnia i ludno!" w przekroju terytorialnym w 2009 r., GUS, Warszawa Rocznik Demograficzny 2005, GUS, Warszawa
Rocznik Demograficzny 2009, GUS, Warszawa
