View of Cyprian Norwid’s attitude towards the idea of insurrection – in the light of the state of reserach (translated by Tadeusz Karłowicz)

Pełen tekst

(1)ARTYKUY STUDIA NORWIDIANA 33 : 2015. . DOI: http://dx.doi.org/10.18290/sn.2015.33-1. GRAYNA HALKIEWICZ-SOJAK. CYPRIAN NORWID WOBEC IDEI INSUREKCYJNEJ W WIETLE STANU BADA. Cyprian Norwid bywa take pisarzem politycznym. Zwaszcza wtedy, gdy przyspieszaa akcja w politycznym teatrze Polski, Europy i wiata, pisarz stara si zrozumie bie

(2) ce wydarzenia, utrwalaj

(3) c je w sowie i rzutuj

(4) c na szersze historyczne to. Tak byo i u schyku lat czterdziestych XIX wieku, i w okresie Powstania Styczniowego. Istniej

(5) liczne wiadectwa politycznego zaangaowania Norwida w polskie sprawy przedpowstaniowe i powstaniowe; skada si na nie korpus okoo sze dziesi ciu tekstów, w którym nie dominuj

(6) utwory literackie. Przewaaj

(7) listy, przede wszystkim te adresowane do Karola Ruprechta, Mariana Sokoowskiego, Józefa B. Zaleskiego, Ludwika Mierosawskiego, a take: memoriay, noty i artykuy publicystyczne. Moe dlatego badacze podejmuj

(8) cy temat stosunku Norwida do powstania czy te generalnie – do idei insurekcyjnej, cz ciej skupiali uwag na rekonstrukcji pogl

(9) dów politycznych pisarza i w pierwszej kolejno ci odwoywali si do korespondencji i publicystyki, traktuj

(10) c wiersze i poematy jako zmetaforyzowan

(11) syntez opinii i idei wyraonych peniej w tekstach dyskursywnych. W konsekwencji przewaa perspektywa wypracowana w obr bie historii idei, a sztuka interpretacji poezji peni tutaj raczej rol suebn

(12) . Wyj

(13) tek stanowi studium Zofii Stefanowskiej Norwida spór o powstanie, w którym autorka wa nie interpretacj wierszy i jej intertekstualny kontekst umie cia w centrum swojej refleksji1. Temat stosunku artysty do styczniowej insurekcji ma ju dosy dug

(14) tradycj. badawcz

(15) , co jednak wcale nie znaczy, e obszern

(16) i zako czon

(17) konkluzjami zamykaj

(18) cymi problem. Jest raczej przeciwnie – rekonstruuj

(19) c stan bada , potykamy si o rozbiene interpretacje i odmiennie puentuj

(20) ce je wnioski. Proponuj przyjrze si na wst pie tym rozbieno ciom i zapyta o ich róda. 1. Z. STEFANOWSKA. Norwida spór o powstanie. W: Dziedzictwo literackie powstania styczniowego. Pod red. J.Z. Jakubowskiego, J. Kulczyckiej-Saloni, S. Frybesa. Warszawa 1964 s. 68-90. Z. STEFANOWSKA. Spór o powstanie. W: Z. STEFANOWSKA. Strona romantyków. Studia o Norwidzie. Lublin 1993 s. 83-104..

(21) GRAYNA HALKIEWICZ-SOJAK. ________________________________________. Jako pierwszy podj

(22) interesuj

(23) c

(24) mnie tutaj kwesti Adam Krechowiecki w swojej monografii z 1909 r. 2 Opieraj

(25) c si na niepenym jeszcze wówczas materiale ródowym 3 i zestawiaj

(26) c Norwidowsk

(27) reakcj na spraw polsk

(28) z tomem wierszy Józefa B. Zaleskiego i innych polskich poetów tamtego czasu, doszed do wniosku, e Norwid patrzy na narodowowyzwole cz

(29) walk Polaków z chodnym dystansem kosmopolity. Pisa: Nie podzielaj

(30) c zapaów czy zudze ogólnych, Norwid sarka na „faszywy patriotyzm”, w najbardziej gor

(31) cych chwilach zdobywa si na „trzewo ” pogl

(32) dów, tworzy plany kongresów militarnych, wygasza teorie bez zapau, stoj

(33) c zawsze na stanowisku ogólnem ludzko ci, nie narodu. Stanowisko to odbio si i na jego utworach literackich i poetycznych, w których, z maym bardzo wyj

(34) tkiem, brak nuty, dwi cz

(35) cej tak rozgo nie w utworach wszystkich poetów spóczesnych. […] Ju nawet katastrofa r. 1863 nie zdoaa zelektryzowa duszy poety i wywoa ywszego t tna. Przesi

(36) ka gorycz

(37) zdoby si ju moga tylko na zimn

(38) teori […]4.. Tak

(39) ocen popularyzoway, ju w niepodlegej Polsce, gosy publicystów, np. Adolfa Nowaczy skiego czy Rajmunda Bergla5. Ale spotkaa si ona take ze zdecydowanym sprzeciwem, który najpeniej zabrzmia w publikacjach Tadeusza Makowieckiego – najpierw w polemice ze Stanisawem Cywi skim w 1925 r.6, a cztery lata póniej w studium opublikowanym w „Pami tniku Literackim” 7 . Makowiecki zwróci uwag na procesualny charakter ksztatowania si politycznych pogl

(40) dów Norwida, wskaza ich róda w przeyciu i przemy leniu wydarze lat 1846 i 1848 i dowodzi, e w okresie 1861-1864 postawa pisarza zmieniaa si , nie bya monolitem, o którym mona mówi jako o statycznej koncepcji. Wiersze z 1861 r. (Improwizacja na zapytanie o wieci z Warszawy, ydowie polscy, Sariusz) wyraaj

(41) podziw dla heroicznych postaw manifestantów i arliwe wspóprzeywanie. W miar rozwoju wydarze emocje poety wygasay i zast poway je projekty my liciela, który chcia si w

(42) czy w narodowe dziaanie, 2. A. KRECHOWIECKI. O Cyprianie Norwidzie. T. I-II. Lwów 1909. Badacz mia do dyspozycji tom Poezji wydany w Lipsku u Brockhausa w 1863 roku oraz opublikowane tame Dwa rapsody, a take teksty Norwida, które ukazay si na amach „Chimery” Miriama (Zenona Przesmyckiego). 4 A. KRECHOWIECKI. O Cyprianie Norwidzie. T. II s. 186-187. 5 R. BERGEL. Norwid a rok 1863. „Gos Narodu” 1926 nr 36; A. NOWACZYSKI, artyku pod takim samym tytuem, „Gazeta Warszawska” 1929 nr 27. 6 Por. M. BU. Norwidyci. Konteksty. Kraków 2008 s. 161, 166. 7 T. MAKOWIECKI. Norwid wobec powstania styczniowego. „Pami tnik Literacki” 26: 1929 z. 4; przedruk w: T. MAKOWIECKI. Poeta i myliciel. Rozprawy i studia o Norwidzie. Pod red. E. Chlebowskiej, W. Torunia. Lublin 2013 s. 97-125. 3. 4 .

(43) ______________________________. CYPRIAN NORWID WOBEC IDEI INSUREKCYJNEJ. pracuj

(44) c nad organizowaniem opinii w kraju i za granic

(45) ; st

(46) d projekt wydawania nowego dziennika, który miaby prezentowa Zachodowi polskie idee i polski punkt widzenia. St

(47) d formuowanie zasad, którymi powinna si kierowa polska polityka wobec Rosji 8 . Troska o los walcz

(48) cych znalaza wyraz w postulatach zagodzenia okrucie stw wojny poprzez powrót do rycerskiego etosu z jednej strony, a z drugiej – demokratycznie ustalane reguy, które miaby wypracowa europejski kongres militarny zajmuj

(49) cy si sposobem opieki nad rannymi i je cami obydwu walcz

(50) cych stron. Makowiecki wskazywa, e w miar jak te postulaty trafiay na barier niezrozumienia lub oboj tno ci, narastaa gorycz poety i pojawiay si akcenty ironii i alu. Wzmacniao je take to, e Norwid rozumia naród organicznie. W rapsodzie Niewola, opublikowanym w 1864 roku, pisa: Wierz – e naród t r w a, b o c i e r p i noe; Wiem, e o r g a n i z m t y l k o k r e w l a m o e – Wierz – i gówn

(51) przeto powinno ci

(52) Zna ów organizm, krzepi go mio ci

(53) –. Oczekiwa zatem organicznych dziaa w kwestii narodowej i tak to wyraa, pozostaj

(54) c w kr gu organicznej metaforyki: e: aby pomóc bolem zoonemu, Nie do organizm lepszy wy ni jemu, Ucz

(55) c, i b dzie duchem, jak spróchnieje, Lecz rany zamkn

(56) , ycia wla nadziej 9. Widzia jednak przeszkody, które uniemoliwiay skuteczno czy nawet sformuowanie strategii narodowej terapii. Makowiecki uwaa, e Norwid upatrywa przyczyn takiego stanu rzeczy w pi ciu czynnikach: rozbieno ci mi dzy aspektem narodowym i spoecznym, nieci

(57) go ci zbiorowego wysiku, nikej roli spoecznej inteligencji, skonno ci do bezrefleksyjnego na ladownictwa obcych wzorów oraz oczekiwaniu na nadprzyrodzon

(58) interwencj w bieg dziejów10. W przeciwie stwie do Krechowieckiego Makowiecki nie odczytywa Norwidowskich 8. Zasady te pisarz najpeniej wyoy w li cie do Karola Ruprechta z 1 wrze nia 1863 roku. C. NORWID. Pisma wszystkie. T. I-XI. Zebra, tekst ustali, wst pem i uwagami krytycznymi opatrzy J.W. Gomulicki. Warszawa 1971-1976 (dalej: PWsz). C. NORWID. Niewola. PWsz III, 391. Utwór, napisany najprawdopodobniej w roku 1849, zosta wydany w lipskiej oficynie Brockhausa dopiero w roku 1864 (Niewola i Fulminant, 1849-1864. Dwa rapsody, przez Cypriana Norwida. Lipsk 1864). 10 Por. T. MAKOWIECKI. Poeta i myliciel s. 117-118. 9. 5 .

(59) GRAYNA HALKIEWICZ-SOJAK. ________________________________________. koncepcji jako wiadectwa dystansu i kosmopolitycznego chodu wobec styczniowych zapale ców, ale jako wyraz arliwego zaangaowania w narodowe sprawy. Stefanowska podzielaa stanowisko Makowieckiego, ale ogl

(60) daa je z innej strony. Wysza od interpretacji wierszy i zawartych w nich ladów Norwidowskiego dialogu z romantyczn

(61) poezj

(62) i historiozofi

(63) . Prowadzio to w konsekwencji do odmiennego rozoenia akcentów i wskazania innych problemów ni podkre lane przez poprzedników. W studium Norwida spór o powstanie na pierwszym planie znalaza si interpretacja wierszy oraz analiza wyst puj

(64) cych w nich nawi

(65) za do twórczo ci wieszczów. Stefanowska wskazaa na poetycki dialog ze Sowackim i Krasi skim w Sariuszu, na aluzje do Mickiewiczowskiego Skadu zasad w wierszu ydowie polscy, na pokrewie stwo poetyckiego obrazu Rosji w Ustpie do III cz ci Dziadów i w Norwidowskiej pie ni Do wroga. Analiza tych aluzji i reminiscencji pozwolia jej na sformuowanie tezy o romantyczno ci Norwida jako poety i historiozofa, na uznanie, e „jako liryk powstania styczniowego okaza si zadziwiaj

(66) co wiernym kontynuatorem tradycji wielkich poprzedników”11. Badaczka pytaa te o idee, które ewokuj

(67) polityczne wiersze Norwida doby powstania styczniowego. Uznaa, rozpatruj

(68) c problem z perspektywy historyka idei, e jest on poet

(69) – spadkobierc

(70) my lenia historiozoficznego uksztatowanego w okresie Wiosny Ludów i tamte miary przykada do opisu i oceny wydarze lat sze dziesi

(71) tych. wiadczy o tym, zdaniem Stefanowskiej, kilka w

(72) tków jego my li: organiczne rozumienie narodu, koncepcja, wedle której wydarzeniami dziejotwórczymi („historycznymi”) s

(73) tylko te, które stanowi

(74) wyraz idei, zwi

(75) zany z tym misjonizm12. Podobnie jak Makowiecki, badaczka uwaaa, e w takim kontek cie historiozoficznym prawo do niepodlego ci nie byo traktowane jako bezwarunkowe, domagao si uzasadnienia i zostao powi

(76) zane z urzeczywistnianiem misji, któr

(77) naród wypenia z Boego wyroku. Dla Norwida jako dla romantyka wypadki historyczne o tyle miay walor, o ile symbolizoway okre lone idee. Je li historia ma mie sens, to musi by histori

(78) wielkich idei, czytelnych przez dziaania ludzi. Punktem wyj cia do rozumienia historii jest misja narodu polskiego. Jak

(79) misj realizuje naród polski poprzez partyzanckie akcje Powstania Styczniowego? Oto wielkie, ci

(80) gle ponawiane pytanie, jakie Norwid stawia wypadkom. Zaamanie rewolucyjnych ru 11. Z. STEFANOWSKA. Strona romantyków s. 103. Takie rozpoznanie przygotowywao tezy póniejszej rozprawy, w której autorka dowodzia, odwouj

(81) c si do znacznie szerszego kontekstu interpretacyjnego, e macierzystym tem ideowym i estetycznym jest dla twórczo ci Norwida romantyzm (por. Z. STEFANOWSKA. Norwidowski romantyzm. „Pami tnik Literacki” 59 : 1968 z. 4 s. 3-23). 12 Termin uywany tu w rozumieniu wypracowanym w rozprawach Andrzeja Walickiego; np. A. WALICKI. Midzy literatur, religi a polityk. Warszawa 1983.. 6 .

(82) ______________________________. CYPRIAN NORWID WOBEC IDEI INSUREKCYJNEJ. chów Wiosny Ludów wytr

(83) cio ten klucz do rozumienia dziejów, jakim bya solidarno ludów europejskich. Jaka wi c jest historyczna misja powsta ców 1863 r.? Jak wytumaczy miejsce powstania w historii, czy uzasadni aspiracje niepodlego ciowe Polaków? Wszystko, co – wierszem i proz

(84) napisa Norwid na temat powstania, da si sprowadzi do serii odpowiedzi na to pytanie. Stosunek Norwida do powstania to historia rozpaczliwego poszukiwania wa ciwego sensu tej walki13. Zauwamy na marginesie, e „rozpaczliwe poszukiwanie sensu” nie jest oboj tno ci

(85) i znakiem dystansu. W konkluzji Stefanowska uznaa Norwidowskie my lenie o historii i polityce z pocz

(86) tku lat sze dziesi

(87) tych za anachroniczne i uwaaa, e poeta te to dostrzega – st

(88) d ironiczne zabarwienie wielu jego tekstów14. Konkluzje Makowieckiego i Stefanowskiej

(89) czy odczytanie w Norwidowskich utworach emocjonalnego napi cia i zaangaowania, a nie – zdystansowanej oboj tno ci, jak interpretowa Krechowiecki. Badacze ci widz

(90) w pisarzu raczej zwolennika idei insurekcyjnej, szukaj

(91) cego dla niej historiozoficznej podstawy ni jej przeciwnika. Styl lektury Krechowieckiego powróci jednak równie i to w czasach nam bliszych. W 1988 roku ukazaa si w Paryu ksi

(92) ka Jacka Trznadla Polski Hamlet czyli kopoty z dziaaniem15. Bohaterem obszernej cz ci tego historycznoliterackiego eseju, zatytuowanej Hamlet jako Quidam, jest Norwid. Trznadel uzna na wst pie, e hamletyczny charakter postawy poety wynika z przyj cia przeze alternatywy, w my l której powinno ci

(93) poszczególnych epok historycznych jest „albo my l i sowo, albo czyn i dziaanie”16. Poniewa pisarz swoj

(94) epok postrzega jako czas my li i sowa, które miao dopiero przygotowa przysze dziaanie, zatem wszystkie polskie czyny polityczne, które dokonay si. za jego ycia uwaa za „niewczesne, niepotrzebnie wyprzedzaj

(95) ce my l” 17 . Zdaniem Trznadla Norwid podobnie traktowa rewolucje socjalne i narodowe powstania i adna z tych form politycznego dziaania nie znajdowaa jego aprobaty. W konsekwencji badacz uzna Norwida za jednego z patronów antyinsurekcyjnego nurtu w polskiej kulturze. Jako wnikliwy czytelnik utworów poety nie 13. Z. STEFANOWSKA. Strona romantyków s. 92. Nie jest to, moim zdaniem, teza bezdyskusyjna i przekonuj

(96) co dowiedziona w przywoywanym studium. Na jej poparcie zabrako argumentów, które wynikayby z porównania wierszy politycznych Norwida z okresu Wiosny Ludów z utworami poetyckimi z czasu Powstania Styczniowego. 15 J. TRZNADEL. Polski Hamlet czyli kopoty z dziaaniem. Pary 1988. W tek cie niniejszego studium odsyam do drugiego, rozszerzonego wydania tej pracy [Warszawa 1995]. 16 Tame s. 137. 17 Tame s. 138. 14. 7 .

(97) GRAYNA HALKIEWICZ-SOJAK. ________________________________________. móg jednak nie dostrzec, e taka teza jest uproszczeniem i przeczy jej zwaszcza liryka z 1861 roku, a take póniejszy Fortepian Szopena 18 . Nie rewiduj

(98) c swojej nadrz dnej tezy, Trznadel uzna te przykady za wyraz wewn trznych sprzeczno ci poetyckiej my li autora, przyznaj

(99) c wszake, e w utworach podejmuj

(100) cych temat manifestacji z 1861 roku „znale mona akcenty tragicznego heroizmu”, a w finale Fortepianu Szopena – apoteoz ofiary, nawi

(101) zuj

(102) c

(103) do mickiewiczowskiego romantyzmu. W podobnym nurcie czytania Norwida mie ci si równie artyku Wiktora Weintrauba Norwid wobec powstania styczniowego19. Zawarta w nim i mocno podkre lana teza, gosz

(104) ca, e poeta by zdecydowanym i konsekwentnym przeciwnikiem jakichkolwiek zbrojnych wyst

(105) pie , nie zostaa tam przekonuj

(106) co uargumentowana i razi arbitralno ci

(107) , a niekiedy jest sprzeczna ze szczegóowymi spostrzeeniami autora20. Lini lektury zapocz

(108) tkowan

(109) w interesuj

(110) cym mnie tutaj aspekcie przez Krechowieckiego zamyka, jak na razie, interpretacja Wiesawa Rzo cy, który podkre la antyromantyczne i antyinsurekcyjne akcenty w utworach poety. To spostrzeenie uzna za argument na rzecz tezy swojej rozprawy o generalnie postromantycznej i premodernistycznej postawie autora21. Wanym kontekstem dla prac Trznadla i Rzo cy s

(111) wcze niejsze rozpoznania Andrzeja Walickiego, który analizowa pisma Norwida z perspektywy historyka idei i akcentowa sprzeciw pisarza wobec koncepcji mesjanistycznych polskiego romantyzmu22. W najnowszych pracach o insurekcyjnym w

(112) tku w pisarstwie Norwida dominuje powrót do szczegóowej analizy pojedynczych motywów, tematów i utworów, a wnioski, które autorzy wyprowadzaj

(113) z tych bada wspótworz

(114) raczej wizerunek Norwida jako odnowiciela i kontynuatora idei niepodlego ciowej ni jej przeciwnika23. 18. Jacek Trznadel, pisz

(115) c Polskiego Hamleta, by autorem wanej dla norwidologii pracy Czytanie Norwida, zawieraj

(116) cej odkrywcze interpretacje, np. poetyckiej refleksji nad czasem czy funkcji motywu ruin (J. TRZNADEL. Czytanie Norwida. Próby. Warszawa 1978). 19 W. WEINTRAUB. Norwid wobec powstania styczniowego. Prze. R. Werpachowski. „Studia Norwidiana” 12-13 : 1994-1995 s. 3-17. 20 Ten tekst nie ma by moe penej autorskiej sankcji; zosta wydobyty z archiwum profesora ju po jego mierci i przeoony z j zyka angielskiego. 21 W. RZOCA. Norwid a romantyzm polski. Warszawa 2005. Niekonsekwencj

(117) autora tej rozprawy jest to, e odwouje si on aprobatywnie do interpretacji Stefanowskiej, formuuj

(118) c konkluzje przeciwne wobec jej wniosków. 22 A. WALICKI. Cyprian Norwid: trzy wtki myli. W: A. WALICKI. Midzy literatur, religi a polityk. 23 Por. np. M. WOLNIEWICZ. Historia – polityka – eschatologia. Rosja w projekcie propagandy powstaczej Cypriana Norwida. „Sensus Historiae”. T. VII, IX: 2012; W. TORU. Norwid o Niepodlegej. Lublin 2013.. 8 .

(119) ______________________________. CYPRIAN NORWID WOBEC IDEI INSUREKCYJNEJ. Z zestawienia gosów badaczy, którzy pisali o stosunku Norwida do Powstania Styczniowego i na tym tle – szerzej – o relacji poety wobec idei insurekcyjnej, wynika zaskakuj

(120) ca konkluzja. Interpretatorzy odwoywali si do tego samego korpusu tekstów, a dochodzili do odmiennych ustale w kilku kluczowych kwestiach. Za zwolennika idei insurekcji, dopuszczaj

(121) cego pod pewnymi warunkami walk zbrojn

(122) , uznawali poet : Makowiecki, Stefanowska, Toru , Wolniewicz. Za jej przeciwnika: Krechowiecki, Weintraub, Trznadel i Rzo ca. Podobnie zrónicowane byy odpowiedzi na pytanie: Czy pogl

(123) dy historiozoficzne Norwida, stanowi

(124) ce podstaw oceny wydarze lat 1861-1864, s

(125) proweniencji romantycznej? Pozytywnie odpowiadali Makowiecki i Stefanowska, Walicki i Weintraub dostrzegali opozycyjne wobec romantyczno ci zabarwienie neoklasycystyczne, Rzo ca widzia antycypacj postawy, któr

(126) przyniós modernizm. Odmiennie postrzegali badacze take postaw odautorskiego podmiotu. Krechowiecki akcentowa kosmopolityzm jako cech dominuj

(127) c

(128) , na postaw autorskiego „ja” jako intencjonalnie „zewn trzn

(129) ” wobec polsko ci wskazywali: Weintraub i Trznadel, a nieco ostroniej – Walicki. Pozostali badacze zajmuj

(130) cy si insurekcyjnym w

(131) tkiem nie mieli w

(132) tpliwo ci, e Norwid analizuje sytuacj , patrz

(133) c z wn trza polskich spraw. Rónice zda dotyczyy take emocjonalnego nacechowania poetyckiego gosu. Krechowiecki i Trznadel widzieli tutaj uczuciowy chód i dystans; inni interpretatorzy albo nie poruszali tej kwestii, albo akcentowali lady silnego wyrazu emocji (Stefanowska, Toru ). Interesuj

(134) ce wydaje si w tym kontek cie pytanie o róda tych rozbieno ci. Mona wskaza przynajmniej na cztery czynniki, które uwarunkoway tutaj niejednoznaczno historycznoliterackich opinii. Pierwszy z nich wi

(135) e si z niekonsekwencjami i wahaniami w refleksji Norwida. Pisarz wypracowa spójne pogl

(136) dy dotycz

(137) ce polityki i mechanizmów historii u schyku lat czterdziestych XIX stulecia, zawar je i w napisanych wówczas utworach poetyckich, i w prozie dyskursywnej, i w korespondencji. Pod wpywem wydarze politycznych i nowych zjawisk spoecznych u progu lat sze dziesi

(138) tych ten zespó diagnoz i przekona przechodzi kryzys. Poeta szuka odpowiedzi na pytania, które wcze niej wydaway mu si ju rozstrzygni te. Twórczo pisarska czasu Powstania Styczniowego jest wi c raczej zapisem rozterek i prób rozumienia ni monolityczn

(139) koncepcj

(140) . Po drugie, rónice zda wynikaj

(141) z przyj cia przez poszczególnych badaczy hipotezy b

(142) d o wzgl dnej stao ci historiozoficznych i metapolitycznych pogl

(143) dów Norwida, b

(144) d przeciwnie – przekonania o ich zmienno ci. Interpretatorzy prezentuj

(145) cy podej cie synchroniczne (Walicki, Trznadel) s

(146) bardziej skonni podkre la dystans Norwida wobec powstania, ni ci, którzy wybrali perspektyw diachroniczn

(147) (np. Makowiecki, Toru ). Po trzecie – odmienne rozoenie akcentów wynika niekiedy z d

(148) enia do udowodnienia tezy 9 .

(149) GRAYNA HALKIEWICZ-SOJAK. ________________________________________. o romantycznym zakorzenieniu my lenia poety (Stefanowska) lub przeciwnie – z przekonania o jego antyromantyczno ci (Rzo ca). I wreszcie – czynnikiem rónicuj

(150) cym opinie jest czas interpretacji i jego polityczny kontekst. Krechowiecki pisa swoj

(151) ksi

(152) k O Norwidzie niedugo po rewolucji 1905 roku, gdy narastay aspiracje i niepodlego ciowe nadzieje Polaków. Pami ta te o swojej tradycji rodzinnej, która splota si z narodow

(153) histori

(154) ; jego ojciec by powsta cem styczniowym i zosta dotkliwie do wiadczony represjami po upadku insurekcji. Trznadel i Weintraub podj li temat w poowie lat osiemdziesi

(155) tych XX wieku – po stumieniu zrywu „Solidarno ci”, w cieniu stanu wojennego. Czas historyczny, mimo odmienno ci obydwu momentów, mia t cech wspóln

(156) , e sprzyja raczej niecierpliwemu oczekiwaniu na radykaln

(157) zmian ni niespiesznemu dojrzewaniu idei. My l Norwida moga si w tej sytuacji wydawa nazbyt umiarkowana. Trznadel zreszt

(158) wyranie odsania polityczne konteksty czasu pisania, na co pozwala mu eseistyczna forma. Makowiecki i Stefanowska odczytywali przedstyczniowe i postyczniowe my lenie Norwida w warunkach wzgl dnej stabilizacji, przy czym Stefanowska ze wiadomo ci

(159) istnienia cenzury wyczulonej na w

(160) tki zwi

(161) zane z relacjami polsko-rosyjskimi. Nie tumaczy to zadowalaj

(162) co rónicy w odczytaniach my li poety, ale stanowi jedn

(163) z jej przesanek. Chc zwróci uwag na aspekt, który nie pogodzi wskazanych wyej rónic w interpretacjach i ocenach problemu, ale by moe o wietli ich podoe – na Norwidowsk

(164) percepcj czasu. Refleksja nad natur

(165) i funkcj

(166) czasu jest cz stym tematem utworów poety, niekiedy sygnalizowanym ju w tytuach (np. Czasy, Przeszo, Przeszo i przyszo). W maju lub czerwcu 1863 roku pisa Norwid do Leona Kapli skiego: Wida , e skazany jestem na t straszliw

(167) przytomno , która odejmuj

(168) c c i e – 24 p r z e s z o c i i p r z y s z o c i - j a s k r a w o skulpturalne uobecnia caoksztaty .. Semantyczna analiza tego silnie zmetaforyzowanego wyznania prowadzi jedynie do sformuowania interpretacyjnej hipotezy. Po odj ciu przeszo ci jej cieni (niejasno ci, a moe niuansów) pozostanie czysta idea jak biaa rzeba grecka po zmyciu barw przez wod i czas. Z kolei odj cie przyszo ci tego, co jaskrawe, moe oznacza rezygnacj z wyrazisto ci, z jednolitych, utopijnych projektów. Autor tego wyznania staje wobec esencjonalnie postrzeganej tradycji konfrontowanej z wymagaj

(169) c

(170) wysiku, niejasn

(171) przyszo ci

(172) . Takie rozpoznanie wasnej sytuacji egzystencjalnej koresponduje z wcze niejszym, zawartym w li cie do Konstancji Górskiej z 1862 roku: „[…] d z i s i e j s z e j P o l s k i 24. 10 . PWsz IX, 100..

(173) ______________________________. CYPRIAN NORWID WOBEC IDEI INSUREKCYJNEJ. o b y w a t e l e m n i e j e s t e m, tylko troch p r z e s z e j i d u o - p r z y s z e j” 25 . Te korespondencyjne wiadectwa sposobu odczuwania relacji „ja” wobec czasu mog

(174) stanowi klucz do zrozumienia podmiotowej perspektywy ksztatuj

(175) cej wiersze pochodz

(176) ce z tego samego okresu, co cytowane listy. W marcu 1861 roku napisa poeta Improwizacj na zapytanie o wieci z Warszawy. Wiersz zosta skomponowany jako fragment dialogu – odpowied na zadane wcze niej pytanie. Pytasz: co mówi , gdy warszawskie dzieci. Wstawa oparte na cudzie? Bogu dzi kuj , e jeszcze na wiecie S

(177) oryginalni ludzie!26. Taka forma jest tutaj retoryczn

(178) figur

(179) , która ma za zadanie wzmocni perswazyjn

(180) si wyrazu przy zachowaniu wraenia kolokwialnego charakteru sytuacji. Ton odpowiedzi kontrastuje jednak z tak

(181) sytuacj

(182) , nie ma nic z potocznej rozmowy, przeciwnie uderza wznioso ci

(183) , któr

(184) kreuje i modlitewny zwrot, i refleksja wprowadzaj

(185) ca ogólnoludzk

(186) perspektyw , i odniesienie wie ci z Warszawy do ródowych wzorów europejskiej kultury biblijnych (motyw Dawida) i greckiego eposu (motyw Achillesa) 27 . A czego dotyczyy wie ci z Warszawy? Wiersz by poetyck

(187) reakcj

(188) na docieraj

(189) ce do Parya wiadomo ci o manifestacjach z ko ca lutego 1861 roku. Pierwsza z nich odbya si na warszawskim Starym Mie cie 25 lutego, w 30. rocznic bitwy o Olszynk Grochowsk

(190) , druga – dwa dni póniej, z

(191) daniem uwolnienia studentów aresztowanych w trakcie rocznicowego zgromadzenia. Doszo wtedy do starcia manifestantów z oddziaem Kozaków, polego pi ciu Polaków, kilkunastu zostao rannych. Pogrzeb zabitych (2 marca) zgromadzi tumy mieszka ców Warszawy. Kontekst polityczny o wietla genez , ale nie ujednoznacznia semantyki utworu. Do pyta skania ju lektura pierwszej strofy, bo có to znaczy, e „warszawskie dzieci. wstawa oparte na cudzie”? Za cud mona uzna podnoszenie si z niewoli, historyczne powstawanie z martwych. Ale mona te tutaj widzie cud przywracania pami ci. Taki interpretacyjny kontekst podsuwa fragment listu Norwida do Mariana Sokoowskiego odnosz

(192) cy si do tych samych wypadków, które monumentalizuje poeta w wierszu. Dopominaj

(193) c si o uczczenie ofiar, autor listu pisa: 25. Tame s. 42-43. PWsz I, 338. 27 Pojawia si tutaj podobna motywika, jak w wierszu Moja ojczyzna napisanym niewiele wcze niej – w styczniu 1861 roku – a odczytywanym niekiedy jako manifest Norwidowskiego kosmopolityzmu. 26. 11 .

(194) GRAYNA HALKIEWICZ-SOJAK. ________________________________________. Woajcie o naboe stwo za legych heroicznie na bruku warszawskim – oni 30 lat pami tali legych pod Grochowem! – Gdzie po wi ca si tysi

(195) ce dla garstki, to przeszo … Ale gdzie dla s z e c i u krwi wylanej porusza si s t o t y s i c y to przyszo ! to stare 28 tchnienie Rzeczypospolitej – to Chrze cija stwo!. Wana jest zatem pami o ofiarach historii, ale take – oszcz dno krwi. Dzi ki takim zasadom niewielu zdoao poruszy pami tysi cy. Komentarza domaga si take kategoria ‘oryginalno ci’ („Bogu dzi kuj , e jeszcze na wiecie/ S

(196) oryginalni ludzie!”). Jeeli dotychczasowe ustalenia interpretacyjne s

(197) trafne i wielko warszawskiej modziey polega na oywieniu wzorów przeszo ci czerpanych i z polskiej, i z chrze cija skiej tradycji, to nie ma tutaj miejsca na oryginalno rozumian

(198) jako absolutna nowo . Ale te Norwid takie jej rozumienie uwaa za utopijny postulat, w odczytach O Juliuszu Sowackim uzna oryginalno za postaw „sumienno ci w obliczu róde”. I wa nie tak

(199) postaw dostrzeg u uczestników patriotycznych manifestacji. Dzi ki temu wydarzenia, do których odnosi si wiersz, ogniskuj

(200) i aktualizuj

(201) róne warstwy czasu, a spaja je religijna perspektywa. Warto w tym kontek cie zwróci uwag na motyw walki Dawida z Goliatem w trzeciej strofie, bo sposób powi

(202) zania tej sceny z interpretacj

(203) warszawskich wypadków jest do wyj

(204) tkowy na tle Norwidowskiego my lenia o polityce i historii. Walcz

(205) ca modzie Nie dba, czy za ni

(206) armata gwintowa, Nie dba, czy przed ni

(207) broszury29.. I to niedbanie o przygotowanie broni i strategii spotyka si tutaj z aprobat

(208) . Nie ma ladu takiego konfliktu ‘energumena’ z lirnikiem, jak w wierszu Jzyk ojczysty, przeciwnie – lirnik z podziwem skada poetycki hod modym zapale com sowem i milczeniem. Tym, co scala wspóczesny autorowi polityczny epizod z histori

(209) Polski i antycznym kontekstem, jest pami . Problem pami ci pojawia si w wierszu w trzech wymiarach: poeta utrwala pami o najnowszych wydarzeniach, zbiorowy bohater utworu manifestuje pami o narodowej tradycji walki o niepodlego , a obydwa te aspekty s

(210) konfrontowane z pami ci

(211) o ródach europejskiej kultury. 28. PWsz X. Na kontekst listu do Sokoowskiego zwracali uwag edytorzy wierszy Norwida: Zenon Przesmycki i Juliusz W. Gomulicki (por. C. NORWID. Dziea zebrane. T. II. Komentarz wydawcy s. 618). 29 C. NORWID. Dziea zebrane. T. I: Wiersze. Warszawa 1966 s. 475.. 12 .

(212) ______________________________. CYPRIAN NORWID WOBEC IDEI INSUREKCYJNEJ. Podobn

(213) konfiguracj motywów mona wskaza w wierszu ydowie polscy. Bezpo redni

(214) inspiracj

(215) utworu by epizod, który wydarzy si podczas krwawo stumionej manifestacji z 8 kwietnia 1861 roku, kiedy to jej bezbronni uczestnicy zgromadzeni na placu Zamkowym zostali ostrzelani przez piechot generaa Chrulewa, a nast pnie rozp dzeni przez szar kozack

(216) . W ród licznie polegych znalaz si Karol Nowakowski, który w trakcie demonstracji niós krzy. Wedug prasowych relacji z r

(217) k umieraj

(218) cego przej

(219) znak chrze cija stwa ydowski gimnazjalista – Micha Landau, zabity kilka chwil póniej. Norwid dostrzeg w tym zdarzeniu g boki historiozoficzny sens, który stara si odsoni w wierszu, odnosz

(220) c epizod do szerokiego biblijnego i dziejowego kontekstu. W poparciu ydów dla narodowego zrywu Polaków dostrzeg refleks najlepszych stron ich staroytnego dziedzictwa usymbolizowanego w postaciach Mojesza, Dawida, Machabeuszy. I tak oto w

(221) tki historii narodu wybranego oywaj

(222) w polskich dziejach. „Synowie Pónocy” okazuj

(223) si spadkobiercami tej tradycji. Okazuje si , e nie s

(224) jedynie wygna cami wydziedziczonymi z niej wskutek swojej kulturowej modszo ci i ucisku, ale take jej kontynuatorami. Pónocne my syny z wosami powemi, Wschodowej historii my niene oboki – […] Jak Agar synowie – przez kraju istot , Jak Sary synowie – przez ojców robot 30.. Dzi ki chrze cija stwu (krzyowi) ta tradycja staa si zarazem narodowa i uniwersalna, i zobowi

(225) zuje do wspólnego przeciwstawienia si barbarzy stwu. Warszawski epizod jest przykadem realizacji tego zobowi

(226) zania. Dlatego pozwala na dostrzeenie w dziejach Boej harmonii mimo pozorów zam tu. I jeszcze jeden przykad – tym razem taki, w którym znaki odlegej przeszo ci ewokuj

(227) jako ci negatywne: petryfikacj warto ci, martwot i fasz. Wiersz Marquis de Boissy by Norwidowsk

(228) reakcj

(229) na przemówienie margrabiego Hilarego de Boissy wygoszone w senacie francuskim 14 grudnia 1863 roku. W momencie krytycznym dla polskiego powstania francuski polityk zaatakowa postaw Napoleona III wobec kwestii polskiej – postaw sk

(230) din

(231) d bardzo ostron

(232) . Postulowa, by potraktowa insurekcj jako wewn trzn

(233) spraw Cesarstwa Rosyjskiego i zaprzesta udzielania Polakom jakiejkolwiek pomocy. Atakowa powsta ców jako propagatorów wiatowej rewolucji, zarzuca nieprawowierno polskiemu katolicyzmowi i lekceway skal rosyjskich represji. Norwid uzna mow markiza za przykad „idei nieywotnej” nale

(234) cej do „prze 30. Tame s. 476.. 13 .

(235) GRAYNA HALKIEWICZ-SOJAK. ________________________________________. szo ci, co kona”. Sugestywnie to zobrazowa, si gaj

(236) c po motyw egipskich glinianych figurek mumii-ptaków31. Poeta tworzy g bokie chronologiczne to dla wspóczesnego epizodu take wówczas, gdy ten epizod nie dotyczy wydarzenia ze sceny publicznej, lecz z przestrzeni prywatnej. Na przykad odpowiadaj

(237) c wierszem Na zapytanie: czemu w konfederatce? Odpowied na bezceremonialny list ucji Rautenstrauchowej, powi

(238) za tytuowy motyw i z polsk

(239) , i z biblijn

(240) tradycj

(241) . Czapka, która jest charakterystycznym rekwizytem portretów malarskich i fotograficznych czasu narodowych powsta 32, dzi ki okre leniu jej otoku metafor

(242) „wieniec z baranka wity” zostaa wpisana w szereg skojarze ze znakami biblijnymi: wyj ciem ludu Izraela z niewoli egipskiej, motywem ofiary z baranka, a zatem – z prefiguracj

(243) ofiary Chrystusa i motywik

(244) eucharystyczn

(245) . Podmiot Norwidowskich wierszy doby Powstania Styczniowego zwraca si. ku ródom europejskiej kultury i jest obywatelem szczególnie kreowanej przeszo ci. Monumentalizuje j

(246) , sprowadzaj

(247) c do wymiaru czystej idei. Na tak wykreowane to rzutuje wspóczesne epizody, sprawdzaj

(248) c, czy s

(249) one czynnikiem posuwaj

(250) cym akcj w teatrze wiata. A mog

(251) nim by tylko wtedy, gdy s

(252) oryginalne i dziej

(253) si we wa ciwym czasie. Gdy speniaj

(254) te warunki, prowadz

(255) ku przyszo ci, której zostaa wprawdzie odj ta „jaskrawo ”, ale nie zosta zdj ty z niej obowi

(256) zek realizowania moralnych powinno ci i poszukiwania oryginalnych dróg realizacji idei. Przyszo zostaa w przywoanych wierszach jedynie wskazana jako kierunek, postulaty wobec jej konkretnego ksztatu s

(257) poetyckimi sugestiami wyprowadzanymi z istniej

(258) cej w symbolach przeszo ci i cakiem namacalnej teraniejszo ci. Badacze pisz

(259) cy o miejscu insurekcyjnej idei w twórczo ci Norwida wybierali, mniej lub bardziej deklaratywnie, jaki punkt oparcia na wykreowanej przez poet osi czasu i poniewa te wybory róniy si , rozbiene byway te konkluzje. Uprzywilejowanym przedmiotem obserwacji okazywaa si wszake Norwidowska i powsta cza wspóczesno , a mi dzy tymi dwoma aspektami polskiej dziewi tnastowieczno ci te zachodz

(260) dysonanse i napi cia, które dobrze ilustruj

(261) niezako czony polski spór na temat wyboru narodowej strategii w nieprzewidywalnym, a wci

(262) tocz

(263) cym si czasie.. 31. Kultura Egiptu i wywiedzione z niej symboliczne znaki to cz sty u Norwida symbol petryfikacji i martwoty form (por. np. dramat Kleopatra i Cezar, esej Milczenie). 32 Por. R. WASZKIEWICZ. Norwid w konfederatce a fotograficzny portret doby powstania styczniowego. „Studia Norwidiana” 8: 1990.. 14 .

(264) ______________________________. CYPRIAN NORWID WOBEC IDEI INSUREKCYJNEJ. BIBLIOGRAFIA BERGEL R. Norwid a rok 1863. „Gos Narodu” 1926 nr 36. BU M. Norwidyci. Konteksty. Kraków 2008. MAKOWIECKI T. Norwid wobec powstania styczniowego. „Pami tnik Literacki” 26 : 1929 z. 4; przedruk w: T. MAKOWIECKI. Poeta i myliciel. Rozprawy i studia o Norwidzie. Red. E. Chlebowska, W. Toru . Lublin 2013 s. 97-125. KRECHOWIECKI A. O Cyprianie Norwidzie. T. I-II. Lwów 1909. NORWID C. Poezje. Lipsk 1863. NORWID C. Dziea zebrane. T. I-II. Warszawa 1966. NORWID C. Pisma wszystkie. T. I-XI. Zebra, tekst ustali, wst pem i uwagami krytycznymi opatrzy J.W. Gomulicki. Warszawa 1971-1976. NOWACZYSKI A. Norwid a rok 1863. „Gazeta Warszawska” 1929 nr 27. STEFANOWSKA Z. Norwida spór o powstanie. W: Dziedzictwo literackie powstania styczniowego. Red. J.Z. Jakubowski, J. Kulczycka-Saloni, S. Frybes. Warszawa 1964 s. 68-90. STEFANOWSKA Z. Strona romantyków. Studia o Norwidzie. Lublin 1993. TORU W. Norwid o Niepodlegej. Lublin 2013. TRZNADEL J. Czytanie Norwida. Próby. Warszawa 1978. TRZNADEL J. Polski Hamlet czyli kopoty z dziaaniem. Pary 1988. WALICKI A. Midzy literatur, religi a polityk. Warszawa 1983. WASZKIEWICZ R. Norwid w konfederatce a fotograficzny portret doby powstania styczniowego. „Studia Norwidiana” 8 : 1990 s. 109-121. WEINTRAUB W. Norwid wobec powstania styczniowego. Prze. R. Werpachowski. „Studia Norwidiana” 12-13: 1994-1995 s. 3-17. WOLNIEWICZ M. Historia – polityka – eschatologia. Rosja w projekcie propagandy powstaczej Cypriana Norwida. „Sensus Historiae” 9 : 2012 nr 4 s. 167-186.. CYPRIAN NORWID’S ATTITUDE TOWARDS THE IDEA OF INSURRECTION – IN THE LIGHT OF THE STATE OF RESERACH S u m m a r y The January Uprising was for Norwid – along with the Revolutions of 1848 (the Spring of Nations) – a sequence of historical events forming his view on politics and history. The poet’s attitude towards the last Polish insurrection in the 19th century reconstructed by researchers (Adam Krechowiecki, Wiktor Weintraub, Zofia Stefanowska, Jacek Trznadel) is full of contradictions. The article poses the question about their sources. Analysis of Norwid’s poems, letters, as well as of memorials, calendars and articles written by the above mentioned historians of literature, leads to the conclusion that the discrepancies between the interpreters’ opinions result from three factors: the changing attitude of the poet towards the events of 18611864 (from enthusiastic support of the Warsaw manifestations preceding the Uprising to growing doubts that were concerned with the way of conducting the struggle and the insurgents’. 15 .

(265) GRAYNA HALKIEWICZ-SOJAK. ________________________________________. moral grounds); the writers’ attitude towards the subject, that was determined by the particular historical moment, in which they took up the issue; and thirdly – from the Norwidian concept of historical time. Translated by Tadeusz Karowicz Sowa kluczowe: Norwid, Powstanie Styczniowe, wiersze z lat 1861-1864, poetyka i historiozofia. Key words: Norwid, January Uprising, poems from 1861-1864, poetics and historiosophy.. GRAYNA HALKIEWICZ-SOJAK prof. dr hab., historyk literatury; kieruje Zakadem Literatury Polskiej Romantyzmu i Pozytywizmu UMK w Toruniu; autorka ksi

(266) ek (Byron w twórczoci Norwida, Wobec tajemnicy i prawdy. O Norwidowskich obrazach „caoci”, „Przedwit” Zygmunta Krasiskiego, Nawizane ogniwo) i artykuów o poezji XIX i XX wieku; wspópracuje z O rodkiem Bada nad Twórczo ci

(267) Norwida KUL.. 16 .

(268)