Dariusz Milewski
Napoleoński wywiad na Rosję w
Księstwie Warszawskim przed wojną
1812 roku
Echa Przeszłości 11, 145-172
2010
D ariusz M ilewski
Instytut Nauk Historycznych
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
NAPOLEOŃSKI WYWIAD NA ROSJĘ
W KSIĘSTWIE WARSZAWSKIM PRZED WOJNĄ
1812 ROKU
E p o k a w o j e n n a p o l e o ń s k i c h p r z y n i o s ł a r o z w ó j w y w i a d u w o j s k o w e g o i z w i ę k s z e n i e z a k r e s u je g o d z i a ł a n i a . B ł y s k a w i c z n e k a m p a n i e , r o z g r y w a n e n a t e r y t o r i u m p r z e c i w n i k a , i s z u k a n i e r o z s t r z y g n i ę c i a w w a l n e j b i t w i e n a r z u c a ł y d o w ó d c o m k o n i e c z n o ś ć p r e c y z y j n e g o r o z p o z n a n i a s i ł n i e p r z y j a c i e l a o r a z t e r e n u p l a n o w a n y c h d z i a ł a ń i n a s t r o j ó w l u d n o ś c i 1. N i e i n a c z e j b y ło i w p r z e d e d n i u w o j n y f r a n c u s k o - r o s y j s k i e j w 1 8 1 2 r. To d e c y d u j ą c e s t a r c i e m i ę d z y d w o m a n a j w i ę k s z y m i m o c a r s t w a m i e u r o p e j s k i m i m i a ł o o k r e ś l i ć p r z y s z ł o ś ć p o l i t y c z n ą E u r o p y n a k o l e j n e l a t a . S t ą d o g r o m n a w a g a t e j w o j n y d l a o b u s t r o n i w i e l k i e z n a c z e n i e z a d a n i a , j a k i e z o s t a ł o p o s t a w i o n e p r z e d w y w i a d a m i w o j s k o w y m i o b u p r z e c i w n i k ó w . O p r a c o w a n i e d z i a ł a l n o ś c i w y w i a d ó w w o j s k o w y c h o b u s t r o n p r z e d w o j n ą 1 8 1 2 r. p r z e k r a c z a m o ż l i w o ś c i j e d n e g o a r t y k u ł u . Z a j m i e m y s i ę z a t e m t y l k o1 K ształtow anie się i rozwój w yw iadu napoleońskiego je s t przedm iotem pracy J. S av an ta
L es espions de N apoleon , P aris 1957. J . Skow ronek w Z m agnackiego g n ia z d a do napoleoń skie go w yw ia d u . A lek sa n d e r S a p ieh a , W arszaw a 1992, ta k p rzedstaw ia zmiany, jak ie dokonały się w ówczesnym wywiadzie: „Wielkie konflikty zbrojne okresu Wielkiej Rewolucji Francuskiej i N apoleona przyniosły ogrom ny rozwój tej specyficznej a ważnej dziedziny pogranicza wojsko wości i polityki. Coraz więcej skom plikowanych czynników politycznych i ideologiczno-propa- gandowych określało przygotow ania i losy tych wojen. D la m aksym alnego zw iększenia swych szans k ażd a ze stro n sta ra ła się uzyskać możliwie pełne informacje o potencjale m ilitarnym przeciw nika, stan ie jego sił zbrojnych, przygotow aniach i planach wojennych, ale nie ogranicza ła ju ż swych zainteresow ań do tego tradycyjnego zakresu. Is to tn ą rolę zaczynały grać rap o rty 0 nastro jach społeczeństwa, sytuacji gospodarczej i politycznej państw a, docieranie do polityków 1 środowisk opozycyjnych, a przede w szystkim - oddziaływanie n a opinie i nastroje społeczeń stw a przeciw nika przez odpowiednie akcje propagandow e” (s. 233-234).
w y w i a d e m n a p o l e o ń s k i m , d z i a ł a j ą c y m n a t e r e n i e K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e g o , p o m i j a j ą c p o z o s t a ł e o b s z a r y i a s p e k t y f u n k c j o n o w a n i a n a p o l e o ń s k i e g o s y s t e m u s z p i e g o w s k i e g o . S k ł a n i a j ą n a s d o t e g o t r z y p o w o d y : p o l s k a s p e c y f i k a te g o w y w i a d u , f a k t , iż d o s t a r c z a ł o n N a p o l e o n o w i s t o s u n k o w o n a j w i ę c e j i n f o r m a c ji o R o s ji o r a z n i e m o ż n o ś ć o g a r n i ę c i a c a ł o ś c i f u n k c j o n o w a n i a a g e n t u r y n a p o l e o ń s k i e j p r z e d w o j n ą 1 8 1 2 r .2 N a p o l e o ń s k i w y w i a d n a R o s j ę w K s i ę s t w i e W a r s z a w s k i m o b e j m o w a ł w ł a s n y w y w i a d w o js k o w y K s i ę s t w a o r a z a g e n t u r ę s z p i e g o w s k ą , o r g a n i z o w a n ą p r z e z r e z y d e n t ó w f r a n c u s k i c h w W a r s z a w i e - J e a n a C h a r l e s ’a S e r r ę i E d o u a r - d a B i g n o n a . Z n a c z n a c z ę ś ć m a t e r i a ł ó w ź r ó d ł o w y c h d o w y w i a d u w o js k o w e g o , p r z e c h o w y w a n a w A r c h i w u m M i n i s t e r i u m W o jn y K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e g o w A r c h i w u m G łó w n y m A k t D a w n y c h w W a r s z a w i e , z o s t a ł a n i e s t e t y b e z p o w r o t n i e s t r a c o n a w 1 9 4 4 r .3 M u s i m y w o b e c te g o p o l e g a ć n a e d y c j a c h ź r ó d ł o w y c h , w k t ó r y c h z a c h o w a ł a s i ę c z ę ś ć t y c h m a t e r i a ł ó w . N a j w a ż n i e j s z e z n i c h to L . M a r g u e r o n a C a m p a g n e d e R u s s i e , g d z i e z a m i e s z c z o n y c h j e s t w i e l e r a p o r t ó w g e n e r a ł a A l e k s a n d r a R o ż n i e c k i e g o 4 , a t a k ż e K o r e s p o n d e n c j a k s . J ó z e f a P o n i a t o w s k i e g o z F r a n c j ą , w y d a n a p r z e z A d a m a S k a ł k o w s k i e g o 5 o r a z k o r e s p o n d e n c j a g e n e r a ł a J ó z e f a Z a j ą c z k a z m a r s z a ł k i e m L u d w i k i e m D a v o u t e m , o p u b l i k o w a n a r ó w n i e ż p r z e z A . S k a ł k o w s k i e g o w j e g o p r a c y O c z e ś ć i m i e n i a p o l s k i e g o6 . P r z e d w o j e n n e e d y c j e p o l s k i e w y k o r z y s t u j ą t e ż m a t e r i a ł z a r c h i w ó w f r a n c u s k i c h , j a k A r c h i v e s h i s t o r i q u e d e l a G u e r r e , A r c h i v e s a d m i n i s t r a t i v e s d e l a G u e r r e , A r c h i v e s d u M i n i s t è r e d e s A f f a i r e s E t r a n g è r e s c z y A r c h i v e s N a t i o n a l e s . W c a ł o ś c i n a f r a n c u s k i c h a r c h i w a l i a c h o p a r t e j e s t w y d a w n i c t w o M a r c e l e g o H a n d e l s m a n a I n s t r u k c j e i d e p e s z e r e z y d e n t ó w f r a n c u s k i c h w W a r s z a w i e 1 8 0 7 - 1 8 1 3 7 . W y d a w c a w y k o r z y s t a ł d e p e s z e J . S e r r y i E . B i g n o n a , 2 Zarys tej problem atyki został przedstaw iony w arty k u le: D. M ilew ski, Французская разведка против России в Герцогстве Варшавском до войны 1812 года, w: Отечественная война 1812 года и российская провинция. Собгытия. Люди. Памятники. Материалыы Всероссийской научной конференции, red. B. Бессонов, H. Котлякова, E. Назарян, Малоярославец 2004, s. 192—200. O statnie stu d iu m n a te n tem at: K. Bobiatyński, W yw iad d zia ła ją c y z terenu K się stw a W arszaw skiego p r z e d w ojn ą 1812 roku, „Teka H istoryka” 2001, z. 20, s. 19-59.
3 Zob. A. Stebelski, A k ta M in isteriu m Wojny K się stw a W arszaw skiego o ra z K o m isji R z ą d o w e j W ojny K ró le s tw a P o lsk ie g o 1 8 0 7 -1 8 3 2 , w: S tr a ty a rc h iw ó w i b ib lio te k w a rs z a w s k ic h w za k resie rękopiśm ien n ych źró d e ł h istorycznych. T. 1, A rch iw u m G łów ne A k t D a w n ych , red. A. Stebelski, W arszaw a 1957, s. 265-275.
4 L. M argueron, C am pagn e de R u ssie, P aris 1897-1906. B. Paw łow ski w P olski w y w ia d p r z e d k a m p a n ią 1812 roku, w: O d konfederacji b a rsk iej do p o w s ta n ia styczniow ego. S tu d ia z h is to r ii w o jsk o w o ści, W arszaw a 1962, pow ołuje się często n a L. M arg u ero n a, podając w przypisie, s. 230, iż „Raporty Rożnieckiego w dość znacznej ilości drukow ane są u M arguero n a [...] M argueron też ogłosił szereg relacyj innych osób - jak o załączniki do pism ks. Józefa Poniatow skiego i Zajączka”.
5 K orespon den cja ks. Józefa P on iatow skiego z F ran cją, wyd. A. M. Skałkow ski, t. 3 i 4, P oznań 1928-1929.
6 A. M. Skałkow ski, O cześć im ien ia p olskiego, Lwów 1908.
7 In stru kcje i depesze rezyden tów fran cu skich w W arszaw ie 1 8 0 7 -1 8 1 3 , wyd. M. H andel- sm an, t. 1 i 2, K raków 1914.
z a c h o w a n e w a r c h i w u m m i n i s t e r s t w a s p r a w z a g r a n i c z n y c h w P a r y ż u w d z i a l e „ P o l o g n e ” : t o m y 3 2 4 - 3 2 7 r a p o r t y J . S e r r y i t o m y 3 2 7 - 3 3 0 i 3 3 2 - 3 3 5 o r a z „ P o l o g n e S u p p l é m e n t 1 7 ” r a p o r t y E . B i g n o n a 8 . E d y c j a ź r ó d ł o w a M . H a n d e l - s m a n a o r a z p a m i ę t n i k i E . B i g n o n a , w y d a n e p r z e z J a n u s z a I w a s z k i e w i c z a p o d t y t u ł e m P o l s k a w r. 1 8 1 1 i 1 8 1 3 9 , s ł u ż ą d o o d t w o r z e n i a o r g a n i z a c j i i f u n k c j o n o w a n i a s i a t k i s z p i e g o w s k i e j , k i e r o w a n e j p r z e z r e z y d e n t ó w f r a n c u s k i c h w W a r s z a w i e . K r y z y s f r a n c u s k o - r o s y j s k i S o j u s z , z a w a r t y w 1 8 0 7 r. w T y lż y p o m i ę d z y N a p o l e o n e m a A l e k s a n d r e m I , k t ó r e g o w y r a z e m b y ł o p r z y s t ą p i e n i e R o s j i d o b l o k a d y k o n t y n e n t a l n e j , o g ło s z o n e j p r z e z N a p o l e o n a w z d o b y t y m B e r l i n i e 2 1 l i s t o p a d a p o p r z e d n i e g o r o k u , a d l a k t ó r e g o c e s a r z F r a n c u z ó w z r e z y g n o w a ł z o d t w o r z e n i a p a ń s t w a p o l s k i e g o i l i k w i d a c j i p r u s k i e g o - p i e r w s z e , b y n i e d r a ż n i ć c a r a , d r u g i e , b y g o s o b i e p o z y s k a ć - z a w a r t y z o s t a ł p r z e z R o s j ę w b r e w j e j o c z y w i s t y m i n t e r e s o m i u t r z y m a ć s i ę m ó g ł t a k d ł u g o , j a k d łu g o b a r d z i e j s i ę b a ł a „ s p r z y m i e r z o n e j ” F r a n c j i , n i ż c i e r p i a ł a z p o w o d u n a d s z a r p n i ę t e g o p r e s t i ż u i s t r a t w h a n d l u p o z a m k n i ę c i u p o r t ó w d l a s t a t k ó w b r y t y j s k i c h 10. R o z u m i a ł t o N a p o l e o n , s t ą d - g d y p o h a n i e b n e j k a p i t u l a c j i g e n e r a ł a P i o t r a D u p o n t a p o d B a i l e n w le c i e 1 8 0 8 r ., k t ó r a u d e r z y ł a n i e t y l e w p o t ę g ę , i l e w p o w a g ę C e s a r s t w a , n i s z c z ą c m i t o n i e z w y c i ę ż o n o ś c i j e g o w o j s k 11 - p r z e d o s o b i s t y m u d a n i e m s i ę z a P i r e n e j e , g d z i e s p o d z i e w a ł s i ę s z y b k o d o p r o w a d z i ć s p r a w y d o p o r z ą d k u , z o r g a n i z o w a ł s ł y n n e s p o t k a n i e e r f u r c k i e z c a r e m A l e k s a n d r e m , m a j ą c e w o b e c c a łe j E u r o p y u d o k u m e n t o w a ć n i e w z r u s z o n o ś ć f r a n c u s k o - r o s y j s k i e g o p r z y m i e r z a i p r z y j a ź n i o b u c e s a r z y 12. E u r o p a , a j u ż n a j m n i e j A u s t r i a , n i e d a ł a s i ę w s z a k ż e z w ie ś ć , o c z y m p r z e k o n a ł s i ę N a p o l e o n w r o k u n a s t ę p n y m . D w u z n a c z n e z a c h o w a n i e s i ę w o j s k r o s y j s k i c h w c z a s i e k a m p a n i i a u s t r i a c k i e j 1 8 0 9 r ., o f i c j a l n i e s p r z y m i e r z o n y c h , a w r z e c z y w i s t o ś c i u t r u d n i a j ą c y c h d z i a ł a n i a P o l a k o m i i d ą c y c h n a r ę k ę A u s t r i a k o m , m u s i a ł o p r z e k o n a ć N a p o l e o n a o n i e s z c z e - r o ś c i A l e k s a n d r a w o b e c - b ą d ź co b ą d ź n a r z u c o n y c h m u - z o b o w i ą z a ń 13. D l a t e g o t e ż n a t y c h m i a s t z d e z a w u o w a ł s w e g o a m b a s a d o r a w P e t e r s b u r g u C a u l a i n c o u r t a , g d y t e n p o w a ż y ł s i ę s p i s a ć z k a n c l e r z e m r o s y j s k i m R u m i a n c e - w e m 4 s t y c z n i a 1 8 1 0 r. k o n w e n c j ę , k t ó r e j a r t y k u ł p i e r w s z y g ło s i ł , iż „ L e R o y a u m e d e P o l o g n e n e s e r a j a m a i s r é t a b l i ” [ K r ó l e s t w o P o l s k i e n i e b ę d z i e n i g d y p r z y w r ó c o n e ] , k t ó r a z d y s k r e d y t o w a ł a b y g o w o c z a c h P o l a k ó w i d a ł a 8 Ibidem, s. XX-XXI.
9 E. Bignon, P o lsk a w r. 1811 i 1813, wyd. J . Iwaszkiewicz, Wilno 1921. 10 B. D undulis, N apoléon et la L ith u a n ie en 1812, P aris 1940.
11 R. Bielecki, W ielka A rm ia , W arszaw a 1995, s. 32.
12 M. Zywczyński, H isto ria p o w szech n a 1 7 8 9 -1 8 7 0 , W arszaw a 1996, s. 145.
13 O zachow aniu się w ojsk rosyjskich w Galicji w 1809 r. p atrz B. Paw łow ski, H isto ria w ojny p o lsk o -a u stria ck iej 1809 r., W arszaw a 1935, s. 390-395 i 412-419.
p o t ę ż n y a t u t d o r ę k i c a r o w i 14. W y r a z e m o d w r ó c e n i a s o j u s z y b y ło t e ż a u s t r i a c k i e m a ł ż e ń s t w o N a p o l e o n a , n a k t ó r e z g o d z i ł s i ę W i e d e ń , z a s t r a s z o n y p e r s p e k t y w ą m a r i a ż u r o s y j s k i e g o . D l a N a p o l e o n a o d m ó w i e n i e m u r ę k i s i o s t r y c a r a , k s i ę ż n y K a t a r z y n y , b y ło d o w o d e m t e g o , iż A l e k s a n d e r n i e c h c e u t r w a l e n i a s o j u s z u z F r a n c j ą . M u s i a ł z a t e m p o z y s k a ć s o b i e A u s t r i ę , ż e z a ś c a r w y d a ł t y m c z a s e m s i o s t r ę z a s y n a k s i ę c i a o l d e n b u r s k i e g o , N a p o l e o n a n e k t o w a ł w g r u d n i u 1 8 1 0 r. o w o k s i ę s t w o . O b u r z o n y A l e k s a n d e r o t w o r z y ł u k a z e m z 3 1 g r u d n i a 1 8 1 0 r. p o r t y r o s y j s k i e d l a s t a t k ó w i t o w a r ó w b r y t y j s k i c h , z r y w a j ą c t y m d e f a c t o s o j u s z z N a p o l e o n e m 15. N a r a s t a j ą c y k r y z y s z a c z y n a ł g r o z i ć w y b u c h e m w o jn y , a j e j b e z p o ś r e d n i m p o w o d e m m i a ł a b y ć s p r a w a p o l- s k a 16. D a ł t e m u w y r a z N a p o l e o n , m i a n u j ą c w 1 8 1 1 r. n o w y m m i n i s t r e m s p r a w z a g r a n i c z n y c h p o C h a m p a g n y m H u g o n a B e r n a r d a M a r e t a , k s i ę c i a B a s s a n o , z n a n e g o z e s w y c h p o l s k i c h s y m p a t i i o r a z w y s y ł a j ą c w t y m ż e r o k u d o W a r s z a w y n o w e g o r e z y d e n t a , E d o u a r d a B i g n o n a , p o n i e k ą d d l a t y c h s a m y c h p o w o d ó w 17. T o n i e F r a n c j a j e d n a k d ą ż y ł a d o t e j w o jn y , c h o ć N a p o l e o n s p o d z i e w a ł s i ę , ż e j e s t n i e u n i k n i o n a . W c i ą ż t o c z y ł w o j n ę w H i s z p a n i i , k t ó r a o d e j m o w a ł a m u p e ł n ą s w o b o d ę m a n e w r u . L i c z y ł t e d y , ż e s t a r c i e z R o s j ą u d a s i ę o d w le c , a j e d n o c z e ś n i e p o d s y c a ł o p ó r T u r c j i , p r o w a d z ą c e j w ó w c z a s w o j n ę z c a r e m , p r a g n ą c , b y w i ą z a ł a s i ł y r o s y j s k i e w c h w i l i , g d y j u ż d o j d z i e d o w o jn y . D l a t y c h s a m y c h p o w o d ó w c a r z j e d n e j s t r o n y c h c i a ł j a k n a j s z y b c i e j k o ń c z y ć k o n f l i k t z T u r c j ą , a z d r u g i e j u d e r z y ć n a F r a n c j ę , k i e d y t a n i e b y ł a j e s z c z e g o t o w a d o s t a r c i a . R o s j a n i e t e ż z a c z ę l i p o l i t y c z n e i w o j s k o w e p r z y g o t o w a n i a d o t e j w o jn y , a p i e r w s z y m z a d a n i e m p o l s k i e g o i f r a n c u s k i e g o w y w i a d u s t a ł o s i ę r o z p o z n a n i e t y c h p r z y g o t o w a ń i u p r z e d z e n i e o n i c h N a p o l e o n a , a b y z d ą ż y ł p r z y g o t o w a ć s i ę d o o b r o n y 18.
14 Napoleon do J. Champagnyego, Paryż 6 II 1810 r., w: L. M argueron, op. cit., t. 1, s. 52-55. Tamże konwencja z 4 I 1810 r., s. 51-52, przypis 2 i kontrpropozycja Napoleona z 9 II 1810 r., s. 53-54. Napoleon odrzucał stw ierdzenie o nieodbudow aniu Polski, ale zarazem zobowiązywał się nie pomagać do tego, aby nie drażnić Rosjan: „Mon b u t e st de tra n q u illise r la R ussie” (list do J. Cham pagnego, s. 52). Zob. też B. D undulis, op. cit., s. 79-80.
15 Ibidem , s. 78. B. D undulis om aw ia też ogólnie przyczyny i przebieg konfliktu, ja k i zrodził się między N apoleonem a Rosją.
16 Ibidem , s. 78: „Si la g uerre de R ussie éclata à propos du blocus continental, elle fut g ran d em en t facilitée p a r la m éfiance incurable du ts a r à l'é g a rd des intentions de N apoléon sur la Pologne”.
17 N om inacja M areta n a stą p iła 18 IV 1811 r. - C yrkularz m in istra spraw zagranicznych, Paryż, 18 IV 1811 r., w: In stru kcje i depesze..., t. 1, n r 197, s. 320. O k o n tak tach Bignona z Polakam i zob. J. Skowronek, op. cit., s. 231-232. N a tem at dotychczasowej k a rie ry E. Bigno n a zob. K. Bobiatyński, op. cit., s. 29, i D. N aw rot, L itw a i N apoleon w 1812 roku, Katowice 2008, s. 134-135.
18 B. D undulis, op. cit., s. 82 - „Les prem ières m esures de p rép aratio n à la g uerre fu ren t prises p a r les R usses”. Przyczyny w ybuchu w ojny francusko-rosyjskiej w 1812 r. om aw ia M. Kukiel, Wojna 1812 roku , t. 1, K raków 1937; por. też J. Skowronek, op. cit., s. 232-233.
R o s y j s k i e p r z y g o t o w a n i a w o j s k o w e J u ż w i o s n ą 1 8 1 0 r ., k i e d y t y l k o c a r z o r i e n t o w a ł s i ę , iż N a p o l e o n n i e z g o d z i s i ę n a n i e d o p u s z c z e n i e d o o d b u d o w a n i a P o l s k i , r o z k a z a ł w z m o c n i ć g a r n i z o n y p o g r a n i c z n e 19. W s z e l a k o ż d o p i e r o z i m ą 1 8 1 0 /1 8 1 1 r. z b r o j e n i a r o s y j s k i e n a b r a ł y t e m p a , w s k a z u j ą c w y r a ź n i e n a p r z y g o t o w y w a n i e s i ę c a r a d o w o jn y . W p a ź d z i e r n i k u 1 8 1 0 r. w p e ł n y m t o k u b y ł y j u ż p r a c e f o r t y f i k u j ą c e l i n i e D ź w i n y i D n i e p r u , m i a s t a D y n e b u r g , B o b r u j s k i M o z y r , a j e d n o c z e ś n i e b a d a n o b r o d y n a d N i e m n e m 20. W o j s k a z g ł ę b i k r a j u p r z e s u w a ł y s i ę w s t r o n ę z a c h o d n i c h g r a n i c R o s j i , a z a r a z e m n a s i l i ł a s i ę d z i a ł a l n o ś ć s z p i e g o w s k a z e s t r o n y R o s j a n 21. C o g o r s z a , z a c z ę ł y c h o d z i ć p o g ł o s k i o m a j ą c y m n a s t ą p i ć p o r o z u m i e n i u r o s y j s k o - p r u s k i m , k t ó r e m u s i a ł y w y w o ł a ć z r o z u m i a ł e z a n i e p o k o j e n i e w K s i ę s t w i e W a r s z a w s k i m . K i e d y w l u t y m 1 8 1 1 r. d o s z ł o d o z a b u r z e ń n a Ś l ą s k u , r z ą d p r u s k i n a t y c h m i a s t w y k o r z y s t a ł o k a z j ę d l a w y s ł a n i a t a m z n a c z n e j l i c z b y w o j s k a , co d o p r o w a d z i ł o d o o k r ą ż e n i a K s i ę s t w a p r z e z o d c ię c ie g o o d S a k s o n i i i o k u p u j ą c y c h N i e m c y F r a n c u z ó w 22. W m a r c u 1 8 1 1 r. k s i ą ż ę J ó z e f P o n i a t o w s k i n i e t y l k o ż e u w a ż a ł z a p e w n e d o n i e s i e n i a o r o s y j s k o - p r u - s k i c h p r z y g o t o w a n i a c h w o j e n n y c h - s i ł y R o s j a n n a g r a n i c y o c e n i a ł n a 7 0 - 8 0 t y s i ę c y - a l e i b r a ł p o d u w a g ę e w e n t u a l n o ś ć s p o t k a n i a k r ó l a p r u s k i e g o F r y d e r y k a W i l h e l m a I I I z c a r e m A l e k s a n d r e m 23. R o s j a n i e n i e z a n i e d b y w a l i z r e s z t ą a k c j i p o l i t y c z n e j , o b o k b o w i e m g e s t ó w w s t r o n ę w ł a s n y c h p o l s k i c h p o d d a n y c h p r ó b o w a ł c a r p r z e c i ą g n ą ć n a s w o j ą s t r o n ę t a k ż e K s i ę s t w o W a r s z a w s k i e . O f e n s y w n y p l a n w o j e n n y r o s y j s k i z a k ł a d a ł b o w i e m s z y b k i e o p a n o w a n i e K s i ę s t w a i w d a r c i e s i ę p r z y p o m o c y p r u s k i e j d o N i e m i e c , z a n i m F r a n c u z i z d ą ż ą s i ę s k o n c e n t r o w a ć . P r a w d o p o d o b n y m b y ł o b y w ó w c z a s o d n i e s i e n i e z w y c i ę s t w a n a d p o d z i e l o n y m i w o j s k a m i f r a n c u s k i m i w N i e m c z e c h , co m u s i a ł o b y s k ł o n i ć c z ł o n k ó w Z w i ą z k u R e ń s k i e g o d o w y s t ą p i e n i a p r z e c i w N a p o l e o n o w i i w s p a r c i a R o s j a n w d e c y d u j ą c y m s t a r c i u z c e s a r z e m F r a n c u z ó w . S t a r c i e o w o , g d y b y r z e c z p o s z ł a p o m y ś l n i e , m o g ł o b y s i ę o d b y ć g d z i e ś n a d R e n e m , a w k a ż d y m b ą d ź r a z i e w g ł ę b i N i e m i e c , z d a l a o d g r a n i c r o s y j s k i c h . A b y j e d n a k p l a n t e n s i ę p o w i ó d ł , n a l e ż a ł o s z y b k o u p o r a ć s i ę z p i e r w s z ą p r z e s z k o d ą s t o j ą c ą n a d r o d z e d o N i e m i e c , c z y l i K s i ę s t w e m
19 B. D undulis, op. cit., s. 82: „Au p rintem ps de 1810, lorsque s'élevèrent les divergences de vues a u sujet de la Pologne, après la guerre d'A utriche, le ts a r ordonna le renforcem ent des garnisons près de la frontière e t la m ise en é ta t des places fortes”.
20 J . Poniatow ski do L. D avouta, 20 X 1810 r., w: K orespon den cja ks. Józefa..., t. 3, n r 349, s. 95. N a te m a t rosyjskich zbrojeń zob. D. N aw rot, op. cit., s. 57-59.
21 J . Poniatow ski do F ryderyka A ugusta, W arszaw a, 28 I 1811 r., w: K orespon den cja ks. Józefa..., t. 3, n r 381, s. 144 i tenże do tegoż, W arszaw a, 31 I 1811 r., ibidem, n r 383, s. 147. Nieco później, w iosną 1812 r., działała ju ż w B iałym stoku rosyjska placów ka wywiadowcza, kierow ana przez Józefa Turskiego - zob. D. N aw rot, op. cit., s. 110.
22 J . Poniatow ski do L. D avouta, W arszawa, 10 I 1811 r., ibidem, n r 375, s. 138, tenże do F ryderyka A ugusta, W arszaw a, 25 II 1811 r., ibidem, n r 398, s. 166, tenże do tegoż, W arszawa, 28 II 1811 r., ibidem, n r 401, s. 169-170.
W a r s z a w s k i m i j e g o a r m i ą 24. D o ś w i a d c z e n i a a u s t r i a c k i e z 1 8 0 9 r. w s k a z y w a ły, ż e p o t r a f i s i ę o n o d ł u g o i s k u t e c z n i e o p i e r a ć , a g d y b y n a w e t u l e g ł o w k o ń c u p r z e w a d z e n a je ź d ź c ó w , d a ł o b y N a p o l e o n o w i s w y m o p o r e m c z a s n a z e b r a n i e a r m i i i z a g r o d z e n i e R o s j a n o m d r o g i d o N i e m i e c . W t e d y g e n e r a l n ą b i t w ę s t o c z y ć b y t r z e b a b e z n i e m i e c k i e j p o m o c y , b ę d ą c w d o d a t k u o s ł a b i o n y m w a l k a m i z P o l a k a m i . P o l a k ó w t r z e b a b y ł o w i ę c a l b o s z y b k o w y k o ń c z y ć - s t ą d s t a r a n i a r o s y j s k i e o p o z y s k a n i e w s p ó ł u d z i a ł u P r u s a k ó w - a l b o z g o ł a p r z e c i ą g n ą ć n a s w o j ą s t r o n ę . D a ł o b y t o R o s j a n o m t a k w i e l k i e k o r z y ś c i , iż c a r A l e k s a n d e r z d e c y d o w a ł s i ę p o d j ą ć p r ó b ę w y s o n d o w a n i a p r z y w ó d c ó w K s i ę s t w a , p r z e d e w s z y s t k i m k s i ę c i a J ó z e f a P o n i a t o w s k i e g o , c h o ć r ó w n a ł o s i ę t o o d k r y c i u p r z e d n i m i w r o g i c h z a m i a r ó w w o b e c N a p o l e o n a . U z n a n o w s z a k ż e w i d o c z n i e w P e t e r s b u r g u , iż p r z y g o t o w a ń w o j e n n y c h n a t a k ą s k a l ę , j a k i e p r o w a d z o n o w R o s j i , u k r y ć i t a k s i ę n i e d a , a n a w e t g d y b y n i e u d a ł o s i ę s k ł o n i ć P o l a k ó w d o w s p ó ł p r a c y , t o p r z y n a j m n i e j w z b u d z i ł o b y s i ę p o d e j r z e n i a N a p o l e o n a c o d o i c h w i e r n o ś c i i z a s i a ł o n i e u f n o ś ć m i ę d z y F r a n c u z ó w a i c h n a j w i e r n i e j s z y c h s p r z y m i e r z e ń có w , a t o j u ż b y ł o b y n i e m a ł y m o s i ą g n i ę c i e m 25. W t y m c e l u z a a n g a ż o w a ł c a r s w e g o d a w n e g o b l i s k i e g o w s p ó ł p r a c o w n i k a , k s i ę c i a A d a m a J e r z e g o C z a r t o r y s k i e g o , k t ó r e m u w s t y c z n i u 1 8 1 1 r. z le c ił u d a ć s i ę d o W a r s z a w y i w y b a d a ć n a s t r o j e k ó ł r z ą d z ą c y c h , a w s z c z e g ó l n o ś c i „7. j e ś l i b ę d z i e s p o s o b n o ś ć w i d z e n i a s i ę z P o n i a t o w s k i m , w t a k i m r a z i e 8. p o s t a r a ć s i ę g o p o z y s k a ć , p r z e k ł a d a j ą c m u t r u d n o ś ć o d n o w i e n i a P o l s k i p r z e z F r a n c j ę , s r o g o ś ć n i e u n i k n i o n e j s t ą d w o jn y , z n i s z c z e n i e c a ł e g o k r a j u i s u r o w e ś r o d k i , j a k i c h m u s i a ł a b y c h w y c i ć s i ę R o s j a d l a s w o je j o b r o n y ; p r z e c i w n i e 9. j e ś l i P o l a c y o d d a d z ą s i ę R o s j i , t o i s t n i e n i e i c h b y ł o b y n i e w ą t p l i w y m . P o l s k a o d b u d o w u j e s i ę p r z e z p r z y ł ą c z e n i e j e j d o R o s j i , A u s t r i a w y n a g r a d z a s i ę [ z a G a l i c j ę ] W o ł o s z c z y z n ą , c z ę ś c i ą M o ł d a w i i o r a z s w y m i s t a r y m i p o s i a d ł o ś c i a m i : D a l m a c j ą , W e n e c j ą , c z ę ś c i ą W ło c h i T y r o l e m ; 1 0 . j e ś l i t e i p o d o b n e w y w o d y w s t r z ą s n ą p r z e k o n a n i e m k s . P o n i a t o w s k i e g o i b ę d ą p r z e z n i e g o p r z y j ę t e , w t a k i m r a z i e 11. p r z y g o t o w a ć w t e j m i e r z e p a p i e r y i u m ó w i ć s ię z n i m o d z i a ł a n i a c h ”26. C z a r t o r y s k i , c h o ć r a c z e j b e z p r z e k o n a n i a , p o d j ą ł s ię t e j m i s j i , a s t a n ą w s z y w p o c z ą t k u l u t e g o 1 8 1 1 r. w W a r s z a w i e , o t r z y m a ł d r u g i e p i s m o o d c a r a , p o d a j ą c e s i ł ę w o j s k r o s y j s k i c h , z g r o m a d z o n y c h n a d g r a n i c a m i K s i ę s t w a i g o t o w y c h d o u d e r z e n i a n a F r a n c j ę , c o m i a ł o p r z e k o n a ć g o o p o w a d z e p r o p o z y c j i c a r s k i e j . S p o t k a w s z y s i ę z k s . J ó z e f e m , p r z e d ł o ż y ł
24 J. Poniatow ski do Napoleona, W arszawa, 18 II 1811 r., ibidem, n r 393, s. 156-160, depesza E. Bignona, W arszaw a, 29 III 1811 r., w: In stru kcje i depesze, t. 1, n r 186, s. 299-302.
25 S. Askenazy, K sią żę J ó z e f P o n ia to w sk i, Jerozolim a 1944, s. 190: „Cesarz rosyjski posta nowił uprzedzić przeciw nika, śmiało cisnąć m u rękaw icę, uderzyć n a niego w iosną 1811 r. Chodziło o to, aby porwać za sobą Polskę, skoro Polska w gruncie rzeczy była głów ną sprężyną zatarg u , przedm iotem przyszłe w alki i n agrodą zw ycięstwa”. Zob. też korespondencja A. C zarto ryskiego z carem z zim y 1810/1811 r. w: A. C zartoryski, P a m ię tn ik i ks. A d a m a C zartoryskiego i korespon den cja je g o z cesarzem A lek sa n d re m I, t. 2, K raków 1905, s. 144-161.
m u C z a r t o r y s k i ż y c z e n i a i p r o p o z y c j e r o s y j s k i e , p o p i e r a j ą c j e p o k a z a n i e m o b u p i s m , a t o l i n i c n i e w s k ó r a ł , g d y ż P o n i a t o w s k i s t a n o w c z o o d m ó w i ł i c h p r z y j ę c i a . T a k t o r o s y j s k a p r ó b a p r z e c i ą g n i ę c i a P o l a k ó w n a s w o j ą s t r o n ę o d r a z u s p a l i ł a n a p a n e w c e , a j e d y n y m j e j s k u t k i e m b y ło d o w o d n e p r z e k o n a n i e p o l s k i e g o m i n i s t r a w o j n y o g r o ż ą c y m n a p a d z i e 27. P o n i a t o w s k i n i e o m i e s z k a ! p o w i a d o m i ć o t y m n a t y c h m i a s t N a p o l e o n a w s p e c j a l n y m r a p o r c i e , p i s a n y m 1 8 l u t e g o 1 8 1 1 r. D o n o s i ł w n i m , iż c a r p r z y j ą ł p r o j e k t o g ł o s z e n i a s i ę k r ó l e m p o l s k i m , iż w ł a d z e c y w i l n e i w o j s k o w e K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e g o b a d a n e s ą p r z e z u m y ś l n y c h w y s ł a n n i k ó w , c z y n i e b y ł y b y g o t o w e p r z e j ś ć n a s t r o n ę m o c a r s t w a g w a r a n t u j ą c e g o p r z y w r ó c e n i e n i e p o d l e g ł e j P o l s k i w d a w n y c h g r a n i c a c h , i ż e P r u s y g o t o w e s ą w t y m w s p ó ł d z i a ł a ć . D o d a w a ł , iż R o s j a n i e l i c z ą n a to , ż e z a a n g a ż o w a n y w H i s z p a n i i N a p o l e o n n i e z d ą ż y z e b r a ć n a c z a s w o j s k a d l a d a n i a i m s k u t e c z n e g o o d p o r u , a t y m c z a s e m o n i , z a l a w s z y K s i ę s t w o j a z d ą i o g ł o s i w s z y k r ó l a w W a r s z a w i e , o p a n u j ą t w i e r d z e n a d o d r z a ń s k i e i w y w o ł a j ą p o w s z e c h n e p o w s t a n i e w N i e m c z e c h . T o w s z y s t k o s t a ć s i ę m a p r z y p r z y j a z n e j d l a R o s j i n e u t r a l n o ś c i A u s t r i i . I c h o ć - c o m o g ł o p o d w a ż a ć w a g ę r a p o r t u , p r z y n o s z ą c e g o t a k r e w e l a c y j n e w i e ś c i - P o n i a t o w s k i p r z y z n a ł , ż e „ il m ' e s t i m p o s s i b l e d ' e n t r e r d a n s l e d é t a i l d e s m o y e n s d o n t j e m e s u i s s e r v i p o u r s u r p r e n d r e l e s e c r e t d e c e d e s s e i n ” [ j e s t d l a m n i e n i e m o ż l i w e w e j ś ć w s z c z e g ó ły ś r o d k ó w , k t ó r y m i p o s ł u ż y ł e m s i ę , a b y z d o b y ć t a j n i k i te g o p l a n u ] , to j e d n a k „ l a c e r t i t u d e d e s r e n s e i g n e m e n t s q u e j ' a i o b t e n u s , e s t t e l l e , q u ' i l n e m ' e s t p o i n t p e r m i s d e d o u t e r , e t q u e j e n ' h é s i t e p a s u n i n s t a n t à g a r a n t i r à V o t r e M a j e s t é , s u r m o n h o n n e u r , q u e c e q u e j e v i e n s d e L u i e x p o s e r , e s t e f f e c t i v e m e n t l e p l a n q u i d a n s c e m o m e n t o c c u p e l a p e n s é e d e l 'E m p e r e u r [ A l e k s a n d r a I ] ” [ p e w n o ś ć w i a d o m o ś c i , k t ó r e o t r z y m a ł e m , j e s t t a k a , ż e n i e p o z w a l a m i w c a l e w ą t p i ć i ż e n i e w a h a m s i ę a n i c h w i l i g w a r a n t o w a ć i r ę c z y ć m o i m h o n o r e m W a s z e j W y s o k o ś c i, ż e to , co M u p r z e d ł o ż y ł e m , j e s t r z e c z y w i ś c i e p l a n e m , k t ó r y w t e j c h w i l i z a j m u j e m y ś l c a r a ] , a p o z a t y m „ le s n o t i o n s q u e j ' a i s u r m o u v e m e n t s d e t r o u p e s d a n s l e s p r o v i n c e s l i m i t r o p h e s r u s s e s , s o n t e n t i è r e m e n t d 'a c c o r d a v e c l e s m e s u r e s q u 'e x i g e l a p a r t i e d u s y s t è m e d e l a R u s s i e q u i c o n c e r n e l e D u c h é ” [ w i a d o m o ś c i , k t ó r e m a m n a t e m a t r u c h ó w w o j s k w r o s y j s k i c h p r o w i n c j a c h p r z y g r a n i c z n y c h , z g a d z a j ą s i ę z u p e ł n i e z e ś r o d k a m i , k t ó r y c h w y m a g a c z ę ś ć s y s t e m u r o s y js k i e g o , k t ó r a d o ty c z y K s i ę s t w a ] 28. Z u w a g i n a s p e c y f i c z n ą p r o w e n i e n c j ę p r z e k a z y w a n y c h N a p o l e o n o w i i n f o r m a c j i j a s n e j e s t , i ż P o n i a t o w s k i n i e c h c i a ł j e j z d r a d z a ć 29 - a l e t e ż r z e c z y t a k i e s ą c z y m ś n i e z w y k ł y m i n i e m a l w o g ó le s i ę n i e z d a r z a j ą : b y ł o t o p r z e c i e ż o d k r y c i e k a r t p r z e z j e d n ą z e s t r o n w p r z e d d z i e ń p l a n o w a n e j p r z e z n i ą a g r e s j i. T o t a k n i e p r a w d o p o d o b n e , iż ł a t w o p o c z y t a n e b y ć m o g ł o z a n i e p r a w d z i w e , z a c e lo w o s f a ł s z o w a n e l u b c o n a j m n i e j p r z e s a d z o n e . I s t o t n i e , w l i ś c i e d o m a r s z a ł k a L u d w i k a D a v o u t a z 2 4 m a r c a 1 8 1 1 r. N a p o l e o n o k r e ś l i ł p o l s k i e 27 Ibidem , s. 190-191.
28 J . Poniatow ski do Napoleona, W arszawa, 18 II 1811 r., w: K orespon den cja ks. Józefa....
t. 3, n r 393, s. 156-160.
a l a r m y j a k o „ d e s b e t i s e s ” [ g ł u p s t w a ] , m n i e m a j ą c z a p e w n e , ż e s ą t o o b j a w y h i s t e r i i z e s t r o n y k r a j u f r o n t o w e g o , z a g r o ż o n e g o w o j n ą , a j e d n o c z e ś n i e p r a g n ą c e g o j e j i c h c ą c e g o p o b u d z i ć d o n i e j c e s a r z a 30. M i m o s w e j w a g i , i n f o r m a c je u z y s k a n e p r z e z P o n i a t o w s k i e g o o d c a r a z a p o ś r e d n i c t w e m C z a r t o r y s k i e g o n i e n a l e ż ą d o e f e k t ó w r u t y n o w e g o w y w i a d u , k t ó r y m m a m y s i ę t u z a j m o w a ć . M i e s z c z ą s i ę j e d n a k w s z e r z e j p o j ę t y m t e m a c i e , o b e j m u j ą c y m d r o g i i s p o s o b y z b i e r a n i a w i a d o m o ś c i o R o s j i p r z e d w o j n ą 1 8 1 2 r ., p o z a t y m z a ś d a j ą p e ł n y o b r a z r o s y j s k i c h p l a n ó w a g r e s y w n y c h w o b e c N a p o l e o n a , ż y w i o n y c h j e s z c z e n a w i o s n ę 1 8 1 1 r. T o, ż e n i e d o s z ł o d o i c h r e a l i z a c j i , „ c z e g o p r a w i e c h c e s i ę ż a ł o w a ć , a l b o w i e m t a k a i n w a z j a r o s y j s k a d o N i e m i e c m i a ł a b y s k u t e k c a ł k i e m i n n y o d p ó ź n i e j s z e j i n w a z j i f r a n c u s k i e j d o R o s j i ” - j a k u ż a l a s i ę w s w y c h p a m i ę t n i k a c h B i g n o n 31 - b y ło b y ć m o ż e s k u t k i e m o d m o w y w s p ó ł d z i a ł a n i a z e s t r o n y P o l a k ó w . W k a ż d y m r a z i e c h y b i o n a a k c j a A l e k s a n d r a p o b u d z i ł a n i e w ą t p l i w i e p r z e c i w n i k ó w d o e n e r g i c z n i e j s z e g o p o s t a r a n i a s i ę o z e b r a n i e d o k ł a d n y c h w i a d o m o ś c i o s i l e i p l a n a c h a r m i i r o s y j s k i e j . I c h o ć k s i ą ż ę J ó z e f P o n i a t o w s k i u s k a r ż a ł s i ę n a t r u d n o ś c i w k o m u n i k a c j i m i ę d z y K s i ę s t w e m W a r s z a w s k i m a R o s j ą , u t r u d n i a j ą c e z d o b y w a n i e i n f o r m a c j i 32, w y w i a d n a R o s j ę d z i a ł a ł j u ż w c z e ś n i e j , o b u d z o n y p i e r w s z y m i r o s y j s k i m i m a n e w r a m i w 1 8 1 0 r. i z a c h ę c o n y p r z e z s z y k u j ą c e g o p r ę d z e j c z y p ó ź n i e j r o z p r a w ę z R o s j ą N a p o l e o n a . T e r a z m i a ł s i ę r o z w i n ą ć i z i n t e n s y f i k o w a ć , z o b a c z m y j e d n a k , j a k i e b y ł y j e g o p o c z ą t k i . W y w i a d K s i ę s t w a p r z e d 1 8 1 1 r . W y w ia d w o js k o w y , b u d o w a n y w ł a s n y m i s i ł a m i K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e g o , b y ł w i e l c e n i e d o s k o n a ł y . W S z t a b i e G e n e r a l n y m n i e b y ł o ż a d n e g o w y d z i e l o n e g o d o t y c h c e l ó w o r g a n u , a w i a d o m o ś c i o p r z e c i w n i k u p r z y c h o d z i ł y o d p o d - p r e f e k t ó w p o g r a n i c z n y c h p o w ia t ó w , d o w ó d c ó w o d d z i a ł ó w k a w a l e r i i , p i l n u j ą c y c h g r a n i c y - b y ł t o tz w . w y w i a d m i e j s c o w y - b ą d ź t e ż o d n i e l i c z n y c h z r a z u , a n o n i m o w y c h k o r e s p o n d e n t ó w , j a k h r . T a d e u s z M o r s k i 33. W a ż n ą r o l ę o d g r y w a ł y o d w i e d z i n y P o l a k ó w z K s i ę s t w a u r o d z i n m i e s z k a j ą c y c h p o z a j e g o g r a n i c a m i , co b y w a ł o w y k o r z y s t y w a n e j a k o p r z y k r y w k a d l a m i s j i s z p i e g o w s k i c h . W y s y ł a n o z a t e m z a g r a n i c ę o f ic e r ó w , r z e k o m o d o r o d z i n b ą d ź t e ż p o d p o z o 30 Napoleon do L. D avouta, Paryż, 24 III 1811 r., w: L. M argueron, op. cit., t. 2, s. 106. Zob. też francuski ra p o rt d la L. D avouta, K łajpeda, 16 IX 1810 r., którego autor, pisząc o polskich doniesieniach o zbrojeniach rosyjskich, uw aża, że są one przesadzone, gdyż Polacy dążą do skłócenia F rancji z Rosją i w yw ołania wojny, po której spodziew ają się odbudow ania niepodległej Polski - ibidem, t. 1, s. 190. Por. także B. Pawłowski, P olski w y w ia d p r z e d k a m p a n ią 1812 r., s. 228, i M. K ukiel, op. cit., s. 183.
31 E. Bignon, op. cit., s. 42.
32 „Les obstacles que le gouvernem ent [rosyjski] oppose à toute com m unication avec notre pays, ren d en t très difficile une connaissance exacte de ce qui se passe dans ces provinces [rosyjskich pogranicznych]” - J. Poniatow ski do Napoleona, W arszaw a, 18 II 1811 r., w: K ore spon den cja ks. Józefa..., t. 3, n r 393, s. 159.
r e m p o s z u k i w a n i a d e z e r t e r ó w c z y z a k u p u k o n i . Z d a r z a ł o s i ę - j a k p r z e d w o j n ą z A u s t r i ą w 1 8 0 9 r ., k i e d y t o d o G a l i c j i r u s z y l i A l e k s a n d e r R o ż n i e c k i i M i c h a ł S o k o l n i c k i - iż t y c h z a d a ń p o d e j m o w a l i s i ę n a w e t g e n e r a ł o w i e . J u ż w t r a k c i e d z i a ł a ń w o j e n n y c h k o r z y s t a n o z u s ł u g i n f o r m a t o r ó w i „ e m i s a r i u s z y ” s p o ś r ó d m i e j s c o w e j l u d n o ś c i , c o s z ł o t y m ł a t w i e j , iż w a l k i t o c z y ł y s i ę n a z i e m i a c h p o l s k i c h 34. W i d z i m y w ię c , iż a p a r a t w y w i a d u n i e b y ł w K s i ę s t w i e n a l e ż y c i e z o r g a n i z o w a n y , c o m o g ło b y ć p o n i e k ą d s k u t k i e m u z a l e ż n i e n i a p a ń s t w a o d F r a n c j i , k t ó r a s a m a z a j m o w a ł a s i ę w y w i a d e m , w y r ę c z a j ą c w t y m s w o i c h w a s a l i . T r z e b a j e d n a k p r z y z n a ć , ż e i w y w i a d n a p o l e o ń s k i , n a s t a w i o n y n a z b i e r a n i e b a r d z o p r a g m a t y c z n y c h i n f o r m a c j i - w p r z e c i w i e ń s t w i e n p . d o r o s y j s k i e g o , k t ó r y u p r a w i a ł d o d a t k o w o s z e r o k ą k a m p a n i ę p r o p a g a n d o w ą t a k n a B a ł k a n a c h , j a k i w N i e m c z e c h , z w r ó c o n ą p r z e c i w d o m i n a c j i f r a n c u s k i e j i k r e u j ą c ą c a r a n a l i b e r a l n e g o w y z w o l i c i e l a u c i s k a n y c h l u d ó w 35 - p r z e d 1 8 1 1 r. p r z e s z e d ł o k r e s z a h a m o w a n i a w r o z w o j u . B y ł t o m o ż e w y n i k p a n u j ą c e g o o d 1 8 0 9 r. p o k o j u - o c z y w iś c i e j e ś l i n i e b r a ć p o d u w a g ę H i s z p a n i i 3 6 . W y w ia d f r a n c u s k i b o w i e m , z o r g a n i z o w a n y i p o w i ą z a n y ś c i ś l e z a r m i ą , u a k t y w n i a ł s i ę p o d c z a s p r z y g o t o w a ń d o w o jn y . N a co d z i e ń i n f o r m a c j e p r z y c h o d z i ł y p o p r z e z r a p o r t y p o l i c y j n e , z k t ó r y c h c o 1 0 d n i s p o r z ą d z a n o g e n e r a l n e w y c i ą g i d l a c e s a r z a . F u n k c j o n o w a ł o t o ś w i e t n i e z a c z a s ó w m i n i s t e r i u m F o u c h e g o , a t o l i p o o b j ę c i u m i n i s t e r s t w a p r z e z h r . J a n a S a v a r y e g o w 1 8 1 0 r ., w i e r n i e j s z e g o , a l e m n i e j u z d o l n i o n e g o , s y s t e m z a c z ą ł s z w a n k o w a ć 37. K s i ę s t w o W a r s z a w s k i e k o r z y s t a ł o z a t e m p o c z ą t k o w o z f r a n c u s k i e g o w y w i a d u a r m i j n e g o , k i e r o w a n e g o z e s z t a b u m a r s z a ł k a D a v o u t a , k t ó r y j e d n a k w y j e c h a ł w d r u g i e j p o ło w ie 1 8 0 8 r . 38 T r a d y c y j n e ź r ó d ł o i n f o r m a c j i , j a k i m b y ł y a m b a s a d y f r a n c u s k i e , z a w o d z i ł o w z g l ę d e m R o s j i z u p e ł n i e , g d y ż a m b a s a d o r A r m a n d C a u l a i n c o u r t d a ł s i ę R o s j a n o m w o d z ić z a n o s - o k a z y w a ł z r e s z t ą c a r o w i u w i e l b i e n i e k t o w ie c z y n i e w i ę k s z e , n i ż s w e m u w ł a d c y 39. P o l i c j a K s i ę s t w a , k i e r o w a n a f a t a l n i e p r z e z A l e k s a n d r a P o t o c k i e g o , z u p e ł n i e s i ę n i e l i c z y ł a , j e ś l i i d z i e o z b i e r a n i e i n f o r m a c j i w y w i a d o w c z y c h 40. P o z o s t a w a ł z a t e m
34 C h a ra k te ry sty k a w yw iadu K sięstw a n a podstaw ie B. Paw łow ski, op. cit., s. 227, i J . Skowronek, op. cit., s. 238-239.
35 O wywiadzie rosyjskim zob. J . Skowronek, op. cit., s. 234-236.
36 O słabienie aktyw ności w yw iadu napoleońskiego po 1809 r. akcentuje J . Savant, op. cit., s. 261.
37 Ibidem , s. 123-134, i J. Skowronek, op. cit., s. 238. 38 B. Pawłowski, op. cit., s. 227.
39 M. K ukiel, op. cit., s. 181. Św iadczą o tym z re sz tą sam e p am iętn ik i am basadora - A. C aulaincourt, W spom n ien ia z w y p ra w y n a M oskw ę 1812 r , tłum . I. Łygaś, G dańsk 2006, s. 40-41. O tym , że N apoleon zdaw ał sobie spraw ę z nieudolności swego am basadora w P e te rs burgu, który nie w iedział nic o przesunięciu się w ojsk rosyjskich nad granice K sięstw a W ar szaw skiego, dow iadujem y się z lis tu cesarza do J . C ham pagnego, P aryż, 25 IV 1811 r., w: L. M argueron, op. cit., t. 2, s. 189.
40 „Davout [...] ostrzega Poniatow skiego przed w szystkim i wiadomościam i, ja k ie by otrzy m ał za pośrednictw em m in istra policji A leksandra Potockiego, ponieważ nie stoi on n a wysoko ści zad an ia” - B. Pawłowski, op. cit., s. 231.
ó w n i e d o s k o n a ł y s y s t e m , j a k i o p i s a l i ś m y w y ż e j, o r a z a g e n t u r a , k t ó r ą o r g a n i z o w a ć z w y k ł w t a k i c h w y p a d k a c h r e z y d e n t f r a n c u s k i 41. W y w i a d w ł a s n y K s i ę s t w a W y w i a d e m w o j s k o w y m K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e g o k i e r o w a ł s z e f S z t a b u G e n e r a l n e g o , g e n e r a ł S t a n i s ł a w F i s z e r 42 . D z i a ł a l n o ś ć w w i e l k i m s t y l u r o z w i n ą ć m i a ł o n w s z a k ż e d o p i e r o w i o s n ą 1 8 1 1 r., n a t o m i a s t o z i m o w y c h p r z y g o t o w a n i a c h r o s y j s k i c h d o w t a r g n i ę c i a d o K s i ę s t w a o t r z y m y w a ł P o n i a t o w s k i r a p o r t y , p r z y c h o d z ą c e w r a m a c h n a k r e ś l o n e g o w y ż e j s y s t e m u . J e g o s t o s o w a n i e s t a w a ł o s i ę w s z a k ż e c o r a z t r u d n i e j s z e i c o r a z m n i e j e f e k t y w n e , g d y ż p r z y g o t o w u j ą c y s i ę d o w o j n y R o s j a n i e w z m o g l i c z u j n o ś ć , n a co u s k a r ż a ł s i ę k s . P o n i a t o w s k i 43. M i m o t o u d a ł o s i ę w t y m o k r e s i e P o n i a t o w s k i e m u z e b r a ć i p r z e k a z a ć - p r z e d e w s z y s t k i m m a r s z a ł k o w i D a v o u t o w i - w i a d o m o ś c i o f o r t y - f i k o w a n i u D y n e b u r g a , M o z y r u i B o b r u j s k a , o c z y m p i s a ł e m j u ż w y ż e j , o r a z o r o z p o z n a w a n i u p o z y c ji n a d N i e m n e m p r z e z g e n e r a ł a d 'A u v r a y 4 4 , c i ą g ł y c h p r z e s u n i ę c i a c h w o j s k r o s y j s k i c h k u g r a n i c y - o c z y m P o n i a t o w s k i d o n o s i ł F r y d e r y k o w i A u g u s t o w i m . i n . w s i e r p n i u 45 i l i s t o p a d z i e 1 8 1 0 r . 46 - c z y w r e s z c i e z a k ł a d a n i u m a g a z y n ó w w z a c h o d n i c h g u b e r n i a c h R o s j i 47. P r z y o k a
41 O tej roli rezydentów francuskich zob. m .in. M. K ukiel, op. cit., s. 181.
42 D epesza E. Bignona, W arszaw a, 9 IV 1811 r., w: In stru kcje i depesze, t. 1, n r 191, s. 310-311, B. Paw łow ski, op. cit., s. 229, M. Kukiel, op. cit., s. 184.
43 „La frontière est gardée avec la plus grande exactitude e t on ne laisse e n tre r personne sans u n passeport russe. U n officier qui av ait été envoyé dernièrem ent pour réclam er des d éserteu rs, n 'a point obtenu le passage” - J . Poniatow ski do J. Serry, W arszaw a, 10 XII 1810 r., w: K orespon den cja ks. Józefa..., t. 3, n r 365, s. 124-125.
44 J. Poniatow ski do L. D avouta, W arszaw a, 20 X 1810 r., ibidem, n r 349, s. 95 - „Le colonel A uvray d u génie qui a servi anciennem ent dans l'arm ée polonaise, a été chargé de reconnaître su r le N iém en les points susceptibles de défense, e t les endroits qui, soit p a r le peu de profondeur d u courant, soit p a r leu r position, offrent des facilités pour p asser cette rivière”. Zob. też M. Kukiel, op. cit., s. 182.
45 „D 'après les d ern iers rap p o rts de la frontière une division de troupes ru sses a été rap p ro ch ée de B rześć e t ses c a n to n n e m e n ts assig n é s d a n s les en v iro n s de c e tte v ille” - J. Poniatow ski do F ryderyka A ugusta, W arszaw a, 9 V III 1810 r., w: K orespon den cja ks. Józefa..., t. 3, n r 322, s. 58.
46 „D 'après les dern iers rap p o rts qui me sont parv en u s de la frontière russe, il p a ra ît certain que les corps qui é ta ie n t en m arche pour se rapprocher du th é â tre de la guerre [z Turcją], ont reçu ordre de s'arrêter. Une division russe, cantonnée ju sq u 'ic i d ans les environs de Nieśwież, v ien t de recevoir u n nouvel em placem ent plus voisin de nos frontières e t occupe la ligne depuis Brześć ju sq u 'à Grodno. On a ssu ra it, a u d ép art de courrier, que 14 régim ents de différentes arm es av aien t ordre de se rassem bler en L ithuanie; m ais cette nouvelle m érite encore une confirm ation” - tenże do tegoż, W arszawa, 22 XI 1810 r., ibidem, n r 357, s. 113.
47 J. Poniatow ski do J. Serry, W arszaw a, 10 XII 1810 r., ibidem, n r 365, s. 125: „Les m agasins des subsistances établis sur plu sieu rs points d ans les provinces lim itrophes russes n 'a v a ie n t point excédé ju sq u 'ic i la proportion ordinaire des troupes qui devaient en tire r leurs distributions. On v ien t actuellem ent de donner l'o rd re d 'a c h e te r pour le compte d 'é ta t d ans ces gouvernem ents 200 m. m esures de blé e t 16 mille m esures de légum es. Cette disposition donne lieu à conjectures q u 'o n plus g ran d nom bre de troupes sera porté de ce côté”. O tych poczyna niach rosyjskich i odkryciu ich przez Polaków zob. też M. Kukiel, op. cit., s. 182.
z ji m a m y t e ż p o ś w i a d c z e n i e p o d o b n e j d z i a ł a l n o ś c i z e s t r o n y p r z e c i w n i k a , b o w i e m w s t y c z n i u 1 8 1 1 r. u d a ł o s i ę p o l i c ji K s i ę s t w a u j ą ć p e w n e g o K u r l a n d - c z y k a , k t ó r y z a p a s z p o r t e m g u b e r n a t o r a o b w o d u b i a ł o s t o c k i e g o S i e m i o n a A . S z c z e r b i n i n a p r z y b y ł d o K s i ę s t w a i p o p a d ł w p o d e j r z e n i e o u p r a w i a n i e s z p i e g o s t w a n a r z e c z R o s j i 48. Z t y m w s z y s t k i m w i d z i m y j e d n a k , ż e s ą t o i n f o r m a c j e , c h o ć n i e w ą t p l i w i e c e n n e , a l e z b y t o g ó l n e . P o n i a t o w s k i p i s z e o p o s z c z e g ó l n y c h d y w i z j a c h , n i e p r e c y z u j ą c i c h c h a r a k t e r u , s k ł a d u i p r z y n a l e ż n o ś c i d o w i ę k s z y c h g r u p a r m i i c z y k o r p u s ó w 4 9 . M u s i a ł o t o b u d z i ć u z a s a d n i o n y s c e p t y c y z m t a k u N a p o l e o n a , j a k i u D a v o u t a , k t ó r z y c h ę t n i e z a p o z n a l i b y s i ę z o r d r e d e b a t a i l l e w o j s k r o s y j s k i c h , b y m ó c s o b i e w y r o b i ć j a k i e ś z d a n i e n a i c h t e m a t . Z a m i a s t te g o P o l a c y r a c z y l i i c h o b s z e r n y m i m e m o r i a ł a m i p o l i t y c z n o - w o j s k o w y m i w r o d z a j u t e g o , j a k i w y k o n c y p o w a ł g e n . M i c h a ł S o k o l n i c k i 50. D l a t e g o D a v o u t p o le c i ł 3 1 m a r c a 1 8 1 1 r., j u ż p o s ł y n n y m r a p o r c i e P o n i a t o w s k i e g o d l a N a p o l e o n a z 1 8 l u t e g o , a b y m i n i s t e r w o j n y K s i ę s t w a p o s t a r a ł s i ę o w y s ł a n i e z a g r a n i c ę r o s y j s k ą z a u f a n y c h o s ó b d l a s p r a w d z e n i a d o t y c h c z a s o t r z y m a n y c h w i a d o m o ś c i, z a r ó w n o c o d o w o j s k z b i e r a j ą c y c h s i ę n a d g r a n i c ą , j a k i t y c h n a d c i ą g a j ą c y c h d o p i e r o z T u r c j i 51. W k w i e t n i u 1 8 1 1 r. k s i ą ż ę J ó z e f u d a ł s i ę o s o b i ś c ie d o P a r y ż a , o f i c j a l n i e , a b y w i m i e n i u n a r o d u p o g r a t u l o w a ć c e s a r z o w i n a r o d z i n s y n a , k r ó l a R z y m u , n i e o f i c j a l n i e , a b y g o p r z e k o n a ć o p r a w d z i w o ś c i p o p r z e d n i c h s w y c h d o n i e s i e ń i r z e c z y w i s t o ś c i r o s y j s k i e g o z a g r o ż e n i a 52. W k r a j u t y m c z a s e m g e n . F i s z e r
48 J . Poniatow ski do F ryderyka A ugusta, W arszaw a, 28 I 1811 r., w: K orespon den cja ks. Józefa..., n r 381, s. 144-145, i tenże do tegoż, W arszaw a, 31 I 1811 r., ibidem, n r 383, s. 147.
49 Por. np. J . Poniatow ski do L. D avouta, W arszaw a, 8 VI 1810 r., ibidem, n r 306, s. 47, gdzie pojaw iają się „les troupes ru sses” i „quelques faibles postes de cosaques”; tenże do tegoż, 20 X 1810 r., ibidem, n r 349, s. 95 „si on en croit les rapports, dix bataillons y sont employés à D ynabourg e t douze à B obruysk”, ale nic więcej o nich, a i to „si on en croit les rap p o rts”!; tenże do F ryderyka A ugusta, W arszaw a, 22 XI 1810 r., ibidem, n r 357, s. 113 pojaw iają się „une division ru sse” i „14 régim ents de différentes arm es”. Dopiero z czasem informacje s ta ją się bardziej dokładne - J . Poniatow ski do J . Serry, W arszawa, 10 XII 1810 r., ibidem, n r 365, s. 124 „il se trouve actuellem ent dans les gouvernem ents de M ińsk, Wilno e t Grodno 3 divisions de troupes ru sses lesquelles p a r l'a rriv é e au x corps de leurs 3es bataillons se m o n ten t à près de 50 mille hom m es [...] Ces troupes ont avec eux leu r artille rie ” czy tenże do F ryderyka A ugusta, W arszaw a, 28 II 1811 r., ibidem, n r 400, s. 168, gdzie obok danych o zgrom adzonym przez R osjan prow iancie i p rzen iesien iu p a rk u artyleryjskiego z N ieśw ieża do B obrujska mówi o zw iększeniu się wojsk rosyjskich nad granicam i K sięstw a o 3 nowe dywizje, co powoduje, iż „sans com pter les troupes stationnées u n peu plus loin, les forces qui se tro u v en t d ans la proxim ité de nos frontières, se m ontent à plus de 70,000 hom m es”. N adal je d n a k dokładność danych liczbowych ogranicza się w tych rap o rtach do „près de” i „plus de”.
50 J . Skowronek, op. cit., s. 249-250; również ks. A leksander S apieha popisał się podob nym m em oriałem polityczno-wojskowym n a jesien i 1811 r., aczkolwiek - ja k chce J. Skowronek - trzym ał się on bardziej realiów niż bujające w obłokach dywagacje gen. Sokolnickiego (ibidem, s. 250-254).
51 B. Pawłowski, op. cit., s. 229.
52 J . Poniatow ski do L. D avouta, W arszawa, 3 IV 1811 r., w: K orespon den cja ks. Józefa...,
p r z y s t ą p i ł d o o r g a n i z o w a n i a w y w i a d u n a w i ę k s z ą s k a l ę . W y s ł a ł z a t e m p u ł k o w n i k a J a n a K r u k o w i e c k i e g o d o L w o w a w c e l u p r z e p r o w a d z e n i a w y w i a d ó w n a R o s j ę o d s t r o n y t u r e c k i e j i w z d ł u ż g r a n i c y g a l i c y j s k i e j , a j e d n o c z e ś n i e p u ł k o w n i k a T a d e u s z a T y s z k i e w i c z a n a p o g r a n i c z e l i t e w s k i e i m a j o r a K a z i m i e r z a D z i e k o ń s k i e g o d l a w y b a d a n i a r e j o n u m i ę d z y T y k o c i n e m a K r y ło - w e m 53. B i g n o n w s w e j d e p e s z y z 1 0 k w i e t n i a 1 8 1 1 r. d o n o s i , iż g e n e r a ł F i s z e r p o s ł a ł d w ó c h w y ż s z y c h r a n g ą o f i c e r ó w d l a z b a d a n i a g r a n i c z P r u s a m i i A u s t r i ą i z w e r y f i k o w a n i a n a p ł y w a j ą c y c h s t a m t ą d w i a d o m o ś c i 54. G e n e r a ł J ó z e f Z a j ą c z e k , k t ó r y p o w y j e z d z i e k s . P o n i a t o w s k i e g o d o P a r y ż a o b j ą ł w z a s t ę p s t w i e n a c z e l n ą k o m e n d ę w o j s k K s i ę s t w a 55, r ó w n i e ż w li ś c i e z 1 0 k w i e t n i a 1 8 1 1 r. d o m a r s z a ł k a D a v o u t a p i s a ł , iż „ v o y a n t b e a u c o u p d e c o n t r a d i c t i o n s d a n s l e s r a p p o r t s q u i m e p a r v i e n n e n t d è s d i f f é r e n t e s e n d r o i t s , j e v i e n s d 'e n v o y e r d e s o f f i c i e r s d e c o n f i a n c e s u r l a f r o n t i è r e p o u r m e p r o c u r e r d e s r e n s e i g n e m e n t s p l u s p o s i t i f s ” [ w i d z ą c w i e l e s p r z e c z n o ś c i w r a p o r t a c h , k t ó r e p r z y c h o d z ą d o m n i e z r ó ż n y c h m i e j s c , w y s ł a ł e m z a u f a n y c h o f i c e r ó w n a d g r a n i c ę , ż e b y m i p r z y n i e ś l i p e w n i e j s z e w i a d o m o ś c i ] 5 6 . J e d e n z n i c h m i a ł r o z p o z n a ć p o g r a n i c z e l i t e w s k o - ż m u d z k i e i d o t r z e ć a ż d o K r ó l e w c a , d r u g i m i a ł d z i a ł a ć m i ę d z y T y k o c i n e m a K r y ł o w e m a ż p o g r a n i c ę g a l i c y j s k ą , t r z e c i z a ś m i a ł u d a ć s i ę d o s a m e j G a l i c j i 57. T r z y d n i p o t e m g e n . Z a j ą c z e k d o n o s i ł D a v o - u t o w i o w y n i k a c h m i s j i p u ł k o w n i k a K r u k o w i e c k i e g o d o L w o w a , z k t ó r e g o t e n d o p i e r o co w r ó c i ł . U d a ł o m u s i ę d o t r z e ć d o r a p o r t ó w s p o r z ą d z o n y c h p r z e z o f i c e r ó w a u s t r i a c k i c h , z n a j d u j ą c y c h s i ę p r z y a r m i i r o s y j s k i e j , w a l c z ą c e j z T u r k a m i , z k t ó r y c h w y n i k a ł o , iż t a a r m i a , p o s p u s t o s z e n i u t e r e n ó w n a p r a w y m b r z e g u D u n a j u , u t r z y m y w a ł a s i ę j u ż t y l k o w R u s z c z u k u i d w ó c h p o z y c j a c h n a p r a w y m b r z e g u D u n a j u , a w i ę k s z o ś ć j e j w y c o f a ł a s i ę n a l e w y b r z e g i „ s e d i r i g e e n g r a n d e p a r t i e t a n t p a r B r a c ł a w v e r s l a L i v o n i e , q u e p a r M o h i l o w e t K a m i e n i e c v e r s l e s f r o n t i è r e s d u D u c h é [ W a r s z a w s k i e g o ] ” [ k i e r u j e s i ę w d u ż e j c z ę ś c i t a k p r z e z B r a c ł a w k u I n f l a n t o m , j a k p r z e z M o h y l ó w i K a m i e n i e c k u g r a n i c o m K s i ę s t w a ] 58. T y m c z a s e m j e d n a k r a p o r t y o f i c e r ó w w y s ł a n y c h n a L i t w ę b y ł y r a c z e j u s p o k a j a j ą c e . M a j o r K a z i m i e r z D z i e k o ń s k i w s w y m p i e r w s z y m r a p o r c i e z T y k o c i n a d o n o s i ł , iż w c a ł y m o b w o d z ie b i a ł o s t o c k i m „ il n ' y a , d a n s c e m o m e n t , q u ' u n b a t a i l l o n d u r é g i m e n t d e P o ł o c k à B i a ł y s t o k e t d e u x r é g i
-53 M. K ukiel, op. cit., s. 184.
54 „Deux officiers supérieurs, chargés de p arcourir dans toute leu r étendue les frontières, l'u n du côté de la P ru sse et l'a u tre vers l'A utriche, recueillir des renseignem ents exacts et vérifier, a u ta n t q u 'il dépendra d'eux, ce q u 'il p e u t y avoir de v rai ou de faux dans les avis qui a rriv e n t de to u tes p a rts ” - depesza E. B ignona, W arszaw a, 10 IV 1811 r., w: In stru kcje i depesze..., t. 1, n r 192, s. 310-311.
55 J. Poniatow ski do L. D avouta, W arszaw a, 3 IV 1811 r., w: K orespon den cja ks. Józefa...,
t. 3, n r 428, s. 212: „Je laisse le com m andem ent à M r le général Zaionchek” - B. Pawłowski, op. cit., s. 229.
56 J. Zajączek do L. D avouta, W arszaw a, 10 IV 1811 r., w: O cześć im ien ia ..., s. 368. 57 Ibidem , s. 368, B. Pawłow ski, op. cit., s. 229.
m e n t s d e c o s a q u e s ” [ z n a j d u j ą s i ę w t e j c h w i l i t y l k o b a t a l i o n z p u ł k u p o ło c k i e - g o w B i a ł y m s t o k u i d w a p u ł k i k o z a k ó w ] J e ł o w a j s k i e g o i P ł a t o w a 59. 2 5 k w i e t n i a 1 8 1 1 r. d o n o s i ł o p o w r o c i e p u ł k o w n i k a T a d e u s z a T y s z k i e w i c z a , w e d ł u g k t ó r e g o n a L i t w i e i W o ł y n i u b y ł y t y l k o c z t e r y d y w i z j e r o s y j s k i e . T a k ż e m a j o r K . D z i e k o ń s k i p i s a ł z T y k o c i n a , ż e w i ę k s z o ś ć i n f o r m a c j i o r u c h a c h w o j s k r o s y j s k i c h o k a z a ł a s i ę f a ł s z y w a . C z y ż b y w i ę c n i e b y ł o s i ę c z e g o o b a w i a ć ? G e n e r a ł Z a j ą c z e k p r z y z n a w a ł , ż e n i e w ie , c z y w i a d o m o ś c i , o t r z y m a n e p r z e z k s . P o n i a t o w s k i e g o p r z e d j e g o w y j a z d e m d o P a r y ż a , s ą b a r d z i e j a u t e n t y c z n e n i ż t e , k t ó r e n a p ł y n ę ł y p ó ź n i e j - w s z e l a k o ż o ś m i e l a s i ę s t w i e r d z i ć , iż - „ s e l o n m o i , l a p l u s c e r t a i n e d e t o u t e s l e s n o u v e l l e s q u e n o u s r e ç u m e s , e s t c e l l e q u e le g é n é r a l H e n r y W o lo d k o w ic z a d o n n é e . C e t o f f i c i e r m ' a é c r i t d e M i n s k , a u m o i s d e m a r s , q u e l 'a r m é e r u s s e , c a n t o n n é e e n L i t h u a n i e , e s t f o r t e d e 7 5 0 0 0 h o m m e s , e t q u e l e s g é n é r a u x , a i n s i q u e l e s o f f i c i e r s d e c e t t e n a t i o n , p a r l a i e n t d e l a g u e r r e a v e c l a F r a n c e c o m m e d ' u n e c h o s e i m m a n q u a b l e ” [ w e d ł u g m n i e , n a j p e w n i e j s z a z e w s z y s t k i c h w i a d o m o ś c i , k t ó r e o t r z y m a l i ś m y , j e s t t a o d g e n . H . W o ło d k o w ic z a . T e n o f i c e r n a p i s a ł m i z M i ń s k a w m a r c u , ż e a r m i a r o s y j s k a , r o z m i e s z c z o n a n a L i t w i e , l i c z y 7 5 t y s . l u d z i i ż e z a r ó w n o g e n e r a ł o w i e , j a k i o f i c e r o w i e r o s y j s c y m ó w i l i o w o j n i e z F r a n c j ą j a k o o r z e c z y p e w n e j ] . A w i ę c j e d n a k ? N a w s z e l k i w y p a d e k g e n . Z a j ą c z e k z a p o w i e d z i a ł w y s ł a n i e k o l e j n y c h c z t e r e c h z a u f a n y c h o f i c e r ó w n a d g r a n i c ę z z a d a n i e m o b s e r w o w a n i a R o s j a n . P o s t a n o w i ł r ó w n i e ż w y s ł a ć w y w i a d o w c ę d o M o ł d a w i i , b y z o r i e n t o w a ł s i ę w s t a n i e r z e c z y m i ę d z y R o s j a n a m i a T u r k a m i i p o t w i e r d z i ł , c z y c z t e r y d y w iz je r o s y j s k i e r z e c z y w i ś c i e o p u ś c i ł y M o ł d a w i ę i s k i e r o w a ł y s i ę n a P o d o l e 60. I c ó ż o t y m s ą d z i ć ? K s i ą ż ę P o n i a t o w s k i h o n o r e m r ę c z y ł z a p r a w d z i w o ś ć i n f o r m a c j i o m a j ą c y m r y c h ł o n a s t ą p i ć u d e r z e n i u r o s y j s k i m n a z a c h ó d i o s o b i ś c i e w y b r a ł s i ę p r z e k o n y w a ć o t y m c e s a r z a , a t y m c z a s e m g e n e r a ł Z a j ą c z e k d o n o s i ł o s i ł a c h t a k s ł a b y c h , z n a j d u j ą c y c h s i ę w z a c h o d n i c h g u b e r n i a c h R o s ji , iż n i e w y s t a r c z y ł y b y n a w e t d o o b r o n y , c ó ż d o p i e r o d o a t a k u ! O n s a m p r z y z n a w a ł w s z a k ż e , ż e n a d c i ą g a ł y a r m i e z f r o n t u t u r e c k i e g o , d l a p e w n o ś c i j e d n a k p o s t a n o w i ł r z e c z t ę s p r a w d z i ć . I c h o ć w o j s k a r o s y j s k i e g o u g r a n i c K s i ę s t w a b y ł o m a ł o , R o s j a n i e m ó w i l i o w o j n i e z F r a n c j ą j a k o c z y m ś n i e u n i k n i o n y m .
59 Tenże do tegoż, W arszaw a, 20 IV 1811 r., ibidem, s. 371.
60 F rag m en ty ra p o rtu gen. Zajączka: „Selon cet officier [T. Tyszkiewicza], il n 'y a d ans la L ith u an ie e t d ans la Volhinie que 4 divisions russes. Ces troupes y ont hiverné, ce sont elles qui on fait quelques m ouvem ents vers le Bug, m ouvem ents qui ont été annoncés pour hostiles”; „L 'au tre officier qui est le m ajor D ziekoński, n 'e s t pas encore de retour, m ais il nous m ande de Tykocin que la m ajeure p artie des notions que l'o n nous a données su r les m ouvem ents des arm ées russes, sont fausses”; „J'ignore si les renseignem ents q u 'a reçus le prince Poniatow ski av a n t son d ép art pour P aris, ont été plus au th en tiq u es que ceux qui nous sont parv en u s depuis cette époque [...]”; „actuellem ent il sera établi 4 officiers de confiance su r les 4 différents points de la frontière; leu r tâche sera d'observer to u t ce qui se p assera chez les Russes, pour nous en avertir. Nous avons égalem ent expédié u n homm e, très en ten d u e t très sur, en Moldavie pour savoir où en sont les choses en tre les Turcs e t les Russes, a in si que pour nous ap p ren d re au vrai, si les 4 divisions russes ont q u itté ce pays là e t sont en trées en Podolie, comme on nous l'a m andé, il y a quelques jo u rs”. Ibidem , s. 372-373.
