• Nie Znaleziono Wyników

Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy do połowy XV wieku

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy do połowy XV wieku"

Copied!
147
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

U N I W E R S Y T E T Ł Ó D Z K I

ACTA

UN IVERSIFATIS LOI )ZIENSIS

FOLIA HISTORICA

20

A licja Szym czakow a

URZĘDNICY ŁĘCZYCCY I SIERADZCY

DO POŁOWY XV WIEKU

\

\

(3)

R E D A K C J A N A C Z E L N A W Y D A W N I C T W U N IW E R S Y T E T U ŁÓ D Z K IE G O B o h d a n B a r a n o w s k i (R e d a k to r N a c z e ln y ) K r y s t y n a U r b a n o w i c z , A n d r z e j B a n a s i a k T a d e u s z J a s k u l a i r e d a k c j a w y d a w n i c t w ,, F O L IA H 1ST O R IC A " Z b i g n i e w S t a n k i e w i c z , J u l i a n J a ń c z a k REDAKTOR W Y D A W N IC T W A B o g u s ł a w P i e l a t REDAKTOR TEC H N IC ZN Y G r a ż y n a K a n i e w s k a O KŁADKĘ PR O JE K T O W A Ł W i e s ł a w C z a p s k i ? | i x > . Д Э Д Ц

ft Щ

U n i w e r s y t e t Ł ó d z k i 1964 W y d a n ie I. N a k ła d 2G5+85 eg z . A rk . w y d . 10,6. A rk . d ru k . 9,25. P a p ie r k l. III, 70 g, 70 X 100. Z am . 168/1059/84. L-3. C e n a z! 106,— D ru k w y k o n a n o w P r a c o w n i P o lig r a f ic z n e j U n iw e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o IS S N 0208— 6050

(4)

,,W ła dc y nie zarządzają państw em na w łasną rękę, ale przy pom ocy u rzę d n ik ó w "1. Pogląd taki sformułował na przełomie XII i XIII w. mistrz W incenty, w k ładając go w usta biskupa k rakow skieg o Pełki, przy okazji elekcji Leszka Białego na tron krakow ski. W y p o w ia d ał go nie tylko we w łasnym imieniu, ale również m ożnych małopolskich, którzy istotnie współuczestniczyli w rządach, a osiągnięte urzędy b y ­ ły instrum entem spraw o w anej władzy.

Rola, jaką odgrywali urzędnicy w życiu politycznym i społecznym polskiego średniowiecza, skłania do p rzyjrzenia się tej grupie zaiów n o pod ką te m jej składu osobowego, jak i atrybucji piasto w a n y c h u rzę ­ dów. Przedmiotem niniejszej pracy są u rzę d y 2 adm inistracji p a ń s tw o ­ wej — ta k zarządu centralnego, jak i lokalnego — oraz urzędy d w o r ­ skie na obszarze Łęczyckiego i Sieradzkiego do połowy XV w. Z roz­ w ażań w yłączono urzędników kancelaryjn y ch, mimo iż w okresie ro z­ bicia dzielnicowego należeli oni do wysokich urzędn ikó w zarządu c en­ tralneg o państw a. Je d n ak ż e ka n c ela rie książąt dzielnicowych docze­ kały się już osobnych opracowań, n atom iast k anclerze z XIV w. z na­ leźli m iejsce w m onografiach p o św ięconych funkcjonow aniu k a n c e ­ larii k ró lew sk iej3. Z innych względów pom inięto starostów i ;ch

współ-1 M d s t r z a W i n c e n t e g o K r o n i k a p o l s k a , w y d . K. A b g a r o w i c z i B. K ü r b i s , W a r s z a w a 1974, e. 2 17. * W lite r a tu r z e p r z e d m io tu b r a k j e s t d e f in ic j i u r z ę d u ś r e d n io w ie c z n e g o . W s p ó ł­ c z e s n e o k r e ś le n ia , z a w a r t e w p o d r ę c z n ik a c h p r a w a a d m in is tr a c y jn e g o i te m u p o d o b ­ n y c h o p r a c o w a n ia c h , są n ie p r z y d a t n e d la o m a w ia n e g o o k r e s u , w k tó r y m n ie o d ­ r ó ż n ia n o s f e r y p r a w n o -p u b lic z n e j o d p r a w n o - p r y w a tn e j . P or. J. M a t u s z e w s k i , S p r z e d a w a J n o ś ć u r z ę d ó w w P o l s c e , C P H 1964, t. X V I , z. 2, s. 118. 3 J. M i t k o w s k i , K a n c e l a r i a ■ K a z i m i e r z a K o n r a d o w i c a k s i ę c i a k u j a w s k o - ł ę - c z y c k i e g o (1233— 1267), W r o c la w 1968; Z. M a z u r , S t u d i a n a d k o n c e l a r i q k s i ę c i a L e s z k a C z a r n e g o , W r o c ła w 1975; M . B i e l i ń s k a , K o n c e l a r i a W ł a d y s ł a w a Ł o k i e t k a w l a t a c h -J296— 1299. Z e s t u d i ó w n a d k a n c e l a r i ą w i e l k o p o l s k ą , S t. 2 r . 1961, t. V I, s. 21— 80; I. S u ł k o w s k a - K u r a s i o w a , D o k u m e n t y k r ó l e w s k i e i i c h f u n k c j a w p a ń s t w i e p o l s k i m z a A n d e g a w e n ó w i p i e r w s z y c h J a g i e l l o n ó w . 1370— 1444, W a r ­ s z a w a 1977; J. K r z y ż a n i a k ó w a, K a n c e l a r i a k r ó l e w s k a W ł a d y s ł a w a J a g i e ł ł y . S t u d i u m z d z i e j ó w k u l t u r y p o l i t y c z n e j X V w i e k u , c z . I— II, P o z n a ń 1972— 1979; K. M a- l e c z y ń s k i , M. B i e l i ń s k a , A. G ą s i o r o w s k i , D y p l o m a t y k a w i e k ó w ś r e d ­ n i c h , W a r s z a w a 1971; i in n e .

(5)

p racow nik ów (burgrabiowie, rządcy, sędziowie i podsędkow ie grodzcy). Z agadnienie to wym aga odrębnego p o trak to w an ia w szerszym z a k re ­ sie chronologicznym, niż p rzy ję ty w niniejszej pracy. Opuszczono po­ nadto takich urzędników, jak rządcy książęcy, kom ornicy j woźni są­ dowi, kom ornicy-zastępcy asesorów sądowych, ponieważ — jak dwie poprzednio wym ienione gru p y — nie weszli oni do połow y X V w. w skład hierarchii ziemskiej.

Zakreślony krąg tery to rialn y znajduje swoje uzasadnienie w p rz e ­ szłości om aw ianych ziem. Do p o czątków XIII w. wchodziły one w skład prowincji łęczyckiej, która po opano w an iu jej przez Konrada I M a­ zowieckiego w 1228 r. przekształcona została w księstwo. W końcu 1262 r. Kazimierz Konradowie wydzielił z tego tery torium księstwo sieradzkie dla swego syna Leszka Czarnego. Pow stały wów czas dwie jednostki terytorialno-państw ow e o niezależnych stru k tu ra c h adm ini­ stracyjnych. Jednakże wobec bezdzietności Leszka (zm. 1288 r.) i ró w ­ nież bezpotom nej śmierci księcia łęczyckiego Kazimierza II (zm. 12!)4 r.) nie zdołały wyodrębnić się dwie n ow e linie piastowskie, a ziemie te znalazły się pod zarządem W ład ysław a Łokietka, jako praw ego ich dziedzica. W 1327 r. wyznaczono tutaj dożywocie b rata n ko m k ró le w ­ skim; Łęczyckie otrzym ał W ładysław, książę dobrzyński, zaś Sieradz­

k i Przemysł, książę inowrocławski. Sieradzkie powróciło do Ko­

rony w 1339 r., natom iast Łęczyckie dopiero ok. 1352 r.4 Je d n o ść poli­ tyczna sprawiła, że obie ziemie po włączeniu do Korony zachow ały między sobą podobieństwa w formach społecznych i praw nych; w za­ kresie zarządu lokalnego ujaw niło się to w p rzetrw an iu kilku u r z ę ­ dów w ygasłych w innych ziemiach.

Pod względem chronologicznym praca obejm uje urzędy i urzędni­ k ó w w okresie od 2 ćwierci XIII w. do połowy XV w. Cezura po­ czątkowa uzasadniona jest m om entem politycznym, tj. wyodrębnieniem k sięstw a łęczyckiego, którego stabilizacja w yraziła się m. in, u sta n o ­ wieniem urzędów dworskich i administracji państw owej. Cezurę k oń ­ cową wyznacza zakończenie procesu formowania się hierarchii urzę­ dów ziemskich; ostatnią zmianę w tym zakresie — form alne przenie­ sienie ty tu łu kasztelańskiego z Kazimierza na Inowłódz — n otu jem y w 1438 r. Zamknięcie pracy na połowie XV w. jest też zgodne z ogól­ nie p rzy ję tą periodyzacją historii państw a i p raw a Polski, w ram ach któ rej mieści się częściowo tem atyk a niniejszej p rac y 5.

* S. Z a j ą c z k o w s k i , S t u d i a n a d t e r y t o r i a l n y m f o r m o w a n i e m z i e m ł ę c z y c k i e ) i s i e r a d z k i e j , Ł ódź 1951, s . 31 i n .i J . S z y m c z a k , W s p r a w i e t z w . b u n t u L e s z k a C z a r n e g o w {261 т., Z N U Ł 1976, se r . I, z. 4, s. 41; W . K ę t r z y ń s k i , Z a p i s K a z i ' m i e r z ą W i e l k i e g o d l a K a z i m i e r z a B o g u s ł a w i c a , PH 1912, t. X I V , s. 186— 192. 5 J. B a r d a c h , H i s t o r i a p a ń s t w a i p r a w a P o l s k i , t. I, D o p o ł o w y X V w . , W a r ­ s z a w a 1964, s. 20.

(6)

Problem atyka urzędnicza znalazła odbicie w syntezach z historii państw a i praw a, zaw iera ją c y c h wiele cennych j nadal a k tu alnych spo­ strzeżeń*. N iepodw ażalne znaczenie zachowała praca S. Kutrzeby, d o ­ tycząca organizacji i funkcjonow ania sądów grodzkich i ziemskich w XV w .7 W wielu rozprawach, na m arginesie rozw ażań nad z w y ­ czajami praw nym i i p ra k ty k ą sądową w średniowieczu, znalazły się uwagi om aw iające również udział u rzędników w wym iarze sp ra w ie d li­ w ości8.

Do badanego tem atu dużo wnoszą prace, zarów no starsze (Z. W o j ­ ciechowski), jak i nowsze (K. Buczek), dotyczące ustroju społeczno- -gospodarczego Polski w okresie rozbicia dzielnicowego. Szeroką d y ­ skusję wyw ołało zwłaszcza zagadnienie kom petencji urzędników te ­ rytorialnych®. Ustrój w e w n ętrzn y państw a polskiego w czasach p a n o ­ wania Kazimierza W ielkiego doczekał się w y czerpującej syntezy pióra Z. K aczm arczyka10.

W ostatnich latach literatura przedm iotu wzbogaciła się o szereg ujęć analitycznych na tem at hierarchii urzędniczej. Praca A. Wolffa, Studia nad urzędnikam i m azow ieckim i. 1370— 1526, opublikow ana w 1962 r., u kieru nk ow ała badania nad urzędnikami, przedstaw iając kw estionariusz pytań, obejm u jący problem y organizacji administracji państwowej, stru k tu ry i sprawności ap a ra tu władzy, zakresu jego f u n k ­ cji spełnianych n a dw orze i w terenie. Rozszerzony zakres przedm io­

G Z. W o j c i e c h o w s k i , P a ń s t w o p o l s k i e w w i e k a c h ś r e d n i c h . D z i e j e u s t r o j u , P o z n a ń 1948; S. K u t r z e b a , H i s t o r i a u s t r o j u P o l s k i w z a r y s i e , t. I, K o r o n a , W a r ­ s z a w a 1949. 7 S. K u t r z e b a , S ą d y z i e m s k i e i g r o d z k i e w w i e k a c h ś r e d n i c h , K r a k ó w 1901. ‘ T e n ż e , Л1 ę ż o b ó j s t w o w p r a w i e p o l s k i m X I V — X V w . , K r a k ó w 1907; J. R a - [ a c z , D a w n e p o l s k i e p r a w o k a r n e , W a r s z a w a 1932; t e n ż e , K a r a „ c h ą ź. b y " w S i e ­ r a d z k i e m w X V w i e k u , K H 1931, R. X L V , s. 16— 24; t e n ż e , K a r a „ s z e ś ć g r z y w i e n " w Ł ę c z y c k i e m w p ó ź n i e j s z y m ś r e d n i o w i e c z u , „ T h e m is P o ls k a " 1932, se r . III, t. V II, s. 4C)— G5; t e n ż e , K r a d z i e ż w p r a w i e ł ę c z y c k i m w X I V , X V i X V I w.-, P H 1932— — 1933, t. X X X , ś. 33— 45; P. B o r o w s k i , Ś c i g a n i e p r z e s t ę p s t w z u r z ę d u w ś r e d n i o ­ w i e c z n y m p r a w i e p o l s k i m , W a r s z a w a 1933. • Z . W o j c i e c h o w s k i , Z e s t u d i ó w n a d o r g a n i z a c j ą p a ń s t w a p o l s k i e g o za P i a s t ó w , L w ó w 1924,- t e n ż e , S ą d o w n i c t w o p r a w a p o l s k i e g o w d o b i e p r z e d i m m u n l - t e t o w e j , L w ó w 1930; K. B u c z e k , Z b a d a ń n a d o r g a n i z a c j ą g o s p o d a r k i w P o l s c e w c z e s n o i e u d a l n e j ( d b k o ń c a X I V w . ) , K H K M 1969, R. X V II, s . 193— 230; t e n ż e , Z b a d a ń n a d o r g a n i z a c j ą g r o d o w ą w P o l s c e w c z e s n o i e u d a l n e j . P r o b l e m t e r y t o r i a l n o ś c l g r o d ó w k a s z t e l a ń s k i c h , K H 1970, R. L X X V I1, s. 3— 29; K. M o d z e l e w s k i , S p ó r o g o s p o d a r c z e f u n k c j e o r g a n i z a c j i g r o d o w e j . N a j s t a r s z e ź r ó d ł a i m e t o d y , K H K M 1980, R. X X V III, s . 87— 101; t e n ż e , J u r y s d y k c j a k a s z t e l a ń s k a i p o b ó r d a n i n p r a w a k m o ż ę c c g o w św i e t l e d o k b m e n t ó w XIII w . KH 1980, R. L X X X V II, s . 149— 173; t e n ż e , O r g a n i z a c j a g o s p o d a r c z a p a ń s t w a p i a s t o w s k i e g o . X — X I // w i e k , W r o c la w 1975; i in n e . 10 Z. K a c z m a r c z y k , M o n a r c h i a K a z i m i e r z a W i e l k i e g o , t. I, O r g a n i z a c j a p a ń ­ s t w a , P o z n a ń 1939.

(7)

tow y posiada ro zpraw a A. Gąsiorow skiego (U rzędnicy zarzqdu lokal­ nego w późnośredniow ieczn ej W ielko p o lsce, Poznań 1970), k tó ry b a ­ dał urzędn ik ów z dwóch p u n k tó w widzenia: administracji lokalnej i są­ dow nictw a państw ow ego oraz stru k tu ry społeczeństwa szlacheckiego, a ściślej g ó rn ych jego warstw, k tó re tworzyli urzędnicy ziemscy. Obie w ym ienione prace stanow ią wzór m etody badawczej, a zarazem umoż­ liwiają odniesienia i po rów nania ze struk tu ram i łęczyckimi i sieradz­ kimi.

Jeśli chodzi o literaturą odnoszącą się do urzędów i urzędników w Łęczyckiem i Sieradzkiem w średniowieczu to jest ona stosunkow o skrom na i dotyczy jedynie n iek tó ry ch zagadnień zw iązanych z tym problemem. Pozbawione większej wartości są zestawienia — zresztą tylko najw yższych dostojników — o pracow ane przez a u to ró w h e rb a ­ rzy (K. Niesiecki, T. Zychliński). W iele n iea k tu aln y c h wiadomości o u rzędnikach sieradzkich zaw ierają w y k a z y sporządzone przez J. Ko- bierzyckiego11. Dużo większą w artość dla podjętej problem atyki m ają natom iast monografie rodów szlacheckich (S. Kozierowski, K. Potkański). Przydatność w yp róbo w any ch metod history czny ch — w tym genealogii

do odtw arzania więzi społecznych w zakresie dziejów politycznych przypom niał J. Bieniak, dając wiele ustaleń dotyczących urzędników obu in teresujących nas ziem na przełomie XIII i XIV w.12 P rzynależ­ ność rod ow ą urzędników sieradzkich (do roku 1400) przedstaw iła o sta t­ nio U. Z arzy ck a13.

W yłącznie urzędnikom łęczyckim n a przełomie XIV i X V w. p o ­ święcona jest praca T. Piotrowskiego (Dostojnicy w o je w ó d z tw a łę c z y c ­ k iego za p ierw szy c h Jagiellonów), opublikow ana w 1935 r. Badania autora, oparte na kw erendzie ksiąg sądowych łęczyckich, uwzględniły w szerokim zakresie zagadnienia heraldyczno-genealogiczne, a także ekonom iczne i w tej mierze nie można pominąć jego niew ątpliw ych zasług. J e d n a k wiele p rez e n to w a n y ch przez niego poglądów, jak cho ­ ciażby kw estia genezy n iek tó ry ch urzędów czy starszeństwo u rzęd n i­ ków, ujegło w eryfikacji w n a stę p n y c h latach; jest również przedm io­ tem k ry ty k i m. in. w niniejszej pracy. Pobieżnie p otrakto w ał P iotrow ­ ski problem y kom petencji i kwalifikacji urzędników, toteż w ym agają one ponow nego rozpatrzenia.

11 J. K o b i e r z y c k i , P r z y c z y n k i d o d z i e j ó w z i e m i s i e r a d z k i e j ; c z . II, W a r s z a w a 1916, s . 63— 90. 1г J. B i e n i a k , W i e l k o p o l s k a , K u j a w y , z i e m i e ł ę c z y c k a i s i e r a d z k a w o b e c p r o ­ b l e m u z j e d n o c z e n i a p a ń s t w o w e g o w l a t a c h 1300— 1306, T o r u ń 1969. J e s t o n r ó w n ie ż a u to r e m w ie lu b io g r a m ó w u r z ę d n ik ó w ł ę c z y c k ic h i s ie r a d z k ic h w P o l s k i m s ł o w n i k u b i o g r a f i c z n y m . 13 U . Z a r z y c k a , R o l a i d z i a ł a l n o ś ć a d m i n i s t r a c y j n o - p a l i t y c z n a r o d ó w z i e m i s i e ­ r a d z k i e j d o k o ń c a X I V w i e k u , RŁ 1975, t. X X (X X III), s. 179— 197.

(8)

Z ainteresow anie badaczy wzbudziły przede w szystkim te sprawy, k tóre wiązały się z odm iennością łęczyckiej i sieradzkiej hierarchii urzędniczej od stru k tu r ogólnopolskich. Znalazły one odbicie w p r a ­ cach syntetycznych, ale poświęcono im również o d rębne studia. Z. Ka­ czmarczyk badał zagadnienie kasztelan ów k o n a rs k ic h 14, k tó re — obok

innych kwestii dotyczących organizacji k asztelańskiej na ziemiach

Polski środkow ej — stało się przedm iotem rozw ażań autorki niniej­ szej p r a c y 15.

Należy również zasygnalizować studia nad pro b le m aty k ą teryto- rialno-polityczną ziem Polski środkow ej. O form acjach tery torialno - -ustrojow ych przed 1400 r. pisał S. Zajączk ow ski18. Form ow anie się granic w ojew ództw łęczyckiego i sieradzkiego oraz pow staw anie o k r ę ­ gów sądo w ych przedstawili w sw ych pracach R. Rosin i S. M. Z a jąc z ­ k o w sk i17. Dla ustalenia stanu m ajątk ow eg o poszczególnych u rzędn i­ k ó w duże znaczenie miały studia S. M. Zajączkow skiego nad w ła ­ snością szlachecką w XIII—XIV w. w Lęczyckiem i Sieradzkiem oraz geograficzno-historyczne18.

W y k o rz y s tan o również obszerną literatu rę z z ak resu historii poli­ tycznej, gospodarczo-społecznej, genealogii i herald yk i zarów no ogó l­ nokrajow ą, jak i regionalną.

Niniejsza praca opiera się na źródłach pozo stających dotychczas w rękopisach, a także w ydan ych już drukiem . Obfity m ateriał źródło­ wy przynoszą księgi sądowe w o jew ództw łęczyckiego i sieradzkiego19. u Z. K a c z m a r c z y k , K a s z t e l a n o w i e k o n a r s c y . S t u d i u m z h i s t o r i i u r z ę d ó w z i e m s k i c h i n a d w o r n y c h , C P H 1949, t. II, s. 1— 26. 15 A . S z y m c z a k ó w a, N o w e u r z ę d y k a s z t e l a ń s k i e w L ę c z y c k i e m l S i e r a d z ­ k i e m ( X I V — X V w . ) , A U L 1981, „ F o lia H is to r ic a " 2, s. 129— >150; z o b . t e ż t e j ż e , U r z ę d n i c y ł ę c z y c c y i s i e r a d z c y z a p a n o w a n i a o s t a t n i c h k s i ą ż ą t d z i e l n i c o w y c h , RŁ 1979, t. X X V (X X V III), s. 107— 138. 10 Z o b . p r z y p . 4. 17 Z ob . m . in. R. R o s i n, R o z w ó j t e r y t o r i a l n o - p o l i t y c z n y d a w n y c h z i e m w o j e ­ w ó d z t w a ł ó d z k i e g o ( X — X V w . ) , „ P ra co i M a t e r ia ły M u z e u m A r c h e o lo g ic z n e g o i Et­ n o g r a f ic z n e g o w Ł od zi. S e r ia A r c h e o lo g ic z n a " 1975, nr 22, s. 4 1 1 — 433; S. M . Z a j ą ­ c z k o w s k i , O k s z t a ł t o w a n i u s i ę g r a n i c d a w n y c h z i e m ł ę c z y c k i e j i s i e r a d z k i e j d o X V I w . , „ S la v ia A n t iq u a ” 1971, t. X V III, s. 123— 172. 11 S. M . Z a j ą c z k o w s k i , W i e l o w i o s k o w a w ł a s n o ś ć s z l a c h e c k a w w o j e w ó d z ­ t w i e s i e r a d z k i m ( X V i p i e r w s z a p o ł o w a X V I w . ) , RŁ 1973, t. X V III (X X I), s . 2 3 , n a k tó r e j w y m ie n io n e z o s t a ł y in n e p r a c e t e g o a u to r a . P o r. t a k ż e S. Z a j ą c z k o w s k i , S. M . Z a j ą c z k o w s k i , M a t e r i a ł y d o s ł o w n i k a g e o g r a l i c z n o - h i s t o r y c z n e g o d a w ­ n y c h z i e m ł ę c z y c k i e j i s i e r a d z k i e j d o 1400 r o k u , c z . I— II, Ł ó d ź 1966— 1970; R. R o - s i n, S ł o w n i k h i s t o r y c z n o - g e o g r a l i c z n y z i e m i w i e l u ń s k i e j w ś r e d n i o w i e c z u , W a r ­ s z a w a 1963. 1# T y lk o n ie w ie lk a c z ę ś ć k s ią g łę c z y c k i c h z o s t a ła w y d a n a d r u k ie m — z o b . K s i ę ­

g i s ą d o w e ł ę c z y c k i e o d 1385 d o 1419, c z . I— II, T e k i A . P a w i ń s k i e g o , t. III— IV , W a r ­

(9)

W okresie okupacji zaginęły księgi p otrkow skie i radomszczańskie, to ­ też szczątkowe informacje o urzędn ik ach tych ziem zebrano jedynie za pośredn ictw em w y d an y ch zapisek herbow ych, w yw o dó w szlachec­ twa oraz m ate ria łó w op u blikow anych przez S. Kozierowskiego w jego słow niku nazw topograficznych na obszarze wschodniej W ielkopolski20. Spośród n ied ru k o w a n y c h d o kum entów przejrzano archiwalia p rzecho ­ w yw an e w AGAD w W arszawie, w szczególności zbiór dok u m en tó w pergam in o w ych i M e try k ę Koronną, zbiory zgrom adzone w Muzeum N arodow ym w Krakowie, Bibliotece Jagiellońskiej i Bibliotece PAN w Krakowie oraz w Archiwum P a ństw ow ym w Poznaniu. Zdajem y sobie spraw ę z faktu, iż źródła archiw alne k r y ją jeszcze pew ne w ia ­ domości n a tem at u rzędników obu województw. Pełne ich w y k o rz y ­ stanie, np. przejrzenie ksiąg grodzkich i ziemskich z XVI—XVIII w. celem odnalezienia in grosow anych w nich przyw ilejów , wydłużyłoby ponad m iarę czas kw erendy, nie wnosząc zapew ne w iększych zmian w obrazie hierarchii urzędniczej om aw ian y ch ziem.

Oprócz dokum entów nie publik ow an y ch uw zględniono d o ku m en ty średniowieczne d ru ko w ane w k o d ek sach dyplom atycznych. Na ogół w yko rzy stano z nich jedy n ie listy świadków, stanow iące podstaw ę do sporządzenia w ykazu urzędników, ich awansów, a także w akansów oraz kształtow ania się łęczyckiej i sieradzkiej hierarchii urzędniczej. Szczególne zainteresow anie budziły dyplom y w ystaw ione przez urzę d ­ ników, zwłaszcza starostów, sędziów i podsędków, świadczące o ich kom petencjach, a ponadto zasadach funkcjonow ania średniowiecznego ap aratu władzy. Przejrzano też liczne przywileje, im m unitety i d o k u ­ m enty lokacyjne, zaw ierające wzmianki — na ogół jedna k ogólniko­

we o upraw nieniach urzędników. Uwzględniono .również d o k u m en ­

ty n adań panującego, akta kupna, sprzedaży i zamiany dóbr, p rz y n o ­ szące cenne informacje p rzy d a tn e do odtworzenia posiadłości i m a ją t­ ku poszczególnych urzędników.

Niewiele natom iast do om aw ianych zagadnień w noszą źródła histo- riograficzne. W zasadzie jed y nie J. Długosz w swojej Historii Polski

*“ S. K o z i e r o w s k i , B a d a n i a n a z w t o p o g r a f i c z n y c h n a o b s z a r z e d a w n e j w s c h o ­ d n i e j W i e l k o p o l s k i , t. I— II, P o z n a ń 1926— 4 9 2 8 o r a z w y d a n e p r z e z t e g o ż , N i e ­ z n a n e z a p i s k i h e r a l d y c z n e , c z . Ц, R P T H 1921— 1923 (1923), t. V I , s . 1— 22; t e n ż e , N i e z n a n e z a p i s k i h e r a l d y c z n e , c z . I, Z a p i s k i s i e r a d z k i e , t a m ż e 1926— 1927 (1928), t. V III, s. 144— 148. Z in n y c h w y d a w n ic t w zo b . F r a g m e n t y z a p i s e k h e r b o w y c h p i o t r k o w ­ s k i c h i r a d o m s k i c h w o j e w ó d z t w a s i e r a d z k i e g o X I V i X V w . , w y d . A . G i e y s z t o r , P H 1948, t. X X X V I I, s. 376— 406; N i e z n a n e z a p i s k i h e r a l d y c z n e ś r e d n i o w i e c z n e p o l ­ s k i e , g ł ó w n i e s i e r a d z k i e , w y d . S. L a g u n a [w :] t e n ż e , P is m a , W a r s z a w a 1915, s. 347— 375; Z a p i s k i h e r b o w e z d a w n y c h k s i ą g z i e m s k i c h p r z e c h o w y w a n y c h w A r c h i ­ w a c h R a d o m s k i e m i W a r s z a w s k i e m , w y d . K. P o t k a ń s k i , A K H 1886, t. Ш , s. 119— 151; i in n e .

(10)

w spom ina o udziale urzędników łęczyckich i sieradzkich w w y d a rz e ­ niach politycznych. W iększą wartość, mimo sformalizowania zapisów, mają osobiste zeznania urzędników obu ziem w procesach z Zakonem krzyżackim 21.

Niejednorodna baza źródłowa nie pozwala w jednako w y m stopniu odpowiedzieć na wszystkie postaw ione pytania, dotyczące urzędów i urzędników na przestrzeni 200 lat. N ajlepiej udok u m en to w a n e zo­ stały lata z przełomu XIV i XV w. oraz 1 połow a X V stulecia, gdy na wiadomości pochodzące z doku m en tó w nałożyły się informacje za­ w arte w księgach sądowych. Taki stan źródeł w yw a rł w pływ na osta­ teczny kształt opracow ania.

Cele pracy, baza źródłowa oraz litera tu ra pfzedm iotu n a rz u c a ją pew ne ukieru n kow anie poruszanych w rozpraw ie problemów. W roz­ dziale I przedstaw iono kw estię kształtow ania się hierarchii u rzędów w Łęczyckiem i Sieradzkiem do połowy X V w. przy zastosowaniu po­ działu na hierarchię dw orsko-dzielnicow ą i hierarchię ziemską. Jak o form alną cezurę dzielącą je p rzyjęto połowę XIV w., tj. m om ent w łą ­ czenia na stałe obu ziem do Korony.

Rozdział II tra k tu je o sposobach obsady urzędów . Om ówiono więc nom inacje oraz przypadki cesji, e k s p e k ta ty w i kum ulacji urzędów. O dręb n y m zagadnieniem stały się w akanse. Podjęto próbę ustalenia czasu, w jakim n astępow ała nom inacja po śmierci lub aw ansie u rz ę d ­ nika, a także wchodzenia w życie zasady dożyw otności piastowania urzędów.

Celem rozdziału III jest ukazanie wszystkich elementów^ w a r u n k u ­ jąc y c h otrzym anie nominacji. Om ówiono przeto osiadłość ziemską i cześć urzędników, ic h pozycję społeczną i m ajątek, a także w y k sz tał­ cenie, w,iek oraz zasługi.

Rozdział IV zawiera omówienie up raw n ie ń i obowiązków u rzędn i­ ków w XIII—XV w. W w y n iku zmian politycznych i reform adm ini­ stracyjnych, zachodzących w ciągu o m aw ianych 200 lat, kom petencje urzędników przeszły znamienną ew olucję. Część z nich utraciła bez­ pow rotnie swoje pierw otne funkcje, n iektórzy zaś w miejsce u tra c o ­ nych przejęli nowe obowiązki.

Praca niniejsza powstała na podstaw ie ro zpraw y doktorskiej pt. U rzędnicy łęczyccy, sieradzcy i w ie lu ń s c y do p o ło w y X V w., u k o ń ­ czonej w Instytucie Historii U niw ersy tetu Łódzkiego w październiku

21 J. D ł u g o s z , H i s t o r i a e P a l o n i c a e l i b r i XII, t. II— V , O p e r a o m n i a , t. X I— X I V ,

K r a k ó w 1873-— 1878; L i t e s a c r e s g e s t a e i n t e r P o l o n o s O r d i n e m q u e C r u c i l e r o r u m , w y d . I. Z a k r z e w s k i , t. I— II, P o z n a ń 1890— 1892,

(11)

1982 r.22 W tym miejscu pragnę podziękow ać doc. dr Ryszardowi Ro- sinowi, pod k tó reg o kierunk iem i z inspiracji pow stała ta rozprawa. Dziękuję również prof, dr Stefanowi K rakow skiem u i prof, dr hab. Antoniem u Gąsiorowskiemu, k tó ry c h uwagi krytyc z ne pozwoliły mi w yelim inow ać braki pierwszej redakcji.

O sobne podziękow ania składam prof, dr Józefowi M atuszew skiem u z In sty tu tu Praw a UŁ oraz uczestnikom jego seminarium d o k to rsk ie ­ go, na k tó ry m referow ałam sw oją pracę, a dy skusje nad nią p r z y ­ niosły wiele cennych uw ag w y ja śnia jąc y c h sp raw y ze znanej mi j e d y ­ nie ogólnie problem atyki historii prawa.

** Z e w z g lę d u n a o g r a n ic z e n ie o b j ę t o ś c i o w e te j p u b lik a c ji a u to r k a b y ła zm u ­ s z o n a z r e z y g n o w a ć z z a p r e z e n t o w a n ia k ilk u in n y c h z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z p o d ję tą p r o b le m a ty k ą , ja k s t a r s z e ń s t w o u r z ę d ó w , u p o s a ż e n ie u r z ę d n ik ó w , o r g a n iz a c j a s t a ­ r o ś c iń s k a w L ę c z y c k ie m ,i S ie r a d z k ie m . P o m in ię to r ó w n ie ż u r z ę d y i u r z ę d n ik ó w w i e ­ lu ń s k ic h . Z a s y g n a liz o w a n e s p r a w y są p r z y g o t o w y w a n e d o d ru k u , p o d o b n ie ja k w y ­ k a z y u r z ę d n ik ó w łę c z y c k ic h , s ie r a d z k ic h i w ie lu ń s k ic h d a r o k u 1500.

(12)

KSZTAŁTOWANIE SIĘ

ŁĘCZYCKIEJ I SIERADZKIEJ HIERARCHII URZĘDNICZEJ

Proces formowania się hierarchii urzędniczej w Lęczyckiem i Sie­ radzkiem do połowy XV w. można zamknąć w dw óch etapach. Pod­ staw ą do ich w yodrębnienia są przem iany zachodzące w s tr u k tu ­ rze ap a ra tu władzy, spow odow ane czynnikami polityczno-adm inistra­ cyjnym i oraz społecznymi i gospodarczymi. W pierw szym etapie, o b e j­ m ującym czasy rozbicia dzielnicowego, fu nkcjonow ały urzędy dwor- sko-dzielnicowe; natom iast w drugim, któ ry otw iera fakt włączenia na stałe tych ziem do K orony w połowie XIV w., nastąpiło ostateczne ukształtow anie się hierarchii ziemskiej.

1. H IE R A R C H IA D W O R S K O -D Z IE L N IC O W A

Na dzielnicowy a parat urzędniczy Łęczyckiego i Sieradzkiego skła­ dały się 3 gru p y urzędów, k tó re p ow stały — podobnie jak w całym k ra ju — dwustopniowo. Urzędy centralne i dw orskie zorganizowano wraz z w yodrębnieniem k sięstw a ze stolicą w Łęczycy, natom iast cza­ sów m onarchii wczesnofeudalnej sięga geneza urzędów związanych z zarządem lokalnym.

Prowincja łęczycka dzieliła się początkow o na 8 kasztelanii, k tó ­ ry ch głów ne g rody w ym ienia bulla gnieźnieńska z 1136 r., tj. Łęczycę, Sieradz, Spicymierz, Wolbórz, Rozprzę, Skrzynno, Żarnów i M ało­ goszcz1. Trzy ostatnie z nich przeszły ok. 1239 r. do k sięstw a

sando-1 K D W , nr 7; p o r. S. Z a j ą c z k o w s k i , S t u d i a n a d t e r y t o r i a l n y m f o r m o w a n i e m z i e m i ł ę c z y c k i e j i s i e r a d z k i e j , Ł ód ź 1951, s. 14— 22; t e n ż e , U w a g i n a d t e r y t o r i a l n o - - a d m i n i s t r a c y j n y m u s t r o j e m P o l s k i X I I w . , C P H 1955, t. V II, s . 296— 315; R. R o s i n , R o z w ó j p o l i t y c z n o - t e r y t o r i a l n y Ł ę c z y c k i e g o , S i e r a d z k i e g o i W i e l u ń s k i e g o ( d o p r z e ł o ­ m u X I V i X V w . ) , RŁ 1970, t. X I V (X V II), s. 2i?0— 286; t e n ż e , R o z w ó j t e r y t o r i a l n a - - p o l i t y c z n y d a w n y c h z i e m w o j e w ó d z t w a ł ó d z k i e g o ( X — X V w . ) , „ P r a c e i M a t e r ia ły M u z e u m A r c h e o lo g ic z n e g o i E tn o g r a f ic z n e g o w Ł o d zi. S e r ia A r c h e o lo g ic z n a " 1975, nr 22, S. 413. W te j p r a c y z n a jd u je s i ę p r z e g lą d lite r a tu r y p o ś w i ę c o n e j ś r e d n io w ie c z

(13)

-m ierskiego i odtąd granica po-między ty-m księstw e-m a księstw e-m łę­ czyckim, następnie także sieradzkim, przebiegała wzdłuż Pilicy2. W skład grupy urzędników administracji państw ow ej zarządu pro w in cjo n a ln e ­ go wchodzili — oprócz kasztelan ó w — wojscy i praw dopodobnie łow ­ czowie grodowi. Z XIII w. zachow ały się jedynie wzmianki o w o j­ skich łęczyckich i spicymierskich, daje to jednak podstaw ę do tw ier­ dzenia, iż urzędnicy ci funkcjonowali w każdym grodzie k a szte la ń ­ skim3.

Urząd łowczego łęczyckiego znany jest z okresu, gdy Łęczyckie nie stanowiło jeszcze odrębnego księstwa. W otoczeniu księżnej Grzy- misławy, wdow y po Leszku Białym, wystąpił w 1228 r. „Skarbimir Venator Lancitiae"4. Dokum enty K onrada I M azow ieckiego w ym ien ia­ ją tylko łowczych n a d w o rn y c h 5, ale na w ystęp ow anie lokalnych łow ­ czych grodow ych w czasie jego panow ania w skazuje dokum ent Ka­ zimierza Konradowica z 1248 r. Lista św iadków tego d o k um en tu w y ­ mienia łącznie 15 urzędników łęczyckich, pochodzących jeszcze z n o ­ minacji ojca, oraz kujawskich, stanow iących d otychczasow y dw ór Ka­ zimierza, a wśród nich 3 łowczych: Pęcława — nadwornego, Siecie­ cha — łęczyckiego i J a n a — sieradzkiego®. Pierw szy z nich był za­ pew ne urzędnikiem kujaw skim . Nie wiadomo, jak przedstaw iała się organizacja łowiectwa na K ujaw ach po 1247 r., kiedy Kazimierz roz ­ szerzył sw oją władzę również nad Łęczyckiem, bowiem po przen iesie­ niu Pęcława na kasztelanię spicym ierską znamy tylko 1 łowczego — Sędziwoja, określanego przem iennie urzędnikiem łęczyckim lub d w o r­ skim7. n e ] o r g a n iz a c ji t c r y t o r ia ln o - p a ń s t w o w e j . W s p r a w ie k a s z t e la n ii w o lb o r s k ie j 7,ob. R. R o s i n, W o l b ó r z i j e g o o k o l i c e w X I — X V / w . K a s z t e l a n i a — o s a d n i a t w o — m i a ­ s t o [w :] 4 0 0 - l e c i e ś m i e r c i A n d r z e j a F r y c z a M o d r z e w s k i e g o . 70 0 - l e c i e n a d a n i a p r a w m i e j s k i c h W o l b o r z o w i , red . R. R o s i n, Ł ó d ź 1975, s. 13— 25. s Por. S. A r n o l d , T e r y t o r i a p l e m i e n n e w u s t r o j u a d m i n i s t r a c y j n y m P o l s k i p i a s ­ t o w s k i e j [w :] t e n ż e , Z d z i e j ó w ś r e d n i o w i e c z a . W y b ó r p i s m , W a r s z a w a 1968, s. 312; Z a j ą c z k o w s k i , S tu d ia ... , s. 20— 2J, 36— 38. 3 W o j s k i ł ę c z y c k i, S tr z e s z e k , ś w ia d c z y ł w 1246 r. (K D W , nr 597); w o j s c y s p lc y - m ie r s c y to M r o c z e k w 1248 r. (D K M , nr 11, s. 295), B e n ik w 1254 r. (K D P, t. II, n r 63) i Ś w i ę t o s ł a w w 1264 r. — ta m ż e , nr 87. 4 Z b i ó r d y p l o m ó w k l a s z t o r u m o g i l s k i e g o , w y'd. E. J a n o t a , K r a k ó w 1867, c z . II, nr 6. 5 Z O P M , nr 410; K D W , nr 597. 6 D K M , nr 11, s . 295. P or. r o z b ió r k r y t y c z n y t e g o d o k u m e n tu ; J. M i t k o w s k i , K a n c e l a r i a K a z i m i e r z a K o n r a d o w i c a k s i ę c i a k u j a w s k o - l ę c z y c k i e g o (1233— J267), W r o ­ c ła w , s. 28; Z. G u i d o n , J. P o w i e r s к i, P o d z i a ł y a d m i n i s t r a c y j n e K u j a w i z i e m i d o b r z y ń s k i e j w XI I I — X I V w i e k u . W a r s z a w a — P o z n a ń 1974, s. 181.

7 K D P, t. II, nr 64; t. I, nr 49. W a r to p r z y p o m n ie ć , ż e p o d ło w c z y c h m ia ły

w X III w . g r o d y w L ą d z ie i K o n in ie — T. M a ń k o w s k i , P r a w o ł o w i e c k i e w P o ls -c ę w w ie k a -c h ś r e d n i-c h , P N L , 1904, R. X X X II, s. 613— 614,

(14)

Łowczy i podłowczy sieradzcy wystąpili już 1233 r. n a dworze Bolesława K onradow ica8, k tóry przez 1 rok p anow ał w wydzielonej mu przez ojca dzielnicy ze stolicą w Sieradzu. T rudno jednak że roz­ strzygnąć, czy dopiero od tego czasu można mówić o pow ołaniu u rz ę ­ du łowczego sieradzkiego, k tó ry p rzetrw ał pomimo zlikwidowania p o ­ działu w e w nętrznego Łęczyckiego, czy też geneza jego sięgała okresu

Lworzenia administracji tereno w ej za pierw szych Piastów. Kolejne wzmianki o łowczych sieradzkich pochodzą dopiero z 1264 r., tj. już po wydzieleniu dzielnicy sieradzkiej dla Leszka Czarnego. Łowczy od ­ tąd w ym ieniany jest wśród dostojników; był więc urzędnikiem n a ­ d w o rn y m 9.

W zmianki o podłowczych, zastępcach łowczych nadw ornych, są późniejsze (por. tab. 1). J e d n ak ż e urzędnik ten w ystęp ow ał już u K on­ rada I na M azow szu10, toteż jego nieobecność w źródłach do 1283 r. w Lęczyckiem oraz do 1369 r. — poza wsipomnianą w zm ianką z 1233 r. — w Sieradzkiem w y n ik a zapew ne z ich milczenia. Pisarze o d n o to w u ­ jąc w yższych rangą łowczych pomijali podległych im urzędników.

Do urzędników zarządu centralnego dzielnicy — oprócz k a n c le ­ rzy — zalicza się Skarbników. Urząd ten był w spólny dla dwudzielni- cow ych organizmów p aństw o w y ch K onrada I (Łęczyckie i Mazowsze do 1234 r., Łęczyckie i Czerskie 1234— 1247) i jego syna Kazimierza (Kujawy i Łęczyckie 1247— 1267). Na dw orze K onrada I skarbnikiem od ok. 1231 r. do 1238 r. był Lasota, k tó ry następnie został cześni- kiem, natom iast zarząd nad skarbcem książęcym otrzym ał do ty ch cza­ sowy podskarbi Domawój i pełnił tę funkcję aż do śmierci k sięcia11. Również Kazimierz Konradowie m ianował tylko 1 skarbnika. Ostatnie w ystąpienie skarbnika kujaw skiego, Mikołaja, o dnotow ane zostało w 1247 r., gdy książę rządził jeszcze tylko Kujawami. O dalszych lo­ sach M ikołaja nic nie wiemy, zaś n a stę p n y sk arb nik kujaw ski, Przy- bysław, pojaw ił się dopiero w 1266 r.12 Znani z dw o ru Kazimierza I w latach 1248— 1266 skarbnicy, Florian i Wit, określeni jak o łęczyccy,

K D P, t. I, nr 23. W s p r a w ie p o w s t a n ia d z ie ln ic y s ie r a d z k ie j w 1233 r. z o b . Z a j ą c z k o w s k i , Studia..., s. 35— 36; J. S z y m c z a k , U d z i a ł s y n ó w K o n r a d a I M a ­ z o w i e c k i e g o w r e a l i z a c j i j e g o p l a n ó w p o l i t y c z n y c h , RŁ 1980, t. X X I X , s . 20— 22. » K D P, t. II, nr 87; K D I, nr 6,- K D K K , c z . I, nr 88; K D P, t. II, n r 101, 153, 154. 10 J. P i ę t k a , U r z ę d n i c y i ś w i e c k i e o t o c z e n i e k s i ą ż ą t m a z o w i e c k i c h do p o ł o w y XI I I w i e k u [w :] S p o ł e c z e ń s t w o P o l s k i ś r e d n io w i e c z n e j. Z b i ó r s t u d i ó w , r e d . S. К. К u- c z у ń s к i, t. I, W a r s z a w a 1981, s. 141. 11 Z O P M , nr 309; K o d e k s d y p l o m a t y c z n y K s i ę s t w a M a z o w i e c k i e g o , w y d . T. L u- b o m i r s k i , W a r s z a w a 1863, nr 13; K D W , n r 267; D K M , nr 10, s. 124. 12 D K M , nr 11, s. 183; n r 35, 6. 205— 206.

(15)

P ie r w s z e z a p is y o u r z ę d n ik a c h łę c z y c k i c h T a b e l a 1 i s ie r a d z k ic h Lp. U r z ą d D a ta p ie r w s z e g o z a p is u Ł ę c z y c k ie S ie r a d z k ie 1 C h o r ą ż y 1297 1233, 1292 2 C z e ś n ik 1238 1265 3 K a s z te la n łę c z y c k i 1238 4 K a s z te la n s ie r a d z k i 1228 5 K a sz te la n r o z p ie r s k i 1227 6 K a sz te la n s p ic y m ie r s k i 1225 7 K o n a r sk i 1240 8 Ł o w c z y 1228 1233, 1248, 1264 9 M ie c z n ik 1254 1386 10 P o d c z a s z y 1241 1265 11 P o d k o m o r z y 1238 1233, 1265 12 P o d k o n ie 1247 1264 13 P o d ło w c z y 1283 1233, 1369 14 P o d s ę d e k 1238 1265 15 P o d sk a r b i 1238 16 P o d s to li 1242 1233, 1265 17 S ę d z ia 1239 1264 18 S k a r b n ik 1238 1264 19 S to ln ik 1239 1295 20 W o j e w o d a 1230 1264 21 W o j s k i 1246 1336 22 W o j s k i s p ic y m ie r s k i 1248 U w a g a : S p o r a d y c z n e p o ja w ia n ie s ią p o s z c z e g ó ln y c h u rz ę d ó w z a z n a ­ c z o n e z o s ta ło p o d a n ie m w sz y stk ic h w z m ia n e k ź r ó d ło w y c h z X III w . lu b n a jb liż s z ą z X IV w .

towarzyszyli księciu w objazdach całego p a ń s tw a 13, a poniew aż p o ­ siadali — jak się zdaje — p ew n e u praw nienia w zarządzaniu m a­ jątkiem nieruchom ym władcy, bardzo p raw dopodobna staje się hipo­ teza o ponaddzielnicowym ch a ra k te rz e p iastow anych przez nich u rzę­ dów. O 2 podskarbich Kazimierza I zachow ały się tylko 4 wzmianki.

J a n dw u kro tnie w 1248 r. w ystąp ił w tow arzystw ie Floriana, a Sie-

mirad w 1255 r. świadczył obok sk arbnika łęczyckiego W ita. Ten sam Siemirad w 1266 r. nosił ty tuł podskarbiego ku jaw sk ie g o 14. Pow rót do

13 T a m ż e , nr 12, s. 184; nr 11, s. 295; nr 14, s . 188; nr 19, s. 193; K D P, t. I, nr 37, 39, 42; t. II, nr 52, 64, 69; K D W , nr 386; S. M . S z a c h e r s k a , Z d z i e j ó w

k a n c e l a r i i k s i ą ż ą t k u j a w s k i c h w X III w . ^ )w a n i e z n a n e d o k u m e n t y s z p e t a l s k l e , St. 2r.

1960, t. V , s. 19— 20.

(16)

określnika kujaw skiego, nie tylko zresztą w ty tu latu rze sk a rb n i­ ka i podskarbiego, był następ stw em zmian po lityczno-terytorialnych w państw ie Kazimierza I. Pod koniec 1262 r. wydzielił on Leszkowi C zarnem u księstwo sieradzkie, pozostaw iając sobie kasztelanię łęczyc­ ką oraz Kujawy, d ok ą d przeniósł również ośrodek władzy. W e W ło ­ cław ku i Inow rocław iu w y staw io ne zostały nieliczne jego do k um en ty z ostatnich lat życia. Brak wiadomośći o urzęd nik ach łęczyckich z lat 1262— 1267 staw ia pod znakiem zap ytania odrębność adm inistracyjn ą okrojonego księstw a łęczyckiego, zwłaszcza że większość by łych urzędników tej dzielnicy przeszła do Leszka Czarnego.

P rzedstaw iony model fu nkcjonow ania urzędów skarbiow skich nie był rozwiązaniem w łaściw ym w yłącznie dzielnicom Polski środkow ej. Na tych sam ych zasadach działały one w M ałopolsce. Ziemie k r a k o w ­ ska i sandom ierska miały odrębne urzędy, ale, obok kanclerza, także skarbnik był urzędnikiem pionu centralnego, w spólnym dla ob u ziem. Model ten zmieniał się jed n a k w przy p ad k u związków pa ństw ow ych oparty ch nie na zasadzie dziedziczności, ale ele kc yjnośc i tronu. Po łą­ czenie pod pano w an iem Leszka Czarnego k sięstw a sieradzkiego i kra- kowsko-sandom ierskiego pozostawiło w obu dzielnicach nienaruszone s tru k tu ry urzędnicze. Niezależnie od sk arb nika krak ow sk iego w y s tę ­ pował w latach 1279— 1285 sk arbnik sieradzki, W o jc ie c h 15.

W grupie urzędn ikó w n a dw orn y ch w yróżnić należy wojewodów , sędziów, pod sęd ków i zapew ne podkom orzych. Łączyli oni bowiem funkcje n a dw orne z kom petencjam i adm in istracy jny m i n a obszarze całej ziemi.

Łęczyckie od m o m e ntu w łączenia w 1228 r. do państw a K onrada I w y stę p u je jako jed nostka samodzielna. W sk a z u je na to m. in. fakt m ianow ania przez księcia — niezależnie od w o je w o d y m azow ieckie­ go — również urzędnika tej rangi w Łęczycy1*. Decyzja ta p o d y k to ­ w ana była — być może — koniecznością z a akcepto w an ia istniejącego stanu rzeczy. Pierwszy bowiem znany w ojew oda łęczycki, Dzirżykraj, wspom niany w 1230 r., pochodził z ap ew n e z nominacji W ład y sław a

15 J. B a r d a c h , H i s t o r i a p a ń s t w a i p r a w a P o l s k i , t. I, D o p o ł o w y X V w . , W a r ­ s z a w a 1964, s. 256. 16 S y s t e m z a r z ą d z a n ia p r z e z K o n r a d a I K u ja w a m i i M a z o w s z e m c h a r a k t e r y z o w a ł s ię is t n ie n ie m w s p ó ln e j h ie r a r c h ii u r z ę d ó w o b u z ie m , c h o ć w t y tu la t u r z e k s ię c ia ic h o d r ę b n o ś ć b y ł a s t a l e p o d k r e ś la n a . T y t u la tu r a w o j e w o d y A r n o ld a (Z O PM , n r 2 0 2 , 208) p o ś w ia d c z a a d m in is tr a c y jn e w ł ą c z e n i e K u ja w d o d z ie ln ic y m a z o w ie c k ie j , z z a c h o w a ­ n ie m je d n a k p e w n e j o d r ę b n o ś c i, k tó r e j c h a r a k te r tr u d n o u s t a lić . P or. J. B i e n i a k , R o l a K u j a w w P o l s c e p i a s t o w s k i e j , „ Z ie m ia K u ja w s k a " 1963, t. I, s. 38— 39, 42— 43; G u i d o n , P o w i e r s к i, o p . c it., s. 167.

(17)

Laskonogiego17. Nie wiadomo, czy dopiero on zapoczątkow ał poczet w o jew odów łęczyckich. S. Zajączkowski przypuszczał, że urząd ten p o ­ wstał w poszczególnych dzielnicach po roku 1138, gdy dotychczasow i komesi prowincjonalni przyjęli na dwoi*ach książęcych funkcje podob­ ne do komesa pałacowego, n atom iast zarząd grodu stołecznego wraz z częścią atrybucji sądowniczych został pow ierzony osobno m ia n o w a ­ nym urzędnikom. W tym k o ntekście własnego w ojew odę mogła mieć już księżna Salomea. Inaczej sądzi J. Bieniak, k tó ry wyznacza proces pow staw ania dziedzicznych dzielnic na koniec XII stulecia, a o s ta ­ teczną organizację administracji zam yka w 1 ćwierci XIII w.18 P ie rw ­ szym w ojew o dą łęczyckim byłby wówczas istotnie Dzirżykraj.

O dręb n y urząd w ojew ody łęczyckiego zachow any został w okresie rządów Konrada I M azow ieckiego nad Łęczycą i Czerskiem w latach

1234 1247. Dokument kom esa Sąda, w y sta w io n y w obecności K on­

rada i wszystkich jego synów w K rakow ie 10 VII 1241 r., wym ienia wojewodów : krakow skiego — Mszczuja, m azow ieckiego — Czcibora i czerskiego — Boguszę10. Bogusza był już 18 IX 1241 r. w ojew odą łęczyckim, k tó ry to urząd objął po Mściwoju, przeniesionym na pala- cję krakow ską. Godność w o jew o dy w Czersku otrzym ał Sąd. Z o sta t­ nich lat rządów Konrada I znam y jeszcze 2 w ojew odów czerskich, a to M ikołaja i W o jc iec h a 20. Powołanie stanow iska w ojew od y czer­ skiego było wynikiem podziału dom inium w 1234 r. Bolesław o trz y ­ mawszy praw obrzeżne Mazowsze m ianował swoim w ojew o dą Czcibo­ ra, natom iast dotychczasow y w ojew o d a mazowiecki Bogusza, d ług o ­ letni w spółpracow nik Konrada, zachow ał tytuł, ograniczony jednak terytorialnie tylko do Mazowsza lewobrzeżnego, ze stolicą w C z e rsk u 21. O drębne dla Łęczycy i Czerska były także urzędy sędziowskie. O bok Mikołaja, sędziego dw o ru K onrada I w latach 1239— 1241, z tym

»7 S c h l e s i c h e s U r k u n d e n b u c h , b e a r b . H . A p p e 1 1. Bd I, Lfg. 2 (1217— 1230), G ra z— W ie n — K ö ln 1960, nr 314. O z w ią z k a c h D z ir ż y k r a ja , p o c h o d z ą c e g o z m o ż n e g o ro d u O k s z ó w i n a le ż ą c e g o d o e l i t y w ła d z y w O p o ls k ie m , z W ie lk o p o ls k ą — zo b . M . C e t w i ń s k i, R y c e r s t w o ś l ą s k i e d o k o ń c a XI I I w , P o c h o d z e n i e - g o s p o d a r k a - p o l l - t y k a , W r o c ła w 1980, s. 201— 202; t e n i e , R y c e r s t w o ś l ą s k i e d o k o ń c a XI I I w . B i o g ­ r a m y i r o d o w o d y , W r o c ła w 1982, ta b l. 9. 18 Z a j ą c z k o w s k i , U w a g i . . . , s. 321; K. B u c z e k (U p o s a ż e n i e u r z ę d n i k ó w w P o l ­ s c e w c z e s n o i e u d a l n e j , SH 1962 (1964), z. 3/4, s. 71— 72) p r z y jm u je , ż e w o k r e s ie p r z e d d z ie ln ic o w y m p e łn ą o b s a d ę u r z ę d ó w m ia ły w s z y s t k i e o ś r o d k i s t o ł e c z n e s e d e s p r i n c i p a l e s . Por. te ż J. B i e n i a k , P o l s k a e l i t a p o l i t y c z n a X I I w i e k u (cz. I, T ł o d z i a ­ ł a l n o ś c i ) [w :] S p o ł e c z e ń s t w o . . . , t. II, W a r s z a w a 1982, s. 18— 19. 18 D K I, nr 3: „ B o g u s sa p a la tin o C h ir c ie n s i" . 2« K o d e k s d y p l o m a t y c z n y k l a s z t o r u t y n i e c k i e g o , w y d . S. K ę t r z y ń s k i i S. S m o l k a , L w ó w 1875, nr 18; K D P, t. I, n r 32; K D W , n r 597. 21 Z a j ą c z k o w s k i , S t u d ia .. ., s. 34— 36; S z y m c z a k , o p . cit. , s. 32— 39.

(18)

samym tytułem w latach 1240— 1241 w ystępow ał M ścigniew 22. Ponie­ waż w tym czasie na K ujaw ach sędzią był Mirosław, na M azow szu — W y d ź g a 23, a według d o ku m en tu z 18 IX 1241 r. M ścigniew s p ra w o ­ wał taki urząd w Czersku, M ikołaja należy uznać za dostojnika łę ­ czyckiego24. Po nim urząd sędziego d w o ru objął Dobiesław (przed 12 V 1243 г.), a następnie Budzisław (przed 2 X 1246 r.)25. Z anikają natom iast wiadomości o obsadzie odrębnego urzędu w C zersku 28.

Nieliczne źródła dotyczące panow ania Kazimierza Konradowica w Łęczycy i na K ujaw ach w latach 1247— 1267 nie u jaw n ia ją w spo­ sób jednoznaczny organizacji sądow nictw a w jego państw ie. W iado­ mości o sędzi kujaw skim , Bożeju, u ry w a ją się po 1247 r. Funkcję s ę ­ dziego d w o ru do 1257 r. pełnił wspom niany już Budzisław, zaliczony w 1251 r. do hierarchii łęczy ckiej27. W takim razie w spom niany w 1254 r. Mścigniew, również iud ex curie, świadełc d o k u m en tu w y ­ staw ionego w Kruszwicy, był z apew ne urzędnikiem ku jaw sk im 28. Za odrębnością urzędów sędziowskich w obu dzielnicach przem aw ia p o ­ nadto fakt w ystęp ow an ia w latach 1247— 1252 dw óch podsędków : k u ­ jaw skiego — W ojciech a i łęczyckiego — W ita 29.

Budzisław zajm ował na dworze Kazimierza I w y ją tk o w ą pozycję. Tow arzyszył księciu nie tylko w trakcie sp raw o w ania jury sd y k c ji w Łę- czyckięm, ale również na Kujawach, usuw ając w cień sędziego tej dziel­ nicy. Ze względu na skrom ną bazę źródłową nie znam y n ieste ty za­ sady podziału obowiązków sędziowskich pomiędzy nich.

Również podkom orzowie łączyli praw dopodobnie funkcje nad w orn e z pewnym i obowiązkam i w terenie. Zauważyć bow iem należy, iż urząd ten związany był z ok reślonym terytorium , gdyż przyłączenie now ych obszarów nłe powodow ało rozszerzenia jego kom petencji. N ajp ew niej już K onrad I M azowiecki osadził p o dkom orzych zarów no w Łęczycy, jak i w Czersku. Podczas zjazdu tego księcia z synami w 1238 r. w Dankow ie wystąpili m. in. „Urbanus, M ironegus subcam erarii"30, n a ­ leżący niew ątpliw ie do świty K onrada I, poniew aż podkojnorzym m a ­

22 Z O P M , nr 3 90, 400, 406, 410. 23 K D P, t. II, nr 21; D K M , nr 9, s. 179; Z O P M , nr 384 , 389. 24 K D W , n r 229; Z O P M , n r 416. 25 K D P, t. II, nr 34; K D W , n r 597. 26 M o ż liw e , iż o b o k s ę d z ie g o c z e r s k ie g o is t n ia ł r ó w n ie ż u r z ą d j e g o z a s t ę p c y , p o d s ę d k a , k t ó r y s p r a w o w a ł L u c ja n w s p o m n ia n y w 1242 r. (K DP, t. III, n r 21), b o w ie m w Ł ę c z y c y w ty m c z a s ie p o d s ę d k ie m b y ł B o g u s ła w — D K M , n r 10, s. 124; Z O P M , nr 429. 27 K D W , nr 597; D K M , nr 19, s . 193; K D P , t. I, n r 36. 28 K D P, t. II, nr 63. 29 D K M , nr 11, s. 125; nr 11, s . 183; K D P, t. II, nr 44; K D W , nr 2 67, 304. 30 Z O P M , nr 361.

(19)

zowieckim w latach 1238—'1239 był Piotr, a podkom orzy kujaw ski — Jan rów nież uczestniczył w zjeździe31. Na liście św iadków w y sta w io ­ nego wtedy dokumentu, wśród innych dostojników nadw o rny ch , za­ jęli oni miejsce tuż po kasztelanie łęczyckim, z czego wnosić można, że byli istotnie podkomorzymi, a nie służebnymi kom ornikami książę­ cymi, Mirona, jako podkom orzego Konrada, w ym ienia ponadto falsyfi­ k a t z 1233 r.32; jest więc możliwe, że U rban był podkom orzym czerskim.

W czasach Kazimierza K onradowica odrębność podkom orzych k u ­ jaw skich od łęczyckich jest w yraźnie poświadczona. Linię k u jaw s k ą r e ­ prezentow ali K rystyn i Maciej, zaś łęczycką Jakub, W ilk i D zirżykraj33. Natomiast pozostała grupa urzędników dw orskich związana była p o ­ czątkow o ściśle z osobą władcy. O bejm ując p a no w anie w Łęczyckiem Konrad I Mazowiecki miał już u kształtow any dwór, w skład którego wchodzili: cześnik (pierwsze znane w ystąpienie w 1206 r.), konarski (1220), łowczy (1221), podczaszy (1220), podkonie (1218), podłowczy (1221), podstoli (1220), stolnik ( 1212)34. J a k k o lw ie k udział Łączycan w obsadzie tych urzędów jest pośw iadczony dopiero od 1239 r., sądzić można,, iż zmiana polityki personalnej nastąpiła po 1234 r., z chwilą gdy Łęczyckie stało się główną częścią składow ą w ładztw a księcia. Oznaczało to wciągnięcie ry c e rstw a tego tery torium na szerszą niż do ­ tąd skalę do polityki K onrada I.

W otoczeniu tego księcia nie pojawili się nigdy miecznik i chorąży. Urzędu miecznika nie było — jak się w ydaje — na dworze m azow iec­ kim, jest bowiem c harak tery sty czn e, że nie wystąpił on aż do końca samodzielnego by tu M azowsza35. Pokazał się natom iast w 1252 r. na dworze Kazimierza Konradowica i wszedł na stałe w skład hierarchii łęczyckiej, chociaż wiadomość o n astęp n ym mieczniku pochodzi dopiero z 1318 r. Być może, iż na d w o ra c h książąt dzielnicow ych w 2 połowie XIII w. zanikał cerem oniał dworski, gdyż miecznik sieradzki pojawił się bardzo późno, bo w 1386 r., już bez żadnego związku z dworem. Przykład miecznika wskazuje, że stru k tu ra urzędów w Łęczyckiem i Sieradzkiem nie kształtow ała się jed y n ie pod w pływ em stosunków mazowieckich, lecz ulegała ten d en cjo m ogólnopolskim.

Urząd chorążego znany był natom iast na dworze Bolesława K onra­ dowica. W 1233 r. odnotow any został w Sieradzu, zaś w 1239 r. u rz ę d ­

31 T a m ż e , nr 377, 388, 389. и T a m ż e , nr 332.

33 K D P , t. I, nr 39, 49; t. II, nr 27, 44, 46, 6 8, 69; D K M , nr 12, s. 184. 34 Por. P i ę t k a , op. cit ., s. 138— 141.

35 A . W o l f f , S tu d ia n a d u r z ę d n ik a m i m a z o w ie c k im i. 1370— 1526, W r o c la w 1962,

s. 59; M . W i l s к a, O b j a z d y k s i ę c i a J a n u s z a S t a r s z e g o . S t r u k t u r a w ł a d z y i ś r o d o ­

(20)

nik, o kreślony jako signUer, pojawił się na M azowszu3^ W zm ianki 0 chorążych nie są liczne i w y stę p u ją w dużych odstępach czasowych, chociaż była to godność znaczna, skoro w końcu XIII w. awansow ali na nią p odkom orzow ie37.

W' innej sytuacji niż Konrad był jego syn Kazimierz, książę k u ja w s ­ ki. O p ano w u jąc w 1247 r. Łęczyckie — jak się zdaje w brew woli o j­

ca —■ zastał tutaj grono urzędników dworskich, którzy zapew ne udzielili

mu poparcia. W a ru n k ie m zgody na panow anie w tej dzielnicy było za­ chowanie istn:e jq c y c h dotąd urzędów. Na podstaw ie niepełny ch n aw et informacji źródłow ych można z całą pew n o ścią stwierdzić w y s tę p o w a ­ nie 2 hierarchii dw orskich.

O drębne były urzędy konarskich, skoro w tym samym dokum encie w y stę pu ją p ełniący je Zbilut na K ujaw ach i Sieciech w Lęczyckiem58. Zachow ały się również wzmianki o 2 podstolich: k ujaw skim Zbilucie 1 łęczyckim Tom aszu39. O k u jaw sk ich o dpow iednikach cześnika i miecz­ nika, re p re z en to w a n y c h w źródłach w yłącznie przez urzędników łęczyc­ kich, nic nie w iadomo40. Przew aga Łęczycan wśród najbliższych w spó ł­ pracow ników Kazimierza I świadczy o p rzeniesieniu ośrodka władzy do Łęczycy, w które j mieścił się on co n ajm niej do 1261 r.

K olejny podział Łęczyckiego spowodow ał p o w stanie nowej hierarchii urzędniczej. Utworzenie księstwa sieradzkiego łączyło się z powołaniem przez Leszka Czarnego w łasnych urzędników. Nie wiadomo, czy książę obsadził w szystkie u rzędy dworskie, bowiem do końca jego panow ania brak wiadomości o chorążych, miecznikach, podłowczych, podskarbich i stolnikach. M iarą znaczenia g ru p y urzędniczej, która w d użym stop­ niu przyczyniła się do ww. przew rotu i usamodzielnienia Sieradzkiego, jest wyłącznie urzędniczy c h a ra k te r list św iadków w d o k um en ta ch Le­ szka Czarnego.

Urzędnicy dw o rscy w XIII w. dzielili się na gru p y h ierarchiczn e41. G rupę dostojników stanowili: chorąży, cześnik, konarski, łowczy, miecz­ nik, sędzia i stolnik; do poddostojników zaś należeli: podczaszy, pod- konie, podłowczy, podsędek, podskarbi i podstoli. Grupę po średnią — lokow aną na listach św iadków między dostojnikam i a poddostojnika-

mi — tworzyli sk arb n ik i podkom orzy. 4

36 Z O P M , nr 392; K D P, t. I, n r 23. 37 А . В o g u с к i, Ze s t u d i ó w n a d p o l s k i m i u r z ę d n i k a m i n a d w o r n y m i w X I I w . , C P H 1977, t. X X IX , z. 2, s. 130, ta b . 2. 38 K D P, t. II, n r 63. 39 K D P, t. II, nr 44, 46; t. III, nr 27; K D W , nr 386; D K M , nr 11, s. 295. 40 D K M , nr 15, s. 189; K D P , t. II, n r 69. 41 J. L e l e w e l , D o s t o j n o ś c i i u r z ę d y z i e m s k i e i n a d w o r n e , t u d z i e ż z a s z c z y t y i t y t u ł y [w :] t e n ż e , P o l s k a , d z i e j e i r z e c z y j e j , t. IV , P o z n a ń 1856, s. 6, 15, 21, 30, 41; B o g u c k i , op . ci t., s. 118 i n.

(21)

Podział na g rupy hierarchiczne przedstaw ia dokum ent Leszka C z a r­ nego z 1265 r., w ym ieniający ,,baronibus nostris Predvoyo Syradiensi castellano, Ubyslao iudice, Zan d y w o yo pincerna, M yroslao agazone ac officialibus curie nostre Benedicto subiudice, Jacobo subdapifero, Ny- colao subagazone e t aliis m ultis"42. J e st to jed y n e tak w y ra ź n e p o tw ie r ­ dzenie rozw arstw ienia w grupie urzędniczej, jak kolw iek również k o le j­ ność urzędników na listach testa c y jn y c h oraz a w anse potw ierdzają fakt, iż urzędnicy wyróżnieni w d o k u m en ta ch przedrostkiem sub zajmowali istotnie o sta tn 'e miejsce w hierarchii. Do tego samego w niosku d o p ro ­ w adza ustalenie częstotliwości w ystępo w an ia urzędników na d o k u m en ­ tach z XIII w. (por. tab. 2). Zestaw ienie to w skazuje na przew agę

T a b e l a 2 C z ę s t o t liw o ś ć w y s t ę p o w a n ia u r z ę d n ik ó w łę c z y c k i c h i s ie r a d z k ic h n a d o k u m e n ta c h z la t 1228— 1288 D o k u m e n ty K o n r a d a I K a z im ie r z a I L e sz k a C z a r n e g o 1 C h o r ą ż y *— — — — 2 C z e ś n ik 7 2 8 17 3 P o d c z a s z y 3 3 4 10 4 K o n a r sk i 4 1 3 8 5 P o d k o n ie 1 1 1 3 6 Ł o w c z y 3 4 2 9 7 P o d lo w c z y — — — — 8 M ie c z n ik11 9 P o d k o m o r z y 6 5 4 15 10 S ę d z ia 9 8 6 23 11 P o d s ę d e k 6 3 3 12 12 S k a r b n ik 12 12 9 33 13 P o d sk a r b i 1 _ _ 1 14 S to ln ik 4 1 8 13 15 P o d s to li 2 10 4 16 16 W o j e w o d a 14 7 10 31 17 K a s z te la n łę c z y c k i 4 4 X 8 18 K a s z te la n sie r a d z k i 2 . 2 8 12 19 K a s z te la n r o z p ie r s k i 4 2 7 13 20 K a s z te la n s p ic y m ie r e k i 2 4 5 U 21 W o j s k i ł ę c z y c k i 1 2 X 3 22 W o j s k i s p ic y m ie r s k i — — 1 1

U w a g a : L iczby o d n o s z ą c e s ię d o d o k u m e n tó w K a z im ie rz a I ró ż n ią s ię o d u s ta le ń A . B o g u c ­ k ie g o (Ze s tu d ió w ..., s . 130— 131), k tó r y w sw o im z e s ta w ie n iu u w z g lę d n ił r ó w n ie ż k u ja w s k ie d o k u ­ m e n ty te g o ż k s ię c ia .

4г K D W , nr 417. S e r v i e n t e s z n a n i s ą w d o k u m e n ta c h ś l ą s k ic h — p o r. B o g u c k i , o p . cit., s. 120, 127— 128.

(22)

dostojników; w y ją te k stanow ią jed y n ie urzędy stolnika i podstolego, w stosunku do który ch pro p o rcje są odwrotne. Podobnie przedstaw iała s:ę sytua c ja w M ałopolsce i W ielkopolsce, co wiąże się z ich w ysoką

pozycją polityczno-społeczną i rzeczywistym współuczestnictw em

w spraw o w aniu władzy. Natom iast w d o k um en ta ch mazowieckich i k u ­ jaw skich zdecydow aną przew agę m ają poddostojnicy.

W 2 połowie XIII w. nie można ostro przeciw staw iać dostojników poddostojnikoija, gdyż nie ma już między nimi w iększych różnic w sta ­ tusie społecznym. W dokum encie Leszka Czarnego z 1276 r. urzędnicy, należący do obu tych grup, noszą tytuł k om esa43. Liczne aw anse pod- dostojników na najw yższe godności dowodzą, że urzędy podczaszego, podkoniego, podłowczego, podsędka i podstolego. b yły progiem, od k t ó ­ rego rozpoczynała się dalsza kariera.

W trzynastow ecznych do ku m entach n iektórzy u rzędnicy w y ró ż n ia ­ ni są w listach św iadków określeniami typu noster czy curie nostre. Stosowano je w odniesieniu do sędziego (9-krotnie), skarbnika (5), łow ­ czego (3), ko n arskiego (1), podkom orzego (1) oraz poddostojników, a to w stosunku do podsędka (7), podstolego (1) i podkoniego (1). Z estaw ie­ nie to ob ejm u je u rz ę d n :ków o b arczonych k o n kretny m i obowiązkami na dworze. Zbyt mała liczba wzm ianek nie pozwala śledzić stopniowego zanikan a tego typu określeń w miarę zmniejszania się kom petencji urzędników.

W XIII w. urzędy nie były jeszcze do ż y w o tn ie 44; zauważyć jednak można zwiększanie się liczby urzędników piastują c y c h swoje godności przez dłuższy okres. Z uwagi na fragm entaryczność zachow ania źródeł oraz trudności z identyf kacją poszczególnych osób, co nie pozwala na dokładne i pew ne śledzenie awansów, problem ten można zilustrować jedynie kilkoma przykładam i.

Na 25 osób znanych z dw o ru Konrada I z lat 1234— 1247 — pom i­ nięto u rzędników czerskich — tylko 5 pozostawało w służbie d w o r­ skiej przez dłuższy okres. Byli to: Domawój, podskarbi (1218), s k a rb ­ nik (1239— 1247), tj. łącznie przez 29 lat; Czcibor, konarski (1220), k a sz ­ telan łęczycki (1238), w ojew oda łęczycki (1242— 1243), czyli 23 lata; Urban, podkom orzy (1236), konarski (1243— 1246), kasztelan łęczycki (1248— 1254), razem 18 lat; Bogusza, w ojew o da mazowiecki (1228), n a ­ s t ę p n e czerski (1238— 1241) i łęczycki (1241— 1242), p rzy najm niej 14 lat; Lasota, skarbn к (1238), cześnik (1239— 1247), łącznie 9 lat.

« • D K M , nr 42, s . 217. P or. t e ż K D P, t. II, nr 106.

44 P r z y p a d k i d o ż y w o t n o ś c i u r z ę d ó w w y s t ę p u j ą s p o r a d y c z n ie n a Ś lą s k u p r z y

n a d a n ia c h le n n y c h ju ż w k o ń c u X III w . — z o b . J. M a t u s z e w s k i , S p r z e d a w a ł -

(23)

Za p a n ow an ia Kazimierza Konradowica, w dzielnicy łęczyckiej w y ­ stąpiło 29 osób p iastu ją c y c h różne urzędy, z k tó ry c h długą bogatą k a ­ rierą wyróżnili się następ ujący : Dzirżykraj,- podkonie (1256), pod k om o­ rzy (1261), sędzia (1274), w ojew o d a (1288— 1292), razem 36 lat: Wilk, podczaszy (1255), podkom orzy (1256), w ojew oda brzeski (1267— 1287), przez 32 lata: Sieciech, łowczy (1248), konarski (1252), w ojew od a łę ­ czycki (1253— 1261), następnie sieradzki (1264— 1279), czyli 31 lat: Sę­ dziwój, łowczy (1255—1261), cześnik (1265— 1271), kasztelan sieradzki (1278), p rzynajm niej 23 lata; Ubysław, podczaszy (1248), sędzia (1262— — 1265), przez 17 lat; Tomasz był podstolim (1243— 1260) co najm niej 17 lat; Wit, podsędek (1247), skarbnik (1255— 1260), razem 13 lat oraz Budzisław, k tó ry urząd sędziego (1246— 1257) pełnił przez 11 lat.

Z okresu pano w ania Leszka Czarnego znam y 28 u rzędników w księs­ twie sieradzkim, z k tó ry c h do najbliższych w sp ółpracow ników księcia należeli: Mściszek, podczaszy (1276), konarski (1286), sędzia (1287— — 1302), przez 26 lat; Paweł, skarbnik (1264— 1265), sędzia (1273), cześ­ nik (1276— 1285), kasztelan rozpierski (1286), następnie sieradzki (1287), łącznie 23 lata; Maciej, podkom orzy (1265— 1266), sędzia (1279), kasz­ telan (1286), a n astępnie w ojew o da sieradzki (1287), zginął w następnym roku, a więc po 23 latach spraw ow ania urzędów; Zawisza, łowczy (1264— 1268), kasztelan sieradzki (1273— 1276) [ w ojew oda tej ziemi (1285) łącznie 21 lat.

Zestaw ienie powyższe obejm uje ludzi zaliczających się do elity w ła ­ dzy w Łęczyckiem i Sieradzkiem na przestrzeni XIII w. Na ich wejście do wąskiego k ręg u w spółrządzących w państw ie mogło w pływ ać wiele czynników, ale co najm niej 2 należy tutaj podkreślić. Z jednej strony kolejne szczeble d rab in y urzędniczej osiągały osoby w yróż nia jąc e się zdolnościami w służbie dworskiej, z drugiej zaś przedstaw iciele m oż­ nych rodów, k tó ry c h książęta nie mogli pominąć w rozdaw nictw ie u rzę­ dów, jeśli nie chcieli stracić poparcia społecznego. Ten ostatni czynnik decydow ał coraz częściej o polityce personalnej poszczególnych w ł a d ­ ców z racji ich słabnącej pozycji. Stosunki te najdobitniej ujaw niły się w ziemi krakow skiej, przodującej w realizacji p rogram u uniezależnia­ nia się m ożnow ładztw a urzędniczego od panującego, co w k o n s e k w e n ­ cji doprowadziło do zaakceptow ania zasady dożywotności urzędów. W i ­ docznym efek tem oddziaływania tej zasady w Łęczyckiem i Sieradz­ kiem było powiększanie się grona ludzi, k tó rzy spraw owali sw oje u r z ę ­ dy do k oń ca życia.

W literaturze historycznej p rzy jm u je się, że przełom XIII i XIV w. stanowi istotną cezurę w organizacji społeczno-gospodarczej i polity- czno-ustrojowej ziem polskich z uwagi na zmiany, jakie się w te d y d o ­ konały. Udzielne księstw a stanow iące dominium książąt przekształcały

Cytaty

Powiązane dokumenty

O ile jednak w poprzedniej m onografii stosow ał typowe dla badań porów naw czych literatury ugaryckiej i biblijnej „atom istyczne” podejście do problem u bóstw a

stolіttya. Ukraїnska dramaturgіya: krіz vimіri chasu. Yekspresіonіzm u tvorchostі Vasilya Stefanika. ДІАЛЕКТИКА НАРОДНИЦТВА І МОДЕРНІЗМУ

Autor podaje także różne rozwiązania, a osobiście opowiada sic za antycypacją cudu przez wstawiennictwo Maryi (93)... Wydaje się, że chodziło o zwykłe zjawisko,

The goal of this paper is to (i) find asymptotic analytical solutions for the flow in a conductive layer of fluid influenced by Lorentz, gravity and surface tension forces, (ii)

[r]

W formie przysłówkowej termin bare ,wj w Mt 13,15 i Dz 28,27 ozna- cza postawę, którą nie przyjmuje się osoby Jezusa jako Mesjasza oraz odrzuca się Go za pomocą słuchu, co

W przypadku pozytywnego wyniku badania, rozumianego tak, jak opisuje się wyniki laboratoryjnych badań medy­ cznych, sytuacja osoby winnej może być w pewnym sensie

charakter acta iure imperii, należy zatem badać, czy potencjalnie mo- głaby zostać przeprowadzona przez każdy podmiot prawa prywatnego, czy wyłącznie przez