R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X X I, z e s z y t 2 — 19T3
WITOLD JEMIELITY
Z DZIEJÓW KOŚCIOŁA
W KRÓLESTW IE POLSKIM W X IX W IEKU
WYJAZDY KSIĘŻY POZA TEREN WŁASNEJ REZYDENCJI
W w yn ik u obrad K ongresu W iedeńskiego pow stało K rólestw o P ol skie. W jego dziejach m ożna w yróżnić trz y zasadnicze okresy: w zględną niezależność do pow stania listopadow ego, ucisk okresu paskiew iczow - skiego oraz stan niem al w o jen n y po up ad k u p ow stania styczniow ego aż do I w ojny św iatow ej. U w idoczniło się to w szeregu dziedzinach życia. Obecnie chcem y przedstaw ić, w oparciu o źródła archiw alne, stosunek rządu carskiego do duchow ieństw a katolickiego w tym , co dotyczyło jego rezydencji przy p arafiach i n a innych placów kach. Z ebran y m ateriał odnosi się szczególnie do te re n u gu b ern i augustow skiej, choć te sam e roz porządzenia obow iązyw ały w całym K rólestw ie.
D yrekcja E dukacyjna z czasów K sięstw a W arszaw skiego ju ż w 1815 r. została przekształcona n a W ydział Ośw iecenia, zaś w 1817 r. w szedł w życie s ta tu t K om isji Rządowej W yznań R eligijnych i O św iecenia Publicz nego (KRWRiOśP) L In sty tu cja ta k ontrolow ała w szystkie czynności koś cielne 2. Na jej czele stał m in ister S. Potocki, k tó ry dążył do podporząd kow ania Kościoła rządow i. W 1817 r. ukazał się d e k re t cesarski reg u lu jący spraw y w yznaniow e. M iędzy in n ym i określono w nim , iż każdy ksiądz w inien uzyskać n a w yjazd z p a ra fii pozw olenie od biskupa. Skoro zam ierzał oddalić się z placów ki na dłużej niż 6 tygodni, m iał zwrócić się do KRW RiOśP. Za uchybienia d e k re t przew idy w ał k a ry 3. W n a stę p nych latach zwiększono ograniczenia. W 1826 r. biskup augustow ski M. J. M anugiewicz pozw olił sw oim księżom opuszczać p arafie jedynie
1 G. M i s s a l o w a . Stosunki polityczn e w K rólestw ie. W : H istoria Polski. T. 2:1764-1864. Cz. 2:1795-1831. Warszawa 1958 s. 267.
2 A. B o u d o u. Stolica A postolska a Rosja. Stosunki dyplom atyczn e m iędzy
nim i w X IX stuleciu. T. 1. Kraków 1928 s. 110.
3 KRSWDiOśP do St. Choromańskiego. Warszawa 3 IV 1834. Archiwum D ie cezjalne w Łomży (ADŁ). U rządzenia rządow e k. 15; ADŁ jest nie zinw entary zowane, stąd brak sygnatur.
do dw óch dni, n a dłużej zaś za zgodą konsystorza (kurii biskupiej). P eten t m iał podać pow ód podróży i przedstaw ić zastępcę w obowiązkach dusz pasterskich. K onsystorz mógł pozwolić jedynie na 15 d n i 4. Bp M anugie- wicz zagroził nieposłusznym k aram i i zobowiązał dziekanów , aby o n ad użyciach zaw iadam iali w ładzę d ie c e z ja ln ą 5. Było to jedynie przypom nienie. Rok p rzed tem n a p rzykład dziekan d ek an atu wąsoskiego P. Mo dzelew ski w zyw ał ks. A. Sw ięckiego z sąsiedniej p arafii Niedźwiadna, aby n aty ch m iast w racał do dom u. Z arzucał m u, iż opuścił placów kę bez pozw olenia przełożonych i nie spełniał swoich obowiązków. D ziekan za groził Sw ięckiem u, że zwróci się o pomoc do w ładzy cyw ilnej, która go zm usi do p o w r o tu 6. W 1829 r. bp M anugiew icz pow tórzył sw oje polece nie sprzed 3 lat. N ieposłusznym księżom zagroził trzydniow ym i rekolek
cjam i; sądził, że te n środ ek pow inien położyć k res n a d u ż y cio m 7. K lęska 1831 r. pociągnęła za sobą pogorszenie sy tu acji politycznej w K rólestw ie. N am iestnikiem został m ianow any zdobywca W arszaw y, hr. P a- skiew icz-E ryw ański, i u rząd te n p ełnił przez 25 lat. Rząd carski w prow a dzał na ziem iach polskich w szelkie ograniczenia, k tó re stosow ał w Ro sji 8. M iędzy in n y m i w 1834 r. przypom niał przepisy o rezydencji księży z 1817 r. K om isja Rządow a S p raw W ew nętrznych D uchow nych i Oświe cenia Publicznego (KRSWDiOśP) pisząc o ty m do biskupów , zaznaczyła, iż celem lepszej k o n tro li „od b ierają jednocześnie ostrzeżenie kom isje wo jew ódzkie oraz naczelnicy w o jen n i po w ojew ództw ach, aby bez okazania zezw olenia zw ierzchności duchow nej żadnem u z księży nie dozwalali od dalać się z m iejsca” 9. W tym że ro k u KRSW DiOśP w ydała drugi reskryp t na ten sam t e m a t 10. O ficjał ko n sy sto rza sejneńskiego donosił ponadto księżom, cy tu jąc pism o kom isji w ojew ódzkiej augustow skiej z 10 X tego roku, iż „rząd polecił kom isarzom obw odow ym i żandarm om , aby na przestępn ych m ieli oko i dom ierzali k a r policyjnych” u . W łaśnie w tym że
4 M. J. M anugiewicz do konsystorza. Warszawa 10 V III1826. ADŁ. A kta kon-
d u ity du ch ow ień stw a św ieckiego i zakonnego od 1826 k. 1.
5 Konsystorz do dziekanów. Zambrów 1 1 VIII 1826. Archiwum Parafialne w W ysokiem M azowieckiem (APW). A k ta dekanalne 1824-1833.
6 P. M odzelewski do A. Swięckiego. Wąsosz 8 I V 1825. Archiwum Parafialne w Grajewie. A kta dekanatu wąsoskiego 1825-1828.
7 M. J. M anugiewicz do konsystorza. Warszawa 1 0 1 1829. ADŁ. A kta kan
celarii ku ryaln ej biskupa augustow skiego tyczące się m iscelaneów z roku 1829, 1830, 1831 k. 1.
8 S. K i e n i e w i c z . H istoria Polski 1795-1918. Warszawa 1969 s. 114.
9 KRSWDiOśP do M. J. M anugiewicza. Warszawa 3 I V 1834. ADŁ. Urządzenia
rządow e k. 15.
10 Konsystorz do księży. Zambrów 29 XI 1834. APW. R ozporządzenia 1834-1847. 11 H. Zawadzki do księży. W iłkowyszki 27 XI 1834. Biblioteka Uniwersytetu W arszawskiego (BUW). K sięga listów pasterskich i obw ieszczeń rządow ych. T. 1:1833--1840.
K O S C IO L W K R Ó L E S T W IE P O L S K IM 267
1834 r. ks. J. Giecewicz z Hożej opuścił n a dłuższy czas parafię. B iskup sufragan augustow ski St. C horom ański polecił w ów czas konsystorzow i, by udzielił Giecewiezowi n ag an y przepisanej praw em kanonicznym oraz zapowiedział m u, że jeśli d ru g i raz w yjedzie bez pozw olenia z parafii, zostanie u k aran y rekolekcjam i. Skoro zaś i to n ie pomoże, dodał biskup, konsystorz zasuspenduje go od spełniania obow iązków kapłańskich. N a stępnie biskup naw iązał do resk ry p tó w rządow ych, by w yjaśnić pow ody tak surowego postępow ania. P isał m ianow icie, że tego ro d zaju czyn jest godzien kary , poniew aż ów ksiądz w ykroczył nie tylko przeciw p raw u kościelnemu, ale i okazał nieposłuszeństw o wobec przepisów rządow ych 12. Proboszcz z Hożej nie był wszakże w yjątk iem . W ro k potem oficjał H. Za w adzki pisał do dziekana augustow skiego A. Jucew icza, że księża jeżdżą, gdzie się im podoba, jak b y n ie było w ładzy duchow nej i jej przepisów . Tym czasem dziekani m ilczą i nic to ich n ie obchodzi. W tym że ro k u po raz drugi Zaw adzki polecił dziekanom, a b y przypom nieli w spółdekanal- nym księżom o posłuszeństw ie przepisom b iskupa i rządu. W ydaje się, stw ierdził, że polecenia KRSW DiOśP nie ro b ią w rażen ia n a kapłanach, ci bowiem opuszczają p arafie zależnie od sw ojej w o li1S. Chcąc zrozum ieć, przynajm niej częściowo, tę postaw ę duchow ieństw a n ależy przytoczyć wypowiedź Zawadzkiego z sierp n ia 1835 r. P isał on, że w ielu księży u w a ża w spółczesny im rząd za niep raw y i krótk o trw ały, zapom inając o n ależ nym m u p o słu szeń stw ie14.
Również w latach następ n ych było podobnie. W 1840 r. ks. M. Błocki pisał do biskupa augustow skiego P. Straszyńskiego, że niek tó rzy probosz czowie i w ikariusze przek raczają przepisy zarów no rządow e, ja k i bis kupie o nieopuszczaniu p a ra fii n a okres ponad 3 d n i 1S. Także od w ładz cyw ilnych n ap ływ ały do b iskupa wiadomości. Oto rząd g u b e m ia ln y a u g u stow ski donosił w 1839 r., że kom isarz obw odow y nadesłał podanie człon ków dozoru p a ra fii M ały Płock. D w aj p a ra fia n ie oskarżali proboszcza i w ikariusza o ciągłe przebyw anie poza sw oją siedzibą. Bp Straszyński polecił dziekanow i łom żyńskiem u spraw dzić z a rz u ty i okazało się, że ci parafian ie m ieli urazę do księży, a skarg a b y ła n ie u z a sa d n io n a 16.
Tenże bp Straszyński, obejm u jąc w 1837 r. diecezję augustow ską, po lecił księżom, aby bez jego pisem nego zezw olenia n ie w yjeżdżali, n a w e t 18 St. Choromański do konsystorza. Zambrów 22 X 1834, ADŁ. Parafia Hoża Sylwanowska 1819-1914 k. 55.
58 H. Zawadzki do dziekanów, W iłkowyszki 2 VIII i 25 X 1835. BUW, jw. 14 H. Zawadzki do księży. W iłkowyszki 2 V I I I 1835. Tamże.
15 M. Błocki do P. Straszyńskiego. Nowogród 9 I X 1840. ADŁ. Parafia Wy- szonki 1819-1903.
18 Gubernator i dziekan do P. Straszyńskiego. Suwałki 30 I I I /ll IV 1839. Kolno 7 VIII 1839. ADŁ. Parafia Mały Płock 1818-1905.
n a bardzo k ró tk i czas, poza o bręb diecezji. To samo pow tórzył w 1845 r. pod w pływ em re sk ry p tu K om isji Rządowej S praw W ew nętrznych i Du chow nych (KRSWiD) z listo p ad a ubiegłego roku. B iskup zagroził, że uk a rze surow o za każdorazow y w y jazd bez jego pozw olenia do W arszawy lu b inn ej d ie c e z ji17. W ty m w y p ad k u w ykonał on jedynie polecenie rzą dowe. N ależy bow iem podkreślić, iż w ładze adm inistracyjn e szczególnie niech ętn ie p a trz y ły n a podróże księży do m iasta stołecznego. Ju ż w 1823 r. KR W R iO śP pow iadom iła bisk u p a augustow skiego I. S. Czyżewskiego, że „chcąc zapobiec p rak ty k o w a n e m u w ciskaniu się do stolicy i baw ie niu w niej bez pow ażnych pow odów ” postanow iła, aby każdy ksiądz po trzy dnio w ym pobycie w ty m m ieście w ytłum aczył w konsystorzu w a r szaw skim , dlaczego p rag n ie zatrzym ać się dłużej, i to pod k a rą usunięcia go z W arszaw y. To samo pow tórzono w 1830 i 1834 r., dodając, że księża pow inni uzyskać n a w y jazd pozw olenie od biskupa i przedstaw ić je w ko nsystorzu w arszaw skim zaraz po przybyciu. W przeciw nym razie gro ziła im k a ra : niedopuszczenia do ołtarza, krótkiego aresztu, a n a w e t ode słania n a w łasny koszt do stałego m iejsca p o bytu 18. K iedy więc w 1836 r. ks. A. B iałobrzeski z Łom ży zam ierzał udać się do W arszawy, uzyskał zgodę na opuszczenie parafii, a bp C horom ański zapew nił „w szelkie w ła dze, iż tenże w e w szystkim pod w zględem politycznym nie podlega żad n em u p o d ejrzen iu ” . B iałobrzeski o trzy m ał także pozwolenie od b u r m istrza Łom ży n a tygodniow y po b y t w W arszawie 19. Dalsze ogranicze nie sw obody podróżow ania zaw ierał resk ry p t KRSW iD z 1845 r. Przesy łając go w lu ty m księżom sw ojej diecezji, bp Straszyński zaznaczył, iż. żaden z n ich nie będzie m ógł w ykupić b ile tu na dyliżanse pocztowe, zanim n ie okaże a p ro b aty n a zam ierzony w yjazd; tak bow iem zadecydo w ał nam iestn ik K ró le s tw a 20.
Do ściślejszej k on tro li duchow ieństw a pobudził rząd carski r. 1846, ro k ruch ó w rew olucyjnych. W lu ty m KRSW iD uczyniła proboszczów od pow iedzialnym i za postępow anie w ikariuszów , a dziekanów za postępo w anie proboszczów. W w y p a d k u „schadzek pod jakim kolw iek pozorem ” proboszczowie m ieli donosić biskupow i i policji o w ikariuszach. KRSWiD pisała, iż w ikariusze m ają otrzym ać od proboszczów pozw olenie n a każdy w yjazd, ci zaś w in n i spraw dzić, czy ich pom ocnicy rzeczywiście m uszą
17 P. Straszyński do księży. Sejny 11 I I 1845. Archiwum Parafialne w Radzi łow ie (APR). R ozporządzenia 1843-1865.
18 KRWRiOśP do I. St. Czyżewskiego i M. J. M anugiewicza. Warszawa 12 VII 1823; 15 VI 1830. KRSWDiOśP do M. J. Manugiewicza. Warszawa 28 V 1834. ADŁ. U rządzenia rządow e k. 3, 6, 17.
19 Pozw olenie St. Choromańskiego. Zambrów 131 1836. Pozw olenie burmistrza. Łomża 9/211 1836. ADŁ. A kta z roku 1835 vol. 2 k. 57.
20 Reskrypt z 23 XII/4 I 1844/45. P. Straszyński do księży. Sejny 14 II 1845. APR.
K O S C lO Ł W K R Ó L E S T W I E P O L S K I M 269
opuścić dom. Za uchybienia bow iem m łodych księży będą k a ra n i ich bez pośredni zw ierzchnicy, to jest proboszczowie, podobnie ja k dziekan i za brak ścisłej k ontroli nad księżm i swego d ek an atu 21. Bp Straszyń sk i p rze słał księżom w szystkie te rozporządzenia i polecił, aby się do n ich sto sowali 22. W dw a lata potem ad m in istrato r diecezji augustow skiej M. Błoc- ki stw ierdził, iż zwłaszcza w ikariusze w y jeżd żają z p arafii bez pozwole nia władzy diecezjalnej. W ym ienił dla przy k ład u w ikariusza z W yszonk, k tóry pod pozorem odpustu w sąsiedniej p arafii udał się do diecezji pod laskiej, a potem płockiej. Błocki pow tórzył przepisy rządow e z 1846 r. i dodał, żeby proboszczowie w yjeżdżając na dłużej niż 3 dni m ieli n a to pozwolenie od konsystorza, a w nagłym w y p adk u od dziekana. W ik ariu sze zaś pow inni powiadom ić swego proboszcza n aw et przed udan iem się do sąsiedniej w s i 23. W ty m w y p ad k u a d m in istra to r diecezji b y ł rów nież w yrazicielem woli rządu, tzn. przesłał księżom re sk ry p t KRSW iD, w k tó rym pow ołała się ona i na rozporządzenia przesłane uprzednio, poczynając od 1817 r .24
W m arcu 1855 r. zm arł car M ikołaj I. W e w rześniu tego ro k u padł Sewastopol; Rosja przegrała w ojnę z Turcją. S y tuacja w ew n ętrzn a im pe rium m iała w pływ n a K rólestw o Polskie, gdzie po śm ierci cara i n am iest nika J. Paskiew icza zm niejszył się te rro r p olicyjny 25. Nie spotykam y w tym czasie i przypom nień o rezy d encji księży. A d m in istrato r diecezji augustow skiej J. Choiński w 1856 r. w y stąpił n a w e t z w nioskiem , aby na w yjazd za granicę pozw alał księżom rząd g u b em ialn y . Tym czasem w m arcu 1840 r. KRSW iD przepisała n astęp u jące e ta p y sta ra ń : k ler świecki i zakonny prosi o paszport n a w yjazd za granicę za pośrednic tw em w ładzy diecezjalnej; ta przesyła sw oje zdanie do rządu gu b ern ial- nego i zaw iadam ia m iejscowego naczelnika w ojennego „żądając udziele nia w pro st do KRSW iD opinii pod w zględem politycznym co do osoby żądającej paszpo rtu” ; rząd g u b em ialn y rów nież o p in iu je p e te n ta; w resz cie KRSW iD w ysyła w szystkie załączniki do B iura P asz p o rto w e g o 26. Choiński otrzym ał odpowiedź, iż n a w zm iankow any przez niego w yjazd do K rólew ca udziela paszportu w arszaw ski w ojenny g en erał gu b ernator.
21 KRSWiD do P. Straszyńskiego. Warszawa 16/2811 i 2811/12 III 1846. ADŁ.
Rozporządzenia rządow e od 1817 k. 129, 133.
22 P. Straszyński do księży. Sejny 23 III 1846. ADŁ. R ozporządzenia dla d eka
natu augustowskiego 1836-1865 k. 67.
23 M. Błocki do księży. Sejny 24 VIII 1848. Archiwum Parafialne w Bargłowie.
Rozporządzenia 1844-1891.
24 KRSWiD do M. Błoćkiego. Warszawa 10/22 VIII 1850. Archiwum Parafialne w Przytułach (APP). Rozporządzenia 1829-1884 k. 66.
25 F. R a m o t o w s k a . R ząd carski w obec m an ifestacji patriotyczn ych w K ró
lestw ie Polskim w latach 1860-1862. W rocław 1971 s. 17.
Należy przesłać do niego za pośrednictw em rządu gubem ialnego pozwo lenie z konsystorza n a w yjazd oraz św iadectw o w ó jta lu b b u rm is trz a 27. W styczniu 1863 r. w ybuchło pow stanie. Po jego stłum ieniu niem al bez p rzerw y , ¡bo aż do I w ojny św iatow ej, obow iązyw ał w k ra ju stan w o je n n y 28. W yraźne tego potw ierdzenie m am y w ograniczaniu swobody ruchów d uchow ieństw a katolickiego. Przytoczym y tylko w ażniejsze roz porządzenia.
W e w rześniu 1863 r. KRW RiOśP przesłała rządcom diecezji odezwę n aczelnika sztab u w ojsk z 30 V III tego roku. N aczelnik żądał, aby księ ża nie opuszczali sw oich m iejsc p o b y tu bez upow ażnienia w ładzy die cezjalnej i w ojskow ej 29. Jeżeli zaś w ojsko spotka księży poza obrębem ich p a ra fii i n ie b ęd ą posiadać zaśw iadczeń od dziekanów i potw ierdzo n y c h przez w ładze w ojskow e, pisał w październiku tego roku konsystorz sejneń sk i do dziekanów , wówczas bez w zględu n a tłum aczenie się zostaną a re s z to w a n i30. To ograniczenie obow iązyw ało i w ro k u następnym , np. ks. W. Olszew ski z W igier p isał w październiku 1864 r. do konsystorza sejneńskiego, iż nie m oże jechać bez paszp ortu n a rekolekcje do Augu stow a an i n a w e t do pobliskich S e jn (sąsiedniej parafii); dlatego prosi o p a s z p o rt31. W m a ju 1865 r. konsystorz sejneński pozw alał księżom opuszczać p a ra fie pod następ u jący m i w aru n k am i: w ikariusze n a jeden lu b d w a d n i i blisko za zgodą proboszcza; do dwóch tygodni, także i pro boszczowie, z upow ażnienia dziekana; n a dłuższy czas i w dalsze strony zawsze pozw alał jed y n ie konsystorz. D ziekani m ieli zapisyw ać każde pozw olenie n a w y jazd i co 3 m iesiące relacjonow ać o ty m konsystorzo- w i 32. Spotkaliśm y w iele tak ich spraw ozdań, np. w 1865 r. dziekan augu
stow ski u dzielił dw u pozwoleń, dziekan olw icki c z te re c h 33. W 3 lata po tem ks. G rom adzki pisał do bp a augustow skiego K. Łubieńskiego, że m iej scow y naczelnik w o jenn y n ie chce respektow ać pozwoleń dziekana, a do m aga się za każdym razem tak o w y ch z konsystorza. Zaznaczył, że w y ru szyłby do W arszaw y i bez paszportu, lecz obaw ia się nieprzyjem ności 27 KRSWiD do J. Choińskiego. W arszawa 19 IX/1 X 1856. ADL. Akta kancelarii kuryalnej biskupa augustowskiego tyczące się paszportów 1838-1879 k. 67.
23 K i e n i e w i c z , jw. s. 300.
29 KRWRiOśP do J. Choińskiego. Warszawa 241X1863. Archiwum Parafialne w Augustowie. Akta dekanatu augustowskiego 1857.
30 Konsystorz do dziekanów. Sejny 12 X 1863. APR. Rozporządzenia 1843-1865. 31 W. Olszewski do konsystorza. Wigry 11 X 1864. ADŁ. Akta kancelarii ku ryalnej.
32 Konsystorz do dziekanów. Sejny 20 V 1865. Archiwum Parafialne w Dą brówce K ościelnej (APD). Rozporządzenia 1852-1894.
K O Ś C IÓ Ł W K R Ó L E S T W IE P O L S K IM 271
z obu stro n: od rząd u i b is k u p a 34; w idzim y tu ta j ścisłe stosow anie się do przepisów z 1865 r.
W 1870 r. ograniczenia uległy dalszem u zaostrzeniu. Ks. Tom kiew icz w styczniu pisał do konsystorza sejneńskiego, iż naczelnik pow iatu m azo wieckiego zabronił księżom opuszczać p a ra fie i on nie m oże jechać z k a zaniem do s ą sia d a 3S. W połowie w rześnia a d m in istra to r diecezji augu s towskiej P. A ndruszkiew icz przypom niał rozporządzenia sw oich p oprzed ników, poczynając od poł. X IX w. Dodał, że proboszczow ie m ogą udzie lić swoim w ikariuszom u rlo p u ty lk o na 3 dni, a o pozw olenie na paszport trzeba zawsze zw racać się w p ro st do konsystorza; dziekani tra c ą daw ne u p ra w n ie n ia 36. W końcu tego m iesiąca A ndruszkiew icz przesłał księżom rozporządzenie zarządzającego spraw am i w y znań z 3 /1 5 IX tego roku. Pisał, że dziekani m ogą się poruszać jed y n ie po tere n ie dek an atu , a pro boszczowie i w ikariusze w e w łasnej p a ra fii; w szyscy m ają posiadać przy sobie książeczkę legitym acyjną. „Za o b ręb zaś d e k a n atu lub p a ra fii — dodał — bez form alnego paszportu n ie w olno się w yd alać”. Pow odem obostrzeń przepisów paszportow ych m iały być sam ow olne w y jazd y księ ży lub jedynie z zaśw iadczeniam i od k o n s y s to rz a 37. W ro k u n astępn y m nam iestnik hr. Berg potw ierdził dotychczasow e przepisy o paszportach, dodając, że n a w yjazd poza g ranice k ra ju on sam będzie w ydaw ał pozwo lenia 38. O bezw zględnym stosow aniu ty ch przepisów m oże św iadczyć przy k ład ks. O ry nta. W 1872 r. o trzy m ał on z konsystorza sejneńskiego polecenie, alby przeniósł się z W ąsosza do p a ra fii Pokojnie. U dał się z pism em konsystorza do naczelnika pow iatu, lecz te n nie chciał w ydać paszportu; dom agał się specjalnego pism a z k u rii biskupiej adresow anego do s ie b ie 39.
N astępnym etapem ograniczeń było rozporządzenie n am iestn ik a hr. Berga z 3 X II 1873 r. W szyscy proboszczowie m ieli odtąd w cześnie po w iadam iać naczelników pow iatów o każdym dniu, kiedy oczekiw ali w p arafii większego n ap ły w u w iernych i przybycia do pom ocy sąsiednich księży, oczywiście po uzyskaniu paszportów 4#. W m aju następnego roku w arszaw ski generał gu bern ato r K otzebue czynił zarzut, że księża w k a zaniach fanatyzow ali w iernych i w zw iązku z ty m nie pozwolił w ydaw ać
84 Gromadzki do K. Lubieńskiego. Kuczyn 5 i 29 III 1868. Tamże. 85 Tomkiewicz do konsystorza. Płonka 2 5 1 1870. Tamże.
38 P. Andruszkiewicz do księży. Sejny 1 4 I X 1870. ADŁ. Rozporządzeniu
1858-1888 k. 33.
37 P. Andruszkiewicz do księży. Sejny 2 4 I X 1870. Tamże k. 34.
38 P. K u b i c k i. Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w łatach
1861-1915. Cz. 1. T. 1. Sandomierz 1933 s. 108.
33 Orynt do konsystorza. Wąsosz 1 III 1872. ADŁ. Akta kancelarii kuryalnej. 40 Konsystorz do dziekanów. Sejny 10X11 1873. APP. R ozporządzenia 1829-1884 k. 127.
paszportów n a odpu sty kapłanom spoza d ek anatu 41. Dziekani w ielokrot n ie przypom inali o tym , co św iadczy o oporze kleru. M iędzy innym i dziekan koln eński L. T alarow ski pisał w 1879 r., iż czyni to po raz trzeci. Z astrzegł się, że przy tak ie j postaw ie księży on, jako dziekan, uchyla się od odpow iedzialności. Rozum ie, w jak ich w aru n k ach żyje i uważa sprzeciw w ładzy rządow ej za niepom yślny dla Kościoła i dla sam ych oponentów . W ty m oficjalnym piśm ie dodał charakterysty czne słowa: „Od la t k ilk u n a stu tym i rozporządzeniam i jesteśm y powiązani, dzięki Bogu, jeżeli n a chw ilę doznajem y tolerancji, w szelka jednakże ostroż ność i roztropność zachow aną być w in n a ” 42. B iskup augustow ski P. W ierz bow ski rów nież kilk ak ro tn ie przypom inał księżom przepisy rządowe z 1873 r., np. w p aźd zierniku 1881 r .43 W końcu tego m iesiąca bp W ierz bow ski otrzy m ał upom nienie od w arszaw skiego generała g u bern atora A lbedyńskiego, co było powodem drugiego pism a biskupa na ten sam tem at. K ażd y z księży podpisał się pod tek stem tego listu na dowód, że czytał jego treść i zastosuje się do niej 44.
Sam b p W ierzbow ski rozum iał trudność zachow ania owych prze pisów. O kazją do w ypow iedzenia jego m yśli było pismo warszaw skiego g en erała g u b e rn a to ra A lbedyńskiego z w rześnia 1881 r. o rozruchach antyżydow skich n a odpuście w Balw ierzyszkach. B iskup tłum aczył, iż n a o d p u sty p rzy b y w a ją liczni w ierni, a n ie m ają u kogo się spowiadać. K sięża bow iem nie m ogą przyb y ć bez paszportów , udzielenie zaś ich zależy od u zn ania m iejscow ych w ładz. Stąd lud nie zajęty m odlitw ą do puszcza się ekscesów n a Ż y d a c h 45. Zresztą, pomimo złożonych podpisów na liście biskupa, księża nie zw racali n a przepisy rządow e większej uw agi. D ziekan kolneński L. Talarow ski stw ierdził w 1882 r., że tra k tu ją oni rozporządzenie o paszp o rtach i o dp ustach „jako chwilowe, a po u p ły w ie. pew nego czasu uw ażają takow e za nieistniejące, pomimo przypom n ień i ostrzeżeń” . P isał dalej, iż n iek tó rzy księża liczą na znajom ość z n a czelnikiem pow iatu, a więc i na pobłażliw ość z jego stro n y 46. Nie zaw szę im się to udaw ało, o czym św iadczą k ary , np. za w yjazd bez pasz 41 Konsystorz do dziekanów. Sejny 14X11881. ADŁ. Rozporządzenia 1858-1888 k. 100.
48 L. Talarowski do księży. Kolno 14 VI 1879. APP. R ozporządzenia 1870-1905 k. 31.
18 P. W ierzbowski do księży. Sejny 7X 1881. ADŁ. Rozporządzenia 1847-1881. 44 P. W ierzbowski do księży. Sejny 14X11881. ADŁ. Rozporządzenia 1858-1888 k. 100.
45 P. W ierzbowski do Albedyńskiego. Sejny 14/26X1881. ADŁ. N ieprzyjm o-
w anie żyd o m katolików na służbą.
46 L. Talarowski do konsystorza. Kolno 1 6 1 1882. ADŁ. A kta paszportów
K O Ś C I Ó Ł W K R Ó L E S T W I E P O L S K I M 273
portu n a odpust zapłacili: S. Baniew icz 20, F. A ndrzejew ski 25, M. B a- towski 50 rub li 47.
Również w ładze rządow e stw ierdzały niem ożliw ość zachow ania w pew nych w ypadkach przepisów paszportow ych. Oto w listopadzie 1878 r. w arszaw ski generał g u b e rn a to r K otzebue pozwolił księżom u d a wać się bez paszportów do sąsiedniej p arafii w nagłych w ypadkach, np. do um ierających, w czasie nieobecności m iejscow ego duszpasterza. Po takim fakcie należało w szakże zawiadom ić n aczelnika pow iatu, on zaś z kolei g ub ern ato ra 4S. We w rześniu n astępnego ro k u g u b e rn a to r su w al ski pozwolił księżom przekroczyć te re n parafii, skoro w ezw ie ich biskup, a nie zdążą w yrobić paszportu. W ta k im w y p a d k u obow iązani b y li zaw ia domić ustnie lub pisem nie naczelnika p o w ia tu 49. Skoro jed n a k w 1889 r. bp W ierzbowski zatrzym ał 6 księży w K aletn ik u do asysty przy k o n sekracji kościoła, w arszaw ski generał g u b ern ato r H urko skazał ich na zapłacenie po 25 rubli. Całą sum ę przesłał sam biskup, poniew aż, jak pisał, ci księża zostali dłużej z jego polecenia 50.
Również rozporządzenia w łasne b isk u p a nie zawsze cieszyły się szacunkiem u księży. W 1880 r. bp W ierzbow ski pisał do nich, iż często o trzym uje doniesienia o w yjazdach z p arafii bez jego w iedzy i zgody. Takie postępow anie sprzeciw ia się przepisom kościelnym i rządow ym . Biskup przypom niał przepisy swego poprzednika, bp a Łubieńskiego, z m aja 1865 r., m ianow icie: w ikariuszom n a w yjazd do 3 dni pozw alają proboszczowie; dziekan m a to u p raw n ien ie wobec w szystk ich księży do dwóch tygodni, z tym że zaw iadam ia konsystorz; n a czas dłuższy w ob rę bie diecezji i n a każdy, choćby n ajk ró tszy w yjazd poza jej granice po zwala k o n sy sto rz 51. P rzepisy te przypom niał bp W ierzbow ski nadto w 1883152 i 1887 r.53 Pow ołała się n a n ie i k o n feren cja dziekanów d ie cezji augustow skiej z 1906 r., z ty m że pozw oliła księżom przekraczać bez specjalnego pozw olenia konsystorza granicę diecezji w celu pomocy duszpasterskiej. N adto zw olniła dziekanów od składania spraw ozdań z pozwoleń na 2-tygodniow e w y ja z d y 54. Z tych częstych przypom nień
47 K u b i c k i , jw. t. 3 s. 341.
48 Konsystorz do dziekanów. Sejny 16X11 1878. ADŁ. R ozporządzenia 1847-1881, 48 Konsystorz do dziekanów. Sejny 7 X 1879. Tamże.
60 P. Wierzbowski do P. Makowskiego. S e jn y 18/30 X 1889. Archiwum Para fialne w Suwałkach. Akta konsystorza sejneńskiego 1881.
61 Konsystorz do dziekanów. Sejny 27 V I I I 1880. ADŁ. A k ta w ydalan ia się
księży 1880-1888.
62 Konsystorz do dziekanów. Sejny 7 VIII 1883. APD. Rozporządzenia 1852-1894 k. 176.
58 Konsystorz do dziekanów. Sejny 19 VII 1887. APP. Rozporządzenia 1870-1905 k. 42.
54 Konferencja dziekanów 1 3 II 1906. ADŁ. R ozporządzenia konsystorskie 1905-1907.
w ynika, że podobnie ja k rządow e i biskupie rozporządzenia budziły opory w śród duchow ieństw a. Z resztą b y ły one przede w szystkim w ynikiem po stanow ień rządow ych.
T akże alum nów sem inarium duchow nego obow iązyw ały przepisy o paszportach. Oto k ilk a przykładów . W 1864 r. m ieli oni powrócić z w ak acji do S ejn p rzed 8 IX, lecz z pow odu rem o ntu gm achu bp Łu bieński p rzesu n ął term in p rzybycia na 1 X. W zw iązku z ty m pisał do naczelnika w ojennego augustow skiego, by on polecił naczelnikom w o jen n y m w p ow iatach przedłużyć alum nom ważność paszportów do tej daty. B iskup prosił jednocześnie, aby naczelnicy pow iatow i w ystaw ili paszpo rty do 15 V III przyszłego roku, czyli do końca roku szkolnego 53. W yjeżdżając n a w akacje alum ni znów przedłużali ważność p a sz p o rtu sr>. W 1887 r. w arszaw ski g enerał g u b ern ato r H urko polecił o każdym w y- jeździe alum na, tak że podczas w akacji, pow iadam iać g u b e rn a to ra w jego m iejscu zam ieszkania. R ektor sem inarium przesyłał więc zawiadom ienia do konsystorza 57, ten zaś do właściwego g ub ern ato ra sa. Jeszcze -w 1904 r. n a podróż do lekarza w W arszaw ie alum n A. Rosłowicz otrzym ał pasz p o rt 59.
B iskupi rów nież podlegali przepisom paszportow ym , gdy w yruszali poza te re n diecezji. W 1868 r. zarządzający spraw am i w yznań P, M u- chanow pisał do bpa Ł ubieńskiego, że nam iestn ik hr. Berg zgodził się na jego w y jazd do Ciechocinka i polecił gu bernatorow i suw alskiem u wydać p a s z p o r t60. P odobnie w 1880, 1886 i 1887 r. o trzym ał paszport do W ar szaw y b p W ierzb o w sk i61, a w 1901 r. jego następca A. B a ra n o w sk i62 T utaj rów nież istn iała m ożliwość odm ow y paszportu. W 1891 r. jeden z biskupów w arszaw skich m iał przybyć do S ejn na uroczystość 50-lecia k ap łań stw a b pa W ierzbow skiego. Z am ierzał w ybrać się K. Ruszkiewicz, lecz n ie b y ł pew ny, czy otrzym a paszport. G dyby jego prośbę załatw iono
55 K. Łubieński do naczelnika wojennego. Sejny 2 7 I X 1864. ADŁ. Akta. kan
celarii kuryalnej.
56 Sprawozdanie rektora seminarium sejneńskiego z 3 VI 1873. ADŁ. Acta
alum norum 1888-1895 k. 42.
57 J. Giedraitis do konsystorza. Sejny 12 VI i 27 XII 1893. Tamże k. 218, 226. 58 Konsystorz do gubernatora łom żyńskiego i suwalskiego. Sejny 1/13 VI 1893, Tamże k. 218.
59 J. A ntonow icz do konsystorza. Preny 27 VII 1904. ADŁ. Sem inarium se j
neńskie 1905-1912 k. 34.
8(1 P. Muchanow do K. Łubieńskiego. Warszawa 23 VII/4 VIII 1868. ADŁ. Akta
P:ancelarii kuryalnej.
Albedyński i Hurko do P. Wierzbowskiego. Warszawa 7 VII 1880, 21 IV 1887. ADŁ. A kta bisku pów 1863-1903 k. 286, 345.
82 Gubernator suwalski do A. Baranowskiego. Suwałki 28 V 1901. ADŁ, Akta
K O S C I 0 Ł w K R Ó L E S T W IE p o l s k i m 275
odmownie, pisał konsystorz w arszaw ski, przyjedzie do Sejn abp W. Po p ie l63.
OGŁOSZENIA PAŃSTWOWE W KOŚCIOŁACH
W X IX w. am bona służyła nie tylk o do nauczania zasad w ia ry oraz podaw ania inform acji o życiu ogólnokościelnym i z te re n u w łasnej pa rafii. Była ona także m iejscem ogłoszeń a d m in istracy jn y ch , państw ow ych. W 1815 r. w w y n ik u postanow ień K ongresu W iedeńskiego powstało Królestw o Polskie. Od 1817 r. spraw y kościelne na jego tere n ie podlegały kom petencji KRW RiOśP (Kom isji Rządowej W yznań R eligijnych i Oświe cenia Publicznego), n a czele k tó rej stał m in iste r S. Potocki h N a okres jego rządów przypada korespondencja m iędzy o ficjałem A. P. M arcie- jew skim a ordynariuszem diecezji w igierskiej J. K. Gołaszewskim . W swoich pism ach oficjał donosił, że w kościołach diecezji w igierskiej jest zbyt w iele ogłoszeń, iż żądają ich nie tylko u p raw n ien i do tego urzędnicy, ale i burm istrzow ie, w ójtow ie, akcyźnicy, dzierżaw cy, pod dzierżaw cy, spekulanci itp., zawsze zastrzegając, by księża p rzesy łali im zaśw iadczenia o dokonaniu ogłoszeń; w p rzeciw nym razie grożą karam i. Ks. M arciejew ski p rosił o rd y n ariusza o in terw en cję w tej sp raw ie u w yż szych władz. W odpowiedzi z m aja 1818 r. bp G ołaszew ski pow iadom ił swego delegata do zarządu diecezją, iż o d tąd proboszczowie będą ogła szać z am bon jed ynie te pism a, k tó re prześle im w ładza diecezjalna; tak a decyzja zapadła w K R W R iO śP 2. W n astęp n y m m iesiącu M arciejew ski zwrócił się do kom isji w ojew ództw a augustow skiego i now e przepisy ukazały się w „D zienniku W ojew ódzkim ”. Pow iadom iono w szystkich zainteresow anych, iż zgodnie z rozporządzeniem K RW RiO śP z 1 5 IV 1817 r., w oparciu o d e k re t cesarza z m arca tegoż roku, proboszczowie będą otrzym yw ać w szelkie ogłoszenia za pośrednictw em b isk u p a lub konsystorza (kurii b is k u p ie j)3,
63 Konsystorz warszawski do konsystorza sejneńskiego. W arszawa 25X 1891. ADŁ. A kta biskupów 1863-1903 k. 378.
1 G. M i s s a l o w a . Stosunki p olityczn e w K rólestw ie. W : H istoria Polski. T. 2: 1764-1864. Cz. 2: 1795-1831. W arszawa 1958 s. 267.
2 S. J a m i o ł k o w s k i . Opisanie kościoła sejneńskiego pod w zg lęd e m h isto
rycznym , architekton icznym i in w entarskim . Rękopis w ADŁ (Archiwum D iece
zjalnym w Łomży).
3 Komisja w ojew ództw a augustowskiego do A. P. M arciejewskiego. Suwałki 15 V I 1818. ADŁ. A kta zaw ierające w sobie d ek rety królew skie, urządzenia
Pow stało wówczas do rozstrzygnięcia now e zagadnienie. W ładza die cezjalna sądziła, iż jej n ad rzęd n ą in stan cją jest tylko KRW RiOśP, tym czasem rów nież kom isje w ojew ódzkie rościły sobie praw o do przesyła n ia ogłoszeń. W 1823 r. K R PS (Kom isja Rządow a Przychodów i Skarbu) zakazała g ry n a loteriach zagranicznych oraz n a krajo w ych nie zatw ier dzonych przez rząd. K om isja w ojew ódzka kaliska przesłała tę wiadomość do m iejscow ego konsystorza, te n jed n a k odm ów ił ogłoszenia. Dodał przy tym , iż podp o rządk u je się dopiero poleceniu z K R W R iO śP 4. Podobnych zastrzeżeń p raw n y ch n ie czynił konsystorz archidiecezji w arszaw skiej, lecz i on w 1823 r. odm ów ił p rzesłania do p a ra fii dostarczonych m u przez kom isję w ojew ódzką ogłoszeń. Zaznaczył, iż pow iadom ienie z ambon 0 lic y ta c ji n a w ydzierżaw ienie dochodu konsum pcyjnego uw łacza god ności św iątyni. P onadto nie je st celowe, gdyż ludzie ubodzy nie zgłoszą się do licytacji, bogaci zaś dow iedzą się o w szystkim z gazet. K onsystorz tłum aczył dalej, iż n ie posiada funduszów n a szybkie przesłanie ogło szenia; może to uczynić w późniejszym te r m in ie 5. W czerw cu 1824 r. KRW RiOśP zadecydow ała, iż kom isje w ojew ódzkie mogą przesyłać ogło szenia do w ładz diecezjalnych i te w in n y je re sp e k to w a ć 6. W miesiąc potem przesłano tę decyzję do rządców d ie c e z ji7, którzy się jej podpo rządkow ali. W październiku 1825 r. bp M arciejew ski donosił księżom, iż w k ró tce w „D zienniku W ojew ódzkim ” ukażą się now e przepisy mó w iące o podpalaczach. Proboszczow ie odpiszą je do ksiąg kościelnych 1 p rzy n ajm n iej trzy razy w ro k u ogłoszą w iernym , dodając od siebie stosow ne w y jaśn ien ie 8. W m iesiąc potem tenże biskup określił dni czy tan ia przepisów o k ara c h na podpalaczy, m ianow icie: Now y Rok, drugi dzień W ielkanocy, W niebow zięcie M atki Boskiej i W szystkich Świętych. Zaznaczył, iż K R W RiO śP poleciła n adto czytać wówczas także arty k u ł z „D ziennika P ra w ” (t. 9 s. 345) o k ara c h na podpalaczy 9. To sam o ogła szano w św iąty niach innych w yznań. W 1826 r. konsystorz w yznania
K R W R iO śP oraz u sta w y biskupa diecezjalnego od 1832 roku. (ADŁ jest nie zinwen
taryzowane) .
4 KRPS do KRWRiOśP. W arszawa ? V 1824. KRWRiOśP do sekcji d u ch o w n ej. Warszawa 24 VI 1824. AGAD (Archiwum G łówne Akt Dawnych w Warszawie).
O głoszenia po kościołach praw i u rządzeń adm inistracyjnych. Ogólne 1818-1849
k. 43, 49, 51. Sygn. 170. Wydział: Centralne Władze W yznaniowe Królestwa Pol skiego.
5 Konsystorz warszawski do komisji wojew ództw a mazowieckiego. Warszawa 25 VII 1823. Tamże k. 28.
* KRWRiOśP do sekcji duchownej. Warszawa 24 VI 1824. Tamże k. 43. 7 KRWRiOśP do A. P. M arciejewskiego. Warszawa 3 VII 1824. ADŁ. Rozpo
rządzenia rządow e od 1817 k. 260.
9 A. P. M arciejewski do księży. Urdomin 24 X 1825. ADŁ. A kta dziekańskie
1825 k. 188.
K O Ś C IÓ Ł W K R Ó L E S T W IE P O L S K IM 277
ewangelickiego augsburskiego pisał do KRW RiOśP, iż polecił w szystkim duchow nym swego w yznania czytać o k arach n a podpalaczy w Boże Narodzenie, drugi dzień W ielkanocy i Zielone Ś w ię ta 10.
K R PS żądała dla siebie specjalnych u praw nień. W 1824 r. pisała do KRWRiOśP, iż księża w in n i ogłaszać w szelkie rozporządzenia skarbow e po otrzym aniu wiadomości od w ładz ad m in istracy jny ch; korespondencja z władzam i w ojew ódzkim i opóźni załatw ienie spraw y ł l . W ydaje się, że otrzym ała odpowiedź odm ow ną. W dalszym ciągu nadchodziły rozporzą dzenia w prost z KRW RiOśP do biskupa. W 1829 r. np. biskup augu stow ski M. J. M anugiew icz przesłał do konsystorza łom żyńskiego zaw iado m ienie B anku Polskiego o w ym ianie „biletów kassow yeh” 12.
W tym że 1829 r. kom isja w ojew ództw a lubelskiego pow iadom iła KRWRiOśP, iż proboszczowie w zb ran iają się ogłaszać o licytacjach leśnych. O trzym ała odpowiedź, że podobne ogłoszenia sprzeciw iają się godności św iątyni. KRW RiOśP przypom niała, że am bona służy jedynie do ogłoszeń o spraw ach w ażniejszych, zaw a rty c h w rozporządzeniach władz rządow ych i w porozum ieniu z w ładzą diecezjalną 13.
W w y n ik u u p adk u pow stania listopadow ego o k u p acja w ojskow a roz ciągnęła się n a całe K rólestw o Polskie. Zdobyw ca W arszawy, hr. Paskie- w icz-Eryw ański, pow ołany został n a n am iestnika K rólestw a z ty tu łem księcia w arszaw skiego. Pełnić m iał ten urząd 25 lat, aż do śm ierci. Rząd carski n a ziem iach polskich w cielał ten sam system reak cji i terro ru , k tó ry stosował w R o s ji14.
W listopadzie 1831 r. KRW RiOśP pisała do biskupa, iż przeciw nicy państw a rozsiew ają wieści, jakoby rząd zam ierzał oddać w łościan w pod daństw o dziedzicom. Przeciw staw iając się tej w rogiej propagandzie proboszczowie m ają odczytać przez 6 niedziel n adesłane im w załącze niu pismo. Zaznaczyła przy tym , że za n iedopełnienie choćby jednej publikacji grozi księdzu u tra ta p raw a do p a r a f ii15. Bp M anugiew icz prze
10 Konsystorz ewangelicki do KRWRiOśP. Warszawa 21 1 1826. AGAD. O gło
szenia k. 71.
11 KRPS do KRWRiOśP. Warszawa 14 VII 1824. Tamże k. 51.
12 M. J, M anugiewicz do konsystorza łomżyńskiego. W arszawa 17 I I 1829. ADŁ.
A kta biletów kassow yeh czyli papierow ych pien iędzy zaczęte od dnia 12 V I I 1828
k. 4.
18 Komisja w ojew ództw a lubelskiego do KRWRiOśP. Lublin 23 III 1829; KRWRiOśP do komisji w ojew ództw a lubelskiego. W arszawa 8 IV 1829. AGAD.
Ogłoszenia k. 78.
14 S. K i e n i e w i c z . H istoria Polski 1795-1918. Warszawa 1969 s. 114. 43 KRWRiOśP do M. J. Manugiewicza. W arszawa 1 1 X I 1831. ADŁ. A kta za-
wierające w sobie dekreta królew skie, u rządzen ia K R W R iO śP oraz u sta w y biskupa diecezjalnego od 1832 k. 133.
słał to pism o do k o n s y s to rz a 16, te n zaś do poszczególnych p a r a f ii17. W dw a m iesiące potem kom isje w ojew ódzkie otrzym ały rozporządzenie g en erała h r. Strogonoff z 30X11/11 1 1831/2 r. Czytam y w nim , iż p rze ciw nicy p ań stw a w y k orzystu jąc analfabetyzm ludności w fałszyw ym św ietle p rzed staw iają jej pism a rządow e. Z tego pow odu w szystkie owe pism a m a ją być ogłaszane w kościołach całego K ró le s tw a 18. W paździer n ik u 1832 r. R ada A d m inistracy jn a postanow iła, aby biskupi otrzym y w ali upow ażnienie od KRW RiOśP n a ogłaszanie w łasnych pism w swojej diecezji. D ata ukazania się tej decyzji m ogła w skazyw ać n a chwilową potrzebę zaostrzenia k ontroli w zw iązku z pow staniem . Tym czasem K R SW D iO śP (K om isja Rządowa S p raw W ew nętrznych D uchow nych i O św iecenia Publicznego) p rzypom niała to samo w 1843 r.19
W yraźnie polityczny c h a ra k te r m iało rozporządzenie KRSW DiOśP z 13 V 1833 r. N am iestnik K rólestw a w yznaczył 500 zł nagrody za schw y tan ie em isariusza powstańczego. K om isja w ojew ództw a augustow skiego n akazała ogłosić to trz y k ro tn ie w św iąty niach katolickich, greko- -u nick ich i protestanckich , w bożnicach żydow skich i w meczecie m aho- m etańskim oraz złożyć spraw ozdanie o w ykonaniu p o lec e n ia 29. W n a j bliższą niedzielę odczytano to ogłoszenie m. in. w kościele suw alskim , lecz niew yraźnie, w n a stę p n ą zaś pom inięto w ogóle. Donosząc o tym konsystorzow i kom isja w ojew ództw a augustow skiego w yraziła obawę m iejscow ego naczelnika w ojennego, czy i ja k spełniono polecenie rzą dow e w in n y ch parafiach, skoro w m ieście gub em ialn y m (Suwałkach) proboszcz dopuścił się tak ich w ykroczeń. W zw iązku z ty m nakazała konsystorzow i, aby znów polecił odczytać rozporządzenie trzy krotnie „głośno i zrozum iale” 21; co też konsystorz u c z y n ił22. Prezes kom isji
16 M. J. M anugiewicz do konsystorza łomżyńskiego. Warszawa 17 X I 1831. Tam że k. 132.
17 Konsystorz łom żyński do księży. Radziłów 28 X I 1831. Archiwum Parafialne w W ysokiem M azowieckiem . A k ta dekanalne 1824-1833.
18 Dyrekcja Policji i Poczt KRSWiP(olicji) do komisji województwa augus towskiego. W arszawa 161 1832. ADL. A k ta tyczące się korespondencji z w ładzam i
1818-1836 k. 32.
18 KRSWDiOśP do P. Straszyńskiego. W arszawa 6/18 III 1843. ADŁ. Rozporzą
dzenia' rządow e od 1817 k. 258. W 1861 r. podobne żądanie postawił biskupom
A. W ielopolski. F, R a m o t o w s k a . R ząd carski w obec m anifestacji patriotycz
nych w K ró lestw ie P olskim w latach 1860-1862. W rocław 1971 s. 127.
20 Kom isja w ojew ództw a augustowskiego do KRSWDiOśP. Suwałki 23 V 1833. AGAD. O głoszenia k. 118.
21 Kom isja w ojew ództw a augustowskiego do konsystorza sejneńskiego. Suwał ki 27 V 1833. Biblioteka U niwersytetu W arszawskiego. K sięga listów pasterskich i obw ieszczeń rządow ych. T. 1: 1833-1840.
22 Konsystorz sejneński do dziekana augustowskiego. Suwałki 12 VI 1833. Tamże.
K O Ś C IÓ Ł W K R Ó L E S T W IE P O L S K IM 279
w ojew ództw a augustow skiego pow iadom ił o ty m w y p ad k u d y rek to ra KRSW DiOśP 23. Ten ze sw ej stro n y zw rócił się do w szystkich biskupów i adm inistratorów K rólestw a ubolew ając, iż rozporządzenie o em isariu szach pow stańczych czytano w n iek tó rych p a ra fia c h niezrozum iale lu b tylko jeden raz. N ależy przeto, po porozum ieniu się z w ładzam i w oje wódzkimi, zarządzić ponow nie trz y k ro tn e czytanie 24. W krótce n a p ły n ę ły do W arszaw y spraw ozdania z poszczególnych diecezji. M. in. a d m in istra to r diecezji kujaw sko-kaliskiej W. Tom aszew ski zaznaczył, że za pierw szym razem wszędzie czytano głośno i w yraźnie, pom im o to jeszcze po lecił ogłosić; biskup płocki F. Paw łow ski dodał, iż nakazał proboszczom, aby przesłali kom isarzom obwodów zaśw iadczenia o p u b lik a c ji25.
B ezpośredni „spraw ca” tej korespondencji, proboszcz z Suw ałk A. Jucew icz, przesłał u sp raw iedliw ienie do b p a M anugiew icza, ten zaś przekazał je KRSW DiOśP. Ks. Jucew icz pisał, iż w ow ą niedzielę był nieobecny. Ogłoszenie odebrał w ikariusz i o n je czytał. Dlaczego n ie w yraźnie? Poniew aż pismo było m ało czytelne, a ksiądz otrzy m ał je tuż przed w ejściem n a am bonę. Zresztą, w kościele przebyw ali n ie tylko urzędnicy w ojskowi, ale i cyw ilni, i ci o statn i słyszeli ogłoszenie dobrze; widocznie słuchali z w iększą uwagą. Ponadto, zaznaczył Jucew icz, w żad- dnym p ań stw ie i społeczeństw ie n ie czyta się ogłoszeń ja k deklam acje. P isał dalej, iż po m szy przyszedł do w ik ariu sza urzęd n ik z policji i za brał to pismo. W n astęp n ą niedzielę proboszcz odpraw iał sum ę i o trzy m ał treść ogłoszenia dopiero, gdy po m szy pow rócił n a plebanię. Nie mógł wówczas ogłaszać, poniew aż ludzie już w ychodzili z kościoła; spełnił jed n ak żądanie w n a stę p n ą niedzielę 2®.
Omówione w yżej w ydarzenie było w yrazem opozycji wobec rząd u czy też reakcją n a n adm iern ą ilość ogłoszeń. W 1834 r. np. KRSW DiOśP przypom inała biskupow i augustow skiem u S. C horom ańskiem u o ogło szeniu w kościołach k a r za podpalenie, kradzież, rab un ek, skaleczenie, dzieciobójstwo, spędzenie płodu, przechow yw anie dezerterów , „a to nie tylko cztery razy do roku, lecz i n a o dpustach po kościołach, gdy się najw iększa liczba m ieszkańców grom adzi” . Zaznaczyła, iż co 3 m iesiące księża m ają przesyłać zaśw iadczenia, potw ierdzone przez w ójtó w gm in lu b burm istrzów , n a dowód iż to w ykonali 21. W tym że ro k u a d m in istra to r diecezji kujaw sko-kaliskiej Tom aszew ski uskarżał się do KRSW DiOśP 28 Prezes komisji wojew ództw a augustowskiego do dyrektora KRSWDiOśP. Suwałki 27 V 1833. AGAD. Ogłoszenia k. 124.
24 KRSWDiOśP do biskupów. W arszawa 24 V I 1833. Tamże k. 127. w Tamże k. 129-133.
29 A. Jucew icz do konsystorza sejneńskiego. Suwałki 10 V I 1833. Tam że k. 135. 27 KRSWDiOśP do St. Choromańskiego. Warszawa 22 X 1834. ADŁ. K sią żk a
na n a d m ia r ogłoszeń. Stw ierdzał, iż przesy łają je już nie tylko kom isje w ojewódzkie, ale i kom isarze obwodowi, dostarczając najczęściej jeden egzem plarz, n a w e t n a 6 stronach, k tó ry konsystorz m usi przepisyw ać dla każdego d ekan atu . P isał dalej, że z a jm u ją niekiedy do pół godziny i trz e ba rezygnow ać z kazania. P ow oływ ał się na rozporządzenie rządowe z 1828 r. n ak azu jące ogłaszać jed y nie pism a n adesłane biskupow i z W ar szawy; prosił o przyw rócenie daw nej p r a k t y k i 28. K R SW DiOśP przesłała list Tom aszewskiego w szystkim kom isjom wojewódzkim . W ypowie działy się one za zm niejszeniem liczby ogłoszeń i za ich streszczaniem 29. KRSW DiOśP zabrała głos dopiero w 1837 r. Stw ierdziła, iż kom isje w oje w ódzkie za pośrednictw em kom isarzy obwodow ych p rzesyłają konsysto- rzom rozm aite rozporządzenia rządow e z poleceniem publikacji ich z am bon. Tym czasem n iek tó re pism a są zbyt długie, inne nie odpow ia d a ją św iętości m iejsca. P isała dalej do biskupa augustow skiego P. S tra szyńskiego, iż poleciła w szystkim kom isjom w ojewódzkim , aby jedynie spraw y w ażniejsze i dotyczące dobra w spólnego podaw ały w ten sposób do wiadomości. O in n y ch zaś, jak: o licytacjach, sprzedażach, poszukiw a niach zbiegów, kradzieżach itp. będą ogłaszać po nabożeństw ie b urm i strzow ie i inni u rz ę d n ic y 30. KRSW DiOśP n ie w spom niała tu ta j o tabli cach ogłoszeń, chociaż propagow ała je w 1835 r. Poleciła wówczas res k ry p te m z 14/26 III um ieścić p rzy kościołach „tablice czyli skrzyn k i z k r a t kam i d rew niany m i i zam kiem do um ieszczania w nich wiadomości koś cielnych i rządow ych”. W szyscy rządcy diecezji polecili księżom umieścić je przy ś w ią ty n ia c h 31. Praw dopodobnie ten sposób ogłaszania nie zdał egzam inu p rzy pow szechnym analfabetyzm ie.
Pom im o ograniczeń z 1837 r. ogłoszeń n ad al było wiele, np. w 1841 r. przez 3 niedziele o k arach za hiszczenie drzew ek przy drogach 32, w 1844 r. w e w rześniu, październik u i listopadzie o zakazie używ ania sani k ró t kich, zw anych s z ła ja m i33. P onadto istn iały ogłoszenia lokalne. W eźmy d la p rzy k ład u Suw ałki i Łomżę. W 1843 r. rząd g u b em ialn y augustow ski (z siedzibą w Suw ałkach) polecił m iejscow em u proboszczowi, aby trz y k ro tn ie ogłosił zakaz w ypuszczania trzody chlew nej n a ulice i ogród
28 W. Tomaszewski do KRSWDiOśP. Wolborz 2 0 I I 1834. AGAD.. Ogłoszenia k. 146.
29 KRSWDiOśP do kom isji wojewódzkich. W arszawa 4 III 1834. Tamże k. 149.
O dpow iedzi k. 150-161.
80 KRSWDiOśP do P. Straszyńskiego- Warszawa 16/281 1837. ADŁ. Rozporzą dzenia rządowe od 1817 k. 262.
81 AGAD. O głoszenia k. 186-192. ■ ■ . '
33 Urząd gubernatora augustowskiego do P. Straszyńskiego. Suwałki 26V I/8V II
1841. ADŁ. R ozporządzenia rządow e od 1817 k. 105.
83 P. Straszyński do księży. Sejny 1 8 I X 1844. Archiwum Parafialne w Radzi łowie. R ozporządzenia 1843-1865.
K O S C I O Ł W K R Ó L E S T W I E P O L S K I M 2 8 1
sp acero w y 34, w styczniu i lu ty m 1844 r. p rezy d en t m iasta polecił trz y k rotnie ogłosić o licytacji n a u trzy m anie koni m iejskich, w m arcu o w y dzierżaw ieniu g ru n tó w i ł ą k 35. W lu ty m 1852 r. w ó jt gm iny K upiski przesłał proboszczowi w Łomży do trzykrotnego ogłoszenia pismo o sp rze daży gospodarstw. To samo żądanie pow tórzył w m arcu w czterech pis m ach i raz w kw ietniu. W czerw cu tegoż ro k u doniósł o sianokosach w dobrach rządow ych i m ożliwości k u p ienia traw y, w lipcu o licytacji stogu siana zajętego gospodarzowi za podatek. Za każdym razem p rzy pom inał proboszczowi, aby m u przesłał zaśw iadczenie o dokonaniu ogło szenia ; zachowało się szereg takich zaśw iadczeń 36.
L atem 1853 r. w ojska rosyjskie w kroczyły do księstw naddunajskich. Na w iosnę następnego roku F ran cja i A nglia sprzym ierzyły się z T urcją i w ypow iedziały w ojnę R o s ji37. W ydarzenia te znalazły sw oje odbicie i w ogłoszeniach. W 1853 r. KRSW iD (K om isja Rządowa S p raw We w nętrznych i D uchow nych) d w ukrotnie polecała biskupom powiadom ić w iernych o zw ycięstw ie w ojsk rosyjskich nad T urkam i. W ro k potem dom agała się tego pięciokrotnie w zw iązku z sukcesam i n a froncie 38.
W m arcu 1855 r. zm arł c ar M ikołaj I w chwili, gdy przeg ran a Rosji nie budziła w ątpliw ości. W e w rześniu tego roku padł Sew astopol. S y tu a cja w ew nętrzna Rosji rzutow ała n a stosunki w K rólestw ie Polskim , gdzie po śm ierci cara i J. Paskiew icza ludność odczuła rów nież pew ną ulgę 39. C harakterystycznym jest, iż w ty m czasie nie spotykam y ogłoszeń. Co w ięcej, w październiku 1863 r. konsystorz diecezji augustow skiej pisał do dziekanów, iż księża diecezjalni i zakonni ogłaszają rozporządzenia nie m ając n a to pozw olenia od swej w ładzy duchow nej. K onsystorz przy pom niał w szystkim księżom o konieczności takiego zezw olenia i zazna czył, że to jego polecenie jest zgodne z rozporządzeniem KRSW DiOśP z w rześnia 1837 r.40 N ajw idoczniej konsystorz chciał tu ograniczyć ko rzystanie z am bony d la celów pow stańczych, zwłaszcza że znaczna część księży popierała w ysiłek zbrojny narodu, a reszta ulegała naciskow i opinii.
Stłum iw szy pow stanie styczniow e rząd carski dążył do likw idacji od rębności adm inistracyjnej K rólestw a. W k ra ju obow iązyw ał stan w o 34 Urząd gubernatora augustowskiego do proboszcza. Suw ałki 15/27 VII 1843, APS (Archiwum Parafialne w Suwałkach). Akta parafii Suwałki od 1840.
35 APS. Korespondencje kościelne 1843-1851. 56 ADŁ. Korespondencje w Łomży 1848.
37 S. K i e n i e w i c z . Sprawa polska w dobie reakcji europejskiej. W : Historia Polski. T. 2: 1764-1864. Cz. 3: 1831-1864. Warszawa 1959 s. 329.
38 ADŁ. Uroczystości dworskie 1834-1895 k. 145, 164, 178, 182, 186, 204. 39 R a m o t o w s k a , jw. s. 17.
40 Konsystorz sejneński do dziekanów. Sejny 11 X 1863. APS. Rozporządzenia 1852-1890,
jen n y n iem al bez p rzerw y aż do I w o jn y ś w ia to w e j41. W g rud niu 1867 r. zarządzający spraw am i w y znań P. M uchanow przesłał biskupom rozpo rządzenie o ko n tro li n a d ogłoszeniam i. Pisał, iż „ludzie źle m yślący” czę sto rob ią uw agi, dopiski n a ogłoszeniach p rzylepianych do drzw i kościo łów lu b n a m urach . Dlatego księża zanim w yw ieszą cokolwiek z pole cenia w ładz diecezjalnych, dziekanów czy też inform acje w łasne, m ają się zwrócić do m iejscow ej w ładzy policyjnej; ona zatroszczy się o nie tykalność ogłoszeń. Dodał, iż g u b ernatorow ie w ydadzą policji odpowied n ie in stru k c je w ty m w zględzie i2.
N adal publikow ano z am bon różne wiadomości, np. w 1863 r. o cho robie bydła, w 1875 r. o ochronie m łodych drzew 43, w tym że roku o w y m ianie pieniędzy, w 1878 r. o karach za uszkodzenie szyn kolejow ych 44.
Ogłoszeń ty c h było jed n a k znacznie m niej niż w okresie przed pow sta niem listopadow ym i w o kresie paskiew iczow skim . N atom iast utrzym ała się w ysoka liczba nabożeństw galow ych, jako sw oista form a ogłosaeń. Modlono się wów czas za cara, jego rodzinę i z okazji różnych w ydarzeń państw ow ych; je s t to w szakże tem a t do odrębnego opracow ania.
P rzekazyw anie pism b iskupa lu b konsystorza do poszczególnych pa rafii b yło obow iązkiem dziekana. Czynił on to za pom ocą tzw. obiegni- k a — k u rso rii — k u rre n d y , gdyż różnie określano tę pocztę. W ysyłał posłańca do najbliższej parafii, skąd proboszcz, po odpisaniu treści ogło szenia, troszczył się o przekazan ie go dalej. K olejność p arafii była ściśle określona. Proboszcz o statn iej placów ki dostarczał kurso rię z pow rotem do dziekana 45.
NABOŻEŃSTW A GALOW E, CZYLI DWORSKIE
N abożeństw a galowe, inaczej zw ane dw orskim i, stanow ią specyficzny ry s religijności ubiegłego i początku obecnego w ieku w K rólestw ie Pol skim . M odlono się wówczas za cara i jego rodzinę oraz z okazji różnych w y d arzeń państw ow ych L
41 K i e n i e w i c z . Historia Polski s. 300.
4! K onsystorz sejn eń sk i do dziekanów . S ejny 20 III 1868. ADŁ. Rozporządzenia 1358-1888.
43 Archiwum Parafialne w Przytułach. Rozporządzenia 1829-1884 k. 112, 131. 44 ADŁ. Rozporządzenia 1858-1888.
45 W. J e m i e l i t y . Diecezja augustowska czyli sejneńska w latach 1818- 1812. Lublin 1972 s. 66.
(die-K O Ś C I Ó Ł W (die-K R Ó L E S T W I E P O L S (die-K I M 283
Liczba ty ch nabożeństw rosła w raz z przy byw aniem członków rodzi ny pan ującej: w 1827 r. było nabożeństw 21, w 1832 — 26, w 1845 — 28, w 1882 — 56, w 1900 —■ 66. Rozróżniano n abożeństw a galow e I i II kla sy, co decydowało o czasie ich odpraw iania; I klasy w dni, n a k tó re przypadały, II klasy zaś były przenoszone n a n ajbliższą niedzielę. N abo żeństw I klasy było stosunkow o mało, n a p rzykład w 1882 r. 7: dni u ro dzin i im ienin cara, jego żony i n astęp cy tro n u oraz rocznica objęcia władzy przez cara; w 1900 r. 10: d ni urodzin i im ienin cara, jego żony, ich syna oraz następcy tro n u (tego ostatniego w jed n y m dniu obie daty), dzień koronacji c a ra i jego syna (w jed ny m dniu), dzień objęcia w ładzy przez cara, podziękow anie Bogu za ocalenie życia cara A leksandra III i jego rodziny. W dni II klasy obchodzono u rodziny i im ieniny członków rodziny c e sa rsk ie j2.
D aty tych uroczystości były ściśle określone i podane w pism ach urzędow ych, m iędzy innym i w Ordo d ivin i officii (rubrycelli). P onadto konsystorz (kuria biskupia) przesyłał n a bieżąco zaw iadom ienia o w y ją t kowych, n ie przew idzianych uprzednio, w ydarzen iach w rodzinie p a n u jącej. Chodziło tu ta j z reg u ły o urodziny, zaślubiny i śm ierć, ale by ły i inne w yjątkow e uroczystości, n a p rzykład w 1872 r. p rzy pad ła 200 rocz nica urodzin cara P io tra I, w 1883 ko ronacja cara 3. P onadto dochodziły jeszcze w ażne zdarzenia ogólnopaństw ow e — w 1853 r. KRSW iD (Komi sja Rządowa Spraw W ew nętrznych i D uchow nych) dw u k ro tn ie polecała odpraw ić nabożeństw o dziękczynne w e w szystkich kościołach z pow odu zwycięstw w ojsk rosyjskich nad T urkam i, w rok potem czyniła to pięcio krotnie w zw iązku z sukcesam i n a f ro n c ie 4. Podobnie w 1878 r. k o n systorz sejneński przesłał do p arafii w ezw anie K olegium R zym sko-K ato lickiego w P etersburgu, aby proboszczowie odpraw iali dziękczynne nabo żeństwo z pow odu zaw arcia pokoju z T urcją. W ro k potem księża m ieli znów odpraw ić takie nabożeństw o, poniew aż zaw arto ostatecznie pokój z ty m p aństw em 5. Oprócz ty ch poleceń, w y m agających całkow itego pod porządkow ania się im, były i fak ultatyw n e, w arunkow e. Na przykład w 1884 r. konsystorz sejneński przesłał dziekanom rozporządzenie m in i cezja augustowska, czyli sejneńska), lecz te same rozporządzenia obowiązyw ały w całym Królestwie Polskim.
2 Ordo d ivin i officii dioecesis augustom ensis seu sejnensis 1827, 1832, 1845,
1882, 1900.
3 Dziekan kolneński do księży. Kolno 8 V I 1872. A PP (Archiwum Parafialne w Przytułach). R ozporządzenia 1870-1905 k. 9. Konsystorz sejneński do księży. Sejny 15 V 1888.. APP. R ozporządzenia 1829-1883 k. 138.
4 ADŁ (Archiwum D iecezjalne w Łomży). U roczystości dw orskie 1834-1895 k. 145, 164, 178, 182, 186, 204.
5 Konsystorz sejneński do dziekanów. Sejny 9 III 1878 i 25 I I 1879. ADŁ. Roz porządzenia 1858-1888 k. 78, 83.
ste rstw a sp raw w ew nętrznych, iż proboszczowie m ają odpraw iać nabo żeństw a w lu ty m — w rocznicę uw łaszczenia włościan, oraz w m arcu — w rocznicę śm ierci ca ra A leksandra II, o ile p arafianie lub władze cy w iln e tego zażądają 8.
W dziejach K rólestw a Polskiego m ożna w yróżnić 3 zasadnicze okresy: w zględną niezależność do pow stania listopadow ego, ucisk okresu paskie- wiczowskiego oraz stan niem al w o jen n y po u p adk u pow stania stycznio wego aż do I w o jn y św iatow ej. Uwidoczniło się to w szeregu dziedzinach życia, m iędzy in nym i i w nabożeństw ach galowych.
N atychm iast po u p adk u pow stania listopadow ego rząd carski starał się przyw rócić d aw n y porządek. Ju ż w m arcu 1832 r. KRSW DiOśP (Ko m isja Rządow a Spraw W ew nętrznych D uchow nych i Oświecenia Publicz nego) poleciła biskupom , aby w dni uroczyste dom u panującego po mszy św. i hy m n ie Te D eum księża odm aw iali z ludem przepisane m odlitw y 7. Zagadnieniem ty m zainteresow ała się w styczniu 1834 r. Rada A dm ini stra c y jn a K rólestw a. W ykonując jej postanow ienia KRSW DiOśP przy pom niała biskupom , by w e w szystkich p arafiach odpraw iano nabożeń stw a dw orskie 8. B iskupi z kolei pow iadom ili o tym swoich podwładnych, n a p rzykład ad m in istra to r diecezji augustow skiej bp S. K ostka Choro- m ański w sierp n iu tego ro k u p isał do k onsystorzy: litew skiego i łom żyń skiego, iż nabożeństw o galow e w inien celebrować, przy w spółudziale in n y ch księży, n ajgodniejszy k apłan w parafii. Po m szy św. celebrans ma zaintonow ać h y m n Te D eum , a służba kościelna uderzyć w e wszystkie dzwony. B iskup dodał, iż o łtarz m a być ośw ietlony, a szaty liturgiczne n a jp ię k n ie jsz e 9. O ficjał konsystorza litew skiego, przesyłając do parafii to polecenie, nadm ienił ponadto, iż dziekani m ają kontrolow ać jego w y konanie, podając konsystorzow i nazw isko opornego księdza „jako nie posłusznego w ładzy duchow nej i nieprzychylnego tronow i” 10.
W yrazem szacunku dla „ tro n u ” jest rozporządzenie KRSW iD z w rześ nia 1842 r. Z polecenia n am iestn ik a K rólestw a zaw iadom iła ona bisku pów, że podczas przejazdu cara w e w szystkich kościołach przy trasie na leży uderzyć w dzw ony. Ponadto księża u b ran i w uroczyste szaty, z krzy
3 Konsystorz sejneński do dziekanów. Sejny 5 I X 1884. Tamże k. 119.
7 Konsystorz łomżyński do księży. Radziłów 12 III 1832. APW (Archiwum Pa rafialne w Wysokiem Mazowieckiem). Akta dekanalne 1824-1833.
8 KRSWDiOśP do biskupa augustowskiego. Warszawa 2 7 II 1834. ADŁ. Res-
k ryp ta rządowe ogólne 1832-1833 k. 78.
9 St. Choromański do konsystorzy. Zambrów 6 VIII 1834. ADŁ. Akta reskryp
tów 1834-1836 k. 3.
10 Konsystorz litew ski do dziekanów. W iłkowyszki 16 VIII 1834. ADŁ. Kursorie
\
K O Ś C I Ó Ł W K R Ó L E S T W I E P O L S K I M 285
żem i w odą św ięconą m ają oczekiwać przed kościołem n a sp otk anie do stojnego gościa u .
Do 1847 r. podczas nabożeństw galow ych obow iązyw ał język łaciń ski. W czerw cu tego ro k u n am iestn ik K rólestw a opow iedział się za języ kiem polskim uzasadniając decyzję tym , że je s t on zrozum iały dla ludu. KRSW iD przesłała rozporządzenie biskupom , ci zaś księżom 12. Pom im o to mało ludności grom adziło się n a nabożeństw a galow e przyp adające w tygodniu. KRSW iD przypom niała przeto w 1852 r., by księża ogłaszali w niedziele z am bon o dniu i godzinie ty ch m o d łó w 13. T rzy la ta wcześ niej KRSW iD zabroniła odpraw iać w tych dniach nabożeń stw a pogrze bow e i egzekw ialne oraz m sze św. w kolorze czarnym ; to zakłóciłoby radosny c h a ra k te r św ięta państw ow ego 14. A d m in istrato r diecezji augus towskiej M. Błooki radził w zw iązku z ty m księżom, aby w cześniej spraw dzali daty św iąt galow ych i n a te dni nie zobow iązyw ali się w ie r nym do odpraw iania m szy żałobnych z egzekw iam i; w przeciw nym razie m ogą 'być u k a r a n i1S. Nie spotkaliśm y się z żadnym oporem księży i bis kupów odnośnie do tych rozporządzeń.
W m arcu 1855 r. zm arł car M ikołaj I. We w rześn iu tego rok u padł Sewastopol; R osja p rzegrała w o jn ę z T urcją. S y tu acja w ew n ętrzn a Rosji m iała w pływ na K rólestw o Polskie, gdzie po śm ierci cara i n am iestnik a J. Paskiew icza zm niejszył się te rro r policyjny 18.
W ydaje się, iż m ożna to dostrzec i w postaw ie duchow ieństw a. Na przykład w 1861 r. naczelnik pow iatu kalw aryjskiego przy b y ł do koś cioła z okazji im ienin następcy tro n u i pom im o iż b y ła godzina 10, ks. K. Gilus, w ikariusz, odpraw iał egzekwie, a k a ta falk znajdow ał się n a środku kościoła. Dopiero po tym nabożeństw ie w yszedł „ze m szą galo w ą”. Sw oje spostrzeżenia naczelnik po w iatu przesłał do w ładz n a d rz ę d nych, a KRSW iD pow iadom iła a d m in istra to ra diecezji, że postępow anie w ikariusza z p arafii K alw aria sprzeciw ia się rozporządzeniom rządow ym z 1849 r. Czyn ks. G ilusa w ytłum aczono nieznajom ością przepisów i nie został ukarany. O trzym ał jedynie, n a polecenie KRSW iD, upom nienie od
11 KRSWiD do biskupa augustowskiego. Warszawa 9/21I X 1842. ADŁ. Uroczy
stości dw orskie 1834-1895 k. 18.
12 Administrator diecezji augustowskiej do dziekanów. Sejny 27 V I I I 1847. APR (Archiwum Parafialne w Radziłowie). R ozporządzenia 1843-1865.
13 K onsystorz sejn eń sk i do dziekanów . S ejny 10 III 1852. ADŁ. Rozporządzenia konsystorza i rządu 1847-1881.
14 A d m in istra to r diecezji augustow skiej do księży. S ejny 14/261 1861. APR. Rozporządzenia 1843-1865.
15 M. Błocki do księży. Sejny 2 7 II 1849. APW. Akta dekanatu tykocińskiego 1844-1851.
16 F. R a m o t o w s k a . Rząd carski wobec manifestacji patriotycznych w Kró lestwie Polskim w latach 1860-1862. Wrocław 1971 s. 17.
