Struktura polskiego handlu zagranicznego z Unią Europejską w latach 1985-1995

Pełen tekst

(1)Bożena. Pera. Katedra Handlu Zagranicznego. Struktura polskiego handlu zagranicznego z Unią Europejską w latach 1985-1995* l. Wprowadzenie Od drugiej polowy lat 80. zauważa się znaczne zmiany zachodzące w wymianie handlowej Polski , szczególnie z krajami Unii Europejskiej. Za przyczyny tego zjawiska uważa się nie tylko przemiany polityczno-gospodarcze zachodzące wewnątrz kraju, ale przede wszystkim poza jego granicami'. Należy podkreślić znaczenie trwale go uregulowania stosunków gospodarczych z Unią Europejską, szczególnie na podstawie Układu o stowarzyszeniu. Pierwsze pojawiające się oznaki dotyczą rozwoju handlu oraz zmian w jego strukturze geograficznej i towarowej, będących następstwem m.in. liberalizacji dostępu polskich towarów do rynku Unii Europejskiej. Jednak na wstępie rozważań należy również zaznaczyć, że zmiany w handlu zagranicznym zachodzą pod wplywem różnokierunkowych zjawisk, stąd też ich skutków nie można przypisywać jedynie integrowaniu się Polski ze strukturami Unii. Ponadto trudno jest także jednoznacznie oddzielić wpływ liberalizacji handlu od procesów transformacji gospodarki polskiej na rozwój wymiany oraz zmiany w jego strukturze geograficznej i towarowej. Jednakże znaczną rolę na pewno można przypisać rozpadowi powiązań w ramach b. RWPG. Nie bez znaczenia stalo się również wprowadzenie zasad jednolitego rynku na obszarze Unii z począt kiem 1993 r. Celem artykułu jest nie tylko określenie miejsca Unii Europejskiej w wymianie handlowej Polski, ale i próba wydzielenia grup państw skupiają• Wyznaczenie 1995 r. jako ostatniego punktu czasowego analizy wynikalo z braku dostcpnych danych empirycznych dla lat następnych . I Por. m.in . S, Miklaszcwski, Unia EUJ'Opejska fi i1lreresy ekol/omiczne Grupy WY.'i'l.chl'Odzkiej, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych nr 23, PAN. Kraków 1997. s. 47-52..

(2) I. Bożella. Pem. cych stru ktury podobne, zarówno w eksporcie do krajów Unii,jak i w imporcie na polski rynek, stosując jed ną z taksonomicznych metod grupowania hierarchicznego, tzw , metodę Warda, Zak lada się w niej, że każdy element dyskryminowanego zbioru stanowi początkowo oddz i eln ą klasę, Zmniejszanie sukcesywnie liczby klas powoduje łączenie się ich w grupy, Odleglość skupisk wyrażona jest róż nicą międ zy sumami kwadratów odc hyleń odległości poszczególnych zmiennych od środka ciężkości grup, do których zmienne te nal eżą 2, Zasadnicza część analizy poprzedzona została uwagami o zmianach struktu ry geograficznej w badanym okresie,. 2. Analiza zmian struktury geograflunel polskiego handlu zagranicznego z Unlq Europelskq Znaczące zmiany w strukturze geograficznej pol skiego eksportu i importu były zauważałne już w drugiej polowie lat 80" mimo że oficjalne rozwiązanie RWPG nastąpiło dopiero w J 991 r. Wzrastającemu udzialowi krajów Unii Europejskiej w eksporcie ogółem towarzyszył spadek znaczenia wymiany z krajami. rozwijającymi się i położonymi w Europie Środkowowschodniej (tabela I),. Tabela I. Struktura geograficzna eksportu Polski w latach 1985-1996 (w %) Grupa krajów. Kraje wysoko rozwinięte, w tym: Unin Europejska EFTA. Kraje rozwijnjące się Kraje Europy Środkowowschodniej i b, ZSRR, w tym:. t985. 1989. t990. 1992. 1995. 1996. 32 ,9 22,5 6,8 18,1 49,0. 43,0 27,9 8,7 19,8 37 ,2. 58,6 44,3 9,3 18,2 23,2. 71,9 58,0 10,3 12,7 15,4. 75,0 63,8 7,8 7,5 17,5. 71,7 66,2 2,2 7,8 20,5. 5,6. 6,1. CEFTA. Źródlo: Rocznik: statystyczny handlu zagranicznego za lala 1996 i 1997 , GUS Warszawa 1996 I. i 1997 oraz obliczenia w ł as n e.. Ponadto w końcowych latach analizy zau waża się poprawę sytuacji w wymianie z krajami Europy Środkowowschodniej , szczególnie zaś z pmJstwami powstałymi w wyniku rozpadu ZSRR, Podobnie kształ towały s ię zmiany, jakie zaszły w strukturze geograficznej polskiego importu (tabela 2), Z danych zawartych w tabeli 2 wynika, że Unia Europejska jest największym partnerem w wymianie handlowej Polski z zagranicą, W badanym okresie udział Unii Europejskiej w obrotach ogółem wzrastał sukcesywnie z 20% w 1986 r, do 46% 2Por, T. Grabi llski, S. Wydymus, A. Zcliaś. Metody dobom zmiennych IV modelach ekotUJmer/'ycz/lych, PWN, Warszawa 1985, s. 145 i nast.; E. Nowok. Metody taksonomiczne IV klas)1iknc)i obiektów spalecmo-gospodarczych PWE Warsznwa 1990, s. 80-81 . I. I.

(3) I. Struktllra polskiego /tal/d/u zagranicZllego .... w 1990 r., osiągając 67% w 1995 l'. W eksporcie szczególnie wysoki wzrost znaczenia wymiany z Unią Europej ską nastąpił od 27,9% w 1989 l'. do 44,3% w 1990 l'. i ponad 60% w 1996 r. W 1990 r. nastąpiła również zdecydowana zmiana kierunku zakupów zagranicznych. Udział importu pochodzącego z Unii wzrastał z 30,9% w 1989 r. do 53,2% w 1992 l'. i 63,9% w 1996 l'. Systematyczny wzrost znaczenia Unii Europejskiej w polskim handlu zagranicznym potwierdza nie tylko udział, ale wielkość i kształtowanie się dynamiki obrotów. Eksport Polski do krajów Unii Europejskiej wzrósl ponad S-krotnie w porównaniu z 1986 r., sam udział wywozu na obszar jednolitego rynku zwiększy! się zaś prawie 3-krotnie (tabele 1 i 3). Średnie roczne tempo wzrostu eksportu towarów i uslug z Polski na obszar jednolitego rynku kształtowało się w granicach 20%. Najwyższy wskaźnik dynamiki eksportu zanotowano w latach 1990 i 19953 . Tabela 2. Struktura geograficzna importu Polski w lalach 1985-1996 (w %) Grupa krajów Kraje wysoko rozwinięte, w tym:. Unia Europejska EFTA Kraje rozwijające si\: Kraje Europy Srodkowowschodnicj i b. ZSRR, IV tym:. CEFTA. 1985 30,0 17,5 6,2 16,5 53,5. 1989 46,9 30,9 9,8 19,6 33,5. 1990. 1992. 1995. 1996. 63,8 43,9 10,2 13,0 23 ,2. 72,4 53,2 12,9 11,3 16,3. 74,3 57,1 10,6 9,9 15,8. 73,6 63,9 2,5 10,9 15,5. 5,9. 5,8. Żródlo: Rocznik statystyczny handlu zagranicznego za lata 1996 i 1997, GUS, Warszawa 1996. i 1997 oraz obliczenia. własne.. W wypadku importu odnotowano prawie 8-krotny wzrost wartości towarów i usług przywożonych z patistw Unii do Polski w porównaniu z rokiem bazowym (tabela 3). Średnie roczne tempo wzrostu importu wynosiło prawie 30%. Najwyższą dynamiką charakteryzowały się zmiany, jakie zaszły w 1991 r. Z wyjątkiem dwóch ostatnich lat analizy, dynamika polskiego eksportu do Unii była niższa od tempa rozwoju importu. Pomimo zasady asymetrii, wprowadzonej na podstawie umowy przejściowej, sytuacja w zakresie kształtowania się wymiany handlowej pozostała bez zmian. Utrzymanie się takiej tendencji nie jest zbyt korzystne, również z punktu widzenia harmonogramu liberalizacji dostępu polskich towarów do jednolitego rynku . W latach 1992-1995 nastą piło relatywnie najsilniejsze otwarcie rynku Unii dla polskich wyrobów. PoIska natomiast rozpoczęła stopniowe znoszenie ceł i innych narzęd zi polityki 3 Opicraj,jc się 1111 własnych obliczeniach na podstawie danych '!. Dircction ar Tracie Stutistics Ycarbook za lata 1993-1997, TMF Washington 1994-1997, można zaznaczyć, że w ostatnich dwóch latach badanego okresu wzrostowa tendencja utrzymywała sii( również w wywozie lowarów i usług poza Unię EuropejskI). Odpowiednio wskaźniki dynamiki o zmiennej podstawie wynosily w 1994 r. 120% i w 1995 r. 134%. Jednakże nic zoslal jeszcze osiqgniCty poziom ckSllortu w 1989 r..

(4) ~. T ab ela 3. Obroty handlowe Polski z. Uni ą Europej sk ą. I. Wyszczególnienie. 1986. I. w latach 1985-1995 (w mln U SD i %). 1987. I. 1988. I. 1989. I. 1990. I. 1991. I. 1992. I. 1993. 1994. 1995. Eksport. Unia Europejska ogółem~. 2573. Dynamika eksportu (rok poprzedni = 100) Dynamika eksportu (1986 r. = 100). 3 147 122 122. 4100 130 159_. 4337 106 169. 6370 147 248. 7622 120 2%. 7634 100 297. 8952 1I7 348. 10807 121 420. 16039 135 568. 3493 102 161. 3815 109 176. 8 149 214 377. 8446 104 390. 10786 140 498. 12403 11 5 573. 18877 134 771. 2555 49. - 527 62. -812 34. - I 834 39. -1 596 37. - 2838 46. Import Unia Europejska ogółeni'. 2 164. Dynamika importu (rok poprzedni = 100) Dynamika importu (1986 r. = 100). 2456 113 113. 3 422 139 158. Saldo obrotów handlowych. Unia Europejska ogółem. Udział -. salda obrotów z UE w. -. ---. --. a dla lat 1985-1994 obroty Unii. całości. --. zostały. salda. -'. 409 47. 69 1 51. 678 39. 844 26. .. ----. obliczone dla 12 pansrw członkowski ch Wspólnot, w 1995 T. dane odnoszą si ę do ]5 panstw członkowskic h. Źródło : Direction of Trade Statistics Yearbook za lata 1993- 1997. IMF, Washington 1993-1 997 oraz obl iczenia wł asne.. ""<>. No. ""'". ~ C1.

(5) Struktura polskiego handlu zagranicznego .... I. handlowej z początkiem 1995 1'., dokonując pierwszej z pięciu redukcji ceł o 20% w stosunku do stawki podstawowej. Z analizy przeprowadzonej przez IKiCHZ wynika, że obniżone stawki celne odnoszą się do produktów stanowiących ponad 60% wartości importu z Unii Europejskiej4. Należy dodać, że od 19911'. notuje się pogłębiający się z roku na rok deficyt w obrotach handlowych. Powstała sytuacja wydaje się wyjątkowo niekorzystna z punktu widzenia harmonogramnliberalizacji dostępu towarów unijnych do rynku polskiego. Wspomniany już raport wskazuje na 40% wzrost przywozu towarów (co stanowiło 68% wzrostu wartości importu), na które zredukowano stawki celne w 1995 l'. Dla porównania podaje się, że dostawy wyrobów z krajów Unii, na które Polska zniosła cła w 1992 1'., spowodowały wzrost jedynie o 28% (co stanowiło 23% wzrostu wartości importu)'.. 3. Struktura towarowa polskiego eksportu I Importu do UnII Europeisklei Zmianom zachodzącym w strukturze geograficznej polskiego handlu zagranicznego towarzyszyły również przekształcenia struktury towarowej. Dominująca pozycja Unii Europejskiej w polskich obrotach handlowych powoduje, że obszar ten jest zdecydowanie największym odbiorcą wielu polskich towarów. W strukturze polskiego eksportu na rynek Unii w 1995 r. największy udział miały: wyroby przemysłu elektromaszynowego, wyroby przemysłu lekkiego, wyroby przemysłu drzewno-papierniczego oraz wyroby przemysłu metalurgicznego (tabela 4). Łączny udział tych czterech grup stanowił ponad 70% eksportu do Unii Europejskiej. Zadowalający wydaje się wzrost udziału wyrobów przemysłu elektromaszynowego w całym eksporcie z krajami Unii Europejskiej z 11% w 1985 l'. do ok. 30% na koniec analizowanego okresu 6 • Zwiększyło się również znaczenie eksportu wyrobów przemysłu lekkiego, w 1995 r. ich udział stanowił prawie 1/5 wartości towarów wysyłanych na obszar jednolitego rynku. Szczególnie wysoki wzrost nastąpił z niespełna 10% w 1992 l'. do 19% w 1993 l'. Wydaje się, że na zaistniałą sytuację bezpośredni wpływ miał wzrost przerobu tekstylno-odzieżowego w Polsce'. Warto również nadmienić, że udział przerobu uszlachetniającego w eksporcie odzieżowym stanowił prawie 93% w 19941'., 4. Polski handel zagraniczny IV 1995 1'. Raport rocmy, IKiCI-IZ, Warszawa 1996, s. 48.. 'Ibidem, s. 48-49. (j. Rozszerza. się również. Z Unią Europejską 1V. asortyment wysyłanych towarów, Por. W. Mroczek, Handel Polski 1995 roku (IV) -Ilajważniejsze towary, Biuletyn Informncyjny. Wspólnoty. Europejskie, 1996. nr 12, s. 21.. wzrostu obrotu uszlachetniającego przewyższało dynamikę zwiększania się eksportu Z tej przyczyny wystąpiło również większe wykorzystanie kontyngentów ilo~ ściowych w przerobie (90%) niż w eksporcie bezpośrednim (40%). Por. E. Synowicc, Przerób uszlachetniajqcy jako strategia eksportowa [w:1 Problemy halldlu mi~dzyllarodowego, Materialy konferencyjne, pod rcd. K. Budzowskiego i S. Wydymusa, AE w Krakowie, Kraków 1996, s. 315. 7 Tempo. bezpośredniego..

(6) I. Bożena. Peta. w następnym roku zaś niewiele mniej, ponieważ 92%'. Obok wymienionych już grup tendencja wzrostowa zaznaczyła się również w wypadku wyrobów przemysłu drzewno-papierniczego. Nastąpił wzrost udzialu w granicach 7% na koniec anałizowanego okresu w porównaniu z jego początkiem, oraz niewielki, zaledwie 2% w wywozie wyrobów przemysłu mineralnego. Wśród wyrobów przemysłu drzewno-papierniczego należy zwrócić uwagę na wzrost udziału mebli. Wykorzystana została luka, jaka pojawiła się w związku z zalamaniem s ię ich produkcji przez tradycyjnych dostawców. Z przeprowadzonych badań wynika, że prawie 80% eksportu polskich mebli trafia na rynek Unii Europejskiej'. W strukturze towarowej polskiego eksportu na obszar jednolitego rynku relatywnie wysoki udział mają wyroby przemysiu metalurgicznego. Po wzrostowej tendencji tej grupy towarowej w drugiej połowie lat 80., od 1991 r. nastąpił relatywny spadek ich udziału w eksporcie ogółem. W latach 1992-1995 udział tej grupy towarowej ustabilizował się na poziomie 12 punktów procentowych. W łatach 1985-1995 w wywozie z Polski utrzymywała się spadkowa tendencja grupy "paliwa i energia". Udzial tej grupy towarowej stanowi! na początku analizowanego okresu prawie 1/3 wszystkich obrotów z Unią , w 1995 r. zaś wynosił zaledwie 6,5%. Jednakże węgiel nadal pozostaje ważnym połskim towarem eksportowym na rynek Unii. Podobny kierunek zmian jak w powyższej grupie towarowej, jednakże o mniejszym nasileniu, zaznaczył się również w zakresie sprzedaży wyrobów przemysiu chemicznego. W drugiej polowi e łat 80. i w 1992 l'. ok. 1/10 eksportowanych towarów zaliczanych bylo do tej grupy, natomiast na koniec badanego okresu zanotowano spadek o ok. 2 punkty procentowe. Drugą pol owę lat 80. charakteryzuje szybki wzrost eksportu artykulów rolno-spożywczych, odpowiednio w 1985 l'. wynosił on ponad 18% i utrzymywał się na poziomie 1/5 calości wywozu. Początek lat 90. przyniósł natom iast istotne zmniejszenie tego wywozu. W konsekwencji udział produktów rolnych w eksporcie zm niejszył się z 15% w 1992 l'. do zaledwie niewiele ponad 8% w 1995 r. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać w spadku globałnej wartości produkcji rolnej w Polsce , zmniejszeniu konkurencyjności naszych towarów na rynkach zagranicznych, spowodowanym wzrostem cen na rynku krajowym, czy też podejmowaniu przez Unię jednostronnych dzialaJi ograniczających dostęp tego rodzaju wyrobów na jej obszarlO. 8 Zmiany strukturallle w polskiej gospodarce Ul okresie Irtlmfol'macji w lalach 1989-/995, pod red. K. Gawlikowskicj-Hllcckcl, Instytut Badań nad Go s podarką RynkoW1l. Zes zyty z serii Transformacja Gospodarki nr 81, Gdańsk-Warszawa 1996, s. 79. 9 Ibidem, s. 82.. III Pomimo dość wysokich obni że k cel i opiat wyrónawczych na wybrnnc lowary rolno-spo/..laster do rynku Unii byl skutecznie ograniczany przez kontyngenty preferencyjne, wzra-. żywcze,. stające co roku. Dodatkowo zakłóceniom najcdnolitym rynku s łużyły ceny minimalne i certyfikaty eksportowe, nic wspominając o wysokich normach przepisów snnitarnych i zdrowotnych, Na temat handlu artykułami roJno- s pożywczymi p o r.lak że: J. Rowiński, HalIdeI arlykulaJ/li rolllo·spożylY~ czym; li' procesie iJlfegracji ze Wspdbwlami Europejskimi, Biala Księga, Polska - Unia Europejska, Opracowania i analizy, URM, Warszawa 1993, Seria: Gospodarka, z. 15. Poslanowienia Układu. Europejskiego o liberalizacji hondlu artykułami. rolno -s pożywczymi zawierały potwjerdze~.

(7) ~~ ~. .",. C>. Tabela 4.. Wskaźn iki. ~. s!I1lkrury polskiego eksportu do Unii Europejskiej. Wyszczególnienie. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 0,29214. 0,22223. 0 ,17003. 0,13546. 0,14224. 0,14320. 0,10975. 0,10 11 2. 0,09790. 0,08667. 0,06512. metalurgicznego. 0,14061. 0,11845. 0;12605. 0,1 7757. 0,16050. 0,18436. 0,1 8 149. 0,15777. 0,11290. 0,12241 0,11709. Wyroby przemysłu elektromaszynowego. 0 ,10965. 0,13406. 0,166 18. 0,14238. 0,17083. 0,17193. 0,16992. 0,22951. 0,25504. 0,25286. Paliwa i energia Wyroby przemysłu. ~. C>. iS. ". ;". 0,29104. Wyroby prze mysłu che-. micmego. 0,11595. 0 ,09935. 0 ,10093. 0,11 333. 0,101 16. 0,11590. 0 ,08490. 0,11 042. 0,0755 1. 0,07787. 0,08833. Wyroby przemysłu mineralnego Wyroby przemysłu. 0,02086. 0,02366. 0,027 18. 0,02834. 0,02650. 0,03041. 0 ,04783. 0 ,04869. 0,04073. 0,04134. 0,03777. drr.eWDo-papiemiczego. 0 ,04486. 0,05660. 0,Q6637. 0,07101. 0,05559. 0,05722. 0,09252. 0,09717. 0,10393. 0,12 128. 0,12786. kiego Wyroby przemysł u spo-. 0,06388. 0,08524. 0,08828. 0,08373. 0,06490. 0,06493. 0,06856. 0 ,09372. 0,19259. 0 ,18740. 0 ,17827. żywczego. 0,1093 1 0,13649. 0 ,14 12 1 0 ,13958. 0,16014. 0.12278. 0 ,11190. 0 ,101I3. 0,07815. 0,07164. 0.06072. 0,Q7558 0,027 16. 0 ,07799 0 ,03579. 0 ,08489 0,03325. 0,06172 0,04754. 0,07700 0,05612. 0 ,05122 0 ,00923. 0,0370 1 0,00624. 0,03155 0,00698. 0,02792 0,00587. ". ~. ;:;. ~. N. ~. '". Wyroby przemysIu lek-. Produkty rolnictwa. i leśnictwa Pozostałe. tr6dło :. wyroby. 0,08837 0,03555. 0,07797 0,03063. Roczniki handlu zagranicznego Polski za lata 1986-1996. GUS, Warszawa oraz obliczenia. własne.. -.

(8) I. Bożena. Pera. Analiza struktury towarowej polskiego eksportu do krajów członkowskich Unii Europejskiej wykazuje jednak pewne zróżnic owan ie . Dlatego w celu wyodrębnienia podobnych struktur polskiego eksportu do poszczególnych krajów ugrupowania wykorzystano, ws pomnianą na wstępie, taksonomiczną metodę grupowania hierarchicznego. Starano się grupować kraje zarówno o podobnej wielkości obrotów, jak i strukturze towarowej . Wyniki grupowania na podstawie metody Warda dotyczące podobieństwa struktury eksportu Polski clo państw Unii Europejskiej są następujące: - 1985 l'. - grupa I (Austria, Dania, Finlandia), grupa 2 (Belgia, Grecja, Irlandia, Hiszpania, Luksemburg, Portugalia), grupa 3 (Francja, Holandia, Szwecja, Wiochy), grupa 4 (Niemcy), grupa 5 (Wielka Brytania), - 1988 r. - grupa I (Austria), grupa 2 (Belgia, Dania , Finlandia, Grecja , Irlandia , Hiszpania, Luksemburg , Portugalia), grupa 3 (Francja, Holandia, Szwecja, Włoc h y), grupa 4 (Niemcy), grupa 5 (Wielka Brytania), - 1989 l'. - g1'llpa l (Austria, Dania , Finlandia, Francja , Szwecja), grupa 2 (Belgia, Grecja, Irlandia, Hiszpania, Luksemburg, Portugalia), grupa 3 (Holandia, Włochy), grupa 4 (Niemcy), grupa 5 (Wielka Brytania), -1990 l'. - grupa I (Austria, Belgia, Dania, Finlandia , Francja, Holandia , Szwecja), grupa 2 (Grecja, Irlandia, Hiszpania, Luksemburg, Portugalia), grupa 3 (Niemcy), grupa 4 (Wiełka Brytania) , grupa 5 (Włochy), - 1992 l'. - grupa l (Austria, Finłandia) , grupa 2 (Belgia , Dania, Francja, Ho landia , Szwecja, Wielka Brytania) , grupa 3 (Grecja, Irlandia, Hiszpania, Luksemburg, Portugalia), grupa 4 (Niemcy), grupa 5 (Włochy), - 1993 l'. - grupa I (Austria, Finlandia), grupa 2 (Belgia, Dania, Francj a, Holandia, Szwecja, Wielka Brytania), grupa 3 (Grecja, Irlandia, Hiszpania, Luksemburg, Portugalia), grupa 4 (Niemcy), grupa 5 (Włochy), - 1995 r. - grupa I (Austria, Dania, Finlandia), grupa 2 (Belgia, Francja, Hołandia, Szwecja, Wielka Brytania), grupa 3 (Grecja, Irlandia, Hiszpani a, Luksemburg , Portugalia), grupa 4 (Niemcy) , grupa 5 (Wiochy). W analizie eksportu zauważa się wyodrębnienie Niemiec jako jednoelementowej grupy. Fakt ten może stanowić o niewsp ó łmiernej roli Niemiec w polskim handlu zagranicznym w porównaniu z innymi państwami Unii. W strukturze polskiego eksportu do Niemiec dominowaly wyroby przemysłu elektromaszynowego i lekkiego. Notowano równi eż dość wysoki ud ział (powyżej 10%) wyrobów przemysłu metalurgicznego i drzewno-papierniczego . Drugim krajem, tworzącym odd zielną grupę w latach 1985-1990, była Wielka Brytania, natomiast od 1990 l'. zastąpiły ją WIochy. Charakterystyczny dla obu wydzielonych grup jest nie tylko dość znaczny udział w eksporcie Polski do krajów ugrupowania. W porównaniu z innymi krajami struktura towanic niemal wszystkich ulatwicll przyznanych Polsce do 1992 r. Odstępslwem było m.in . ograniczenie impOltu żywego bydła. Skutkiem protekcjonistycznych mchów w sektorze artykułów rolno-spożywczyc h. ze strony Unii. powslalych po b. ZSRR.. by ło rów nież. przesuuiecie znacznej. częśc i. eksportu nn rynek krajów.

(9) Struktura polskiego handlu zagranicznego .... I. rowa polskiego eksportu do Włoch charakteryzuje się relatywnie niskim udziałem wyrobów przemysłu metalurgicznego oraz wysokim - produktów rolnictwa i leśnictwa, a także produktów pochodzących z gałęzi przemysłu elektromaszynowego (powyżej 40%). W latach 80. dla struktury towarowej eksportu z Polski do Wielkiej Brytanii charakterystyczny był stosunkowo wysoki udział wyrobów przemysłu metalurgicznego i drzewno-papierniczego. Dość odmienna struktura eksportu charakteryzuje również Austrię. Kraj ten w 1998 r. tworzyl jedno elementową grupę. W strukturze towarowej eksportu dominował udział grupy "paliwa i energia" (ponad 1/3 wartości eksportu), obok znacznej roli wyrobów przemysłu spożywczego i chemicznego. Ponadto zajmował on czwartą lokatę wśród pat\stw członkowskich Unii. W późniejszych latach zauważa się podobieI\stwo austriackiej struktury towarów przywożonych z Polski do Finlandii oraz w niektórych latach również do Danii (1989, 1990, 1995). Podobnie jak w wypadku polskiego eksportu do Austrii, znaczny udział stanowiły wyroby z grupy "paliwa i energia". Na przełomie lat 80. i 90. również Francja i Szwecja wykazywały pewne podobieI\stwo struktury towarowej eksportu z Polski, tworząc jedną grupę z Austrią, Danią i Finlandią. W analizowanym okresie Dania dość często przesuwała się pomiędzy grupami, w skład których wchodziła Austria albo Belgia. Wielkość polskiego eksportu do Danii i Belgii była zbliżona w całym badanym okresie. Zwraca również uwagę fakt, że w latach 80. Belgia bardzo często należała do tej samej grupy co Grecja, Irlandia, Hiszpania, Portugalia i Luksemburg. Grupowanie takie mogło być także następstwem nieznacznej roli Belgii w eksporcie do Polski. Sytuacja ta zmieniła się dopiero w latach 90., gdy Belgia przesunęla się do grupy z Francją, Holandią, Szwecją i Wielką Brytanią. Jako stały element, stanowiący podstawę jednej z grup, można też uznać "trójkę", do której zalicza się Francję, Holandię i Szwecję. W strukturze polskiego eksportu do powyższych krajów dominują wyroby przemysłu elektromaszynowego. Znaczny jest również udział wyrobów przemysłu metalurgicznego, chemicznego, lekkiego i drzewno-papierniczego. Pozostałe kraje występujące w tej grupie dość często zmieniały swoje pozycje. Oddzielną grupę tworzą kraje odgrywające najmniejsze znaczenie w wymianie Polski z krajami Unii Europejskiej (Grecja, Irlandia, Hiszpania, Luksemburg, Portugalia). Zwraca uwagę zaliczenie do tej grupy Hiszpanii. W 1988 l'. sama Austria, natomiast w latach 1992-1993 łącznie z Finlandią stanowiły oddzielną grupę. Po przyłączeniu w 1995 l'. do Unii Europejskiej zarówno wielkość obrotów tych krajów, jak i ich struktury towarowe, upodobniły się do gospodarki dllllskiej. Sytuacja taka miała już miejsce w połowie lat 80. Natomiast dla struktury towarowej importu z Unii Europejskiej w latach 1985-1995 charakterystyczny jest wysoki udzial wyrobów przemysłu elektromaszynowego (tabela 5). W analizowanym okresie import tej grupy towarów wzrósł z ok. 32% w 1985 r. do 52,6% w 1990 l'. W pierwszej połowie lat 90. ustabilizował się na poziomie 40% dostaw z krajów ugrupowania. Ważny udział w przywozie mają środki transportu i ich części, ale również znaczną.

(10) IIBII Tabela 5. Wskaźni ki struktury polskiego importu do Unii Europejskiej Wyszczególnienie. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 0,02250. 0 ,0 1142. 0,01926. 0,03123. 0,11864. 0,04438. 0,05668. 0,08557. 0,05298. 0,03929. 0,03 11 8. metalurgicznego Wyroby przemy siu elekrromaszynowego Wyroby przemysIu cbemicznego Wyroby przemysIu mineralnego Wyroby przemysłu. 0,12410. 0,10183. 0 ,10 183. 0 ,10485. 0,1 1043. 0,08206. 0,03 849. 0,03553. 0,0361 2. 0,0399 1. 0 ,04808. 0,31808. 0,36740. 0;37297. 0,33868. 0,39042. 0,52606. 0,44055. 0,42615. 0;3905 1. 0;39205. 0,04830. 0,28094. 0,27165. 0,28988. 0,26120. 0,2 11 82. 0,15670. 0, 15137. 0,20526. 0,19889. 0,2 1042. 0,20585. 0,01406. 0,01588. 0 ,01384. 0 ,01134. 0,Q126 1. 0 ,01432. 0,02348. 0,0234 1. 0,02235. 0,024 11. 0,02699. Paliwa j energia Wyroby przemysłu. drzewno-papierniczego. 0,01553. 0,01992. 0,02580. 0 ,02765. OP2131. 0,02130. 0,035 11. 0,04703. 0 ,04573. 0 ,05106. 0,05822. Wyroby przemys\u lekkiego Wyroby przemysIu spo-. O~O5038. OP4807. 0,04 168. 0,05292. 0,06163. 0,04147. 0,048%. 0,03002. 0,11699. 0, 12091. 0,11410. zywczego. 0,091 58. 0,08808. 0 ,06245. 0,09477. 0,08661. 0,07874. 0,12818. 0,08583. 0 ,071 5 1. 0,06971. 0,06 190. 0 ,06994 0,01288. 0,06338 0 ,0 1235. 0,0577 1 0 ,01458. 0,06184. 0,06799. 0,03793 0,03927. 0,03615. 0,02840 0,03651. 0,01537. OP I854. OPl206 0,02292. OP2501. 0,01550. O,037 ł 4. 0,0 135 1 0,03183. Produkty rolnictw.. i leśnictwa Pozostale wyroby -. źródło:. --. _I-.:-. Roczniki handlu zagranicznego Polski za lata 1986--1996, GUS, Warszawa oraz obliczenia własne.. t;,. "~. N·. '" :;?. ;::.

(11) I. Struktura polskiego handlu zagranicznego ... część stanowią. elektronicznego oraz różnorakie maszyny i urządzenia. Kolejną ważną grupę w imporcie stanowią produkty przemysłu chemicznego. Około 1/5 przywożonych towarów z obszaru jednolitego rynku jest zaliczanych do tej grupy. Największy udział mają wyroby przemysłu farmaceutycznego, dodatkowo w latach 90. przedmiotem przywozu stały się również pasze". Od 1993 r. nastąpił znaczny wzrost importu wyrobów przemysłu lekkiego. Udział tej grupy towarów kształtuje się na poziomie 11-12 punktów procentowych. Dominuje w niej przywóz materiałów włókienniczych - wełny, bawełny i włókna, w celu dalszego przerobu w ramach obrotu uszlachetniają cego. Działalność taka jest rezultatem spadku konkurencyjności sektora tekstylnego na prawie całym obszarze jednolitego rynku. Stąd decyzja o przeniesieniu produkcji m.in. do Polski, gdzie występują niższe koszty pracy. Jest ona również skutkiem przepisów wewnętrznych Unii Europejskiej, umożliwiają cych reimport określonych kategorii tekstylnych po procesie ekonomicznego przerobu uszlachetniającego bez cła, czyli na warunkach korzystniejszych niż w wypadku eksportu bezpośredniego". Na pozostałe grupy towarów sprowadzanych z Unii Europejskiej przypada łącznie ok. 30% polskiego importu. W analizowanym okresie wystąpiła tendencja spadkowa wyrobów przemysłu spożywczego oraz produktów rolnictwa i leśnictwa. W drugiej połowie lat 80. udział obu grup stanowił ok. 15%, natomiast na koniec 1995 I'. wyniósł 7% polskiego importu z Unii (tabela 5). Przywóz artykułów rolnych wynikał głównie z niewystarczającej krajowej podaży. Jednakże należy zauważyć, że stanowisko takie napotyka sprzeciw ze strony polskich rolników. Wśród wyrobów przemysłu spożywczego w badanym okresie zauważalna jest pozytywna tendencja, polegająca na przechodzeniu od importu gotowych produktów tej branży do poddawanych procesowi dalszego przetwarzania. W analizowanym okresie tendencję wzrostową wykazywaly wyroby przemysłu drzewno-papierniczego. W przywozie z Unii do Polski w 1995 I'. główne pozycje stanowiły materiały do produkcji opakowań lub gotowe opakowania, a także papier wykorzystywany w poligrafii. Po trwającym blisko dziesięć lat spadku udziału wyrobów przemysłu metalurgicznego, z ponad 12% w 1985 I'. do 4% w 1994 r., w ostatnim roku analizy odnotowano jego minimalny (o niecały 1%) wzrost w strukturze towarowej polskiego importu. Niewielki, kilkuprocentowy udział w imporcie ogółem zajmuje również grupa "paliwa i energia". Jednakże, mimo,jak się wydaje, malego znaczenia tej grupy, należy zwrócić uwagę, że ropa naftowa i benzyna stały się najważniejszymi towarami importowanymi w 1995 r. z Unii". Jeden z najniższych udziałów w przywozie miały wyroby przemysłu mineralnego (tabela 5). Jedynie jeden towar (płyty ceramiczne) znalazł się wśród pięćdziesięciu najważniejszych produktów". wyroby. przemysłu. Krajowa podaż nie zapewnia odpowiedniej E. Synowiec, op. cit., s. 315. 13 W. Mroczek. op, cit., s. 23. 14 Ibidem.. 11. 12. ilości. pusz,.

(12) I. Bożena. Pera. Podobnie jak w wypadku struktury towarowej eksportu, biorąc pod uwagę obrotów jak również udział w imporcie do Polski poszczególnych grup towarowych, dokonano podziału krajów członkowskich Unii wykorzystując metodę Warda. Podobieństwo struktury towarowej polskiego importu z państw Unii Europejskiej jest następujące: -1985 r. - grupa l (Austria) , grupa 2 (Belgia, Finlandia, Francja, Holandia, Szwecja, Włochy), grupa 3 (Dania, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Luksemburg, Portugalia), grupa 4 (Niemcy), grupa 5 (Wielka Brytania) , - 1988 r. - grupa l (Austria) , grupa 2 (Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, Szwecja, Włochy), grupa 3 (Finłandia), grupa 4 (Niemcy), grupa 5 (Wielka Brytania), - 1989 r. - grupa l (Austria), grupa 2 (Belgia, Grecja, Hiszpania , Irlandia , Luksemburg, Portugalia), grupa 3 (Dania, Finlandia, Szwecja), grupa 4 (Francja, Holandia, Wielka Brytania, Włochy) , grupa 5 (Niemcy), - 1992 r. - grupa l (Austria, Francja, Włochy), grupa 2 (Belgia, Dania , Finlandia, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Luksemburg , Portugalia, Szwecja), grupa 3 (Holandia), grupa 4 (Niemcy), grupa 5 (Wielka Brytania), - 1993 r. - grupa l (Austri a, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia , Szwecja), grupa 2 (Grecja, Irlandia, Luksemburg, Portugalia) , grupa 3 (Niemcy), grupa 4 (Wielka Brytania), grupa 5 (W łochy), - 1995 r. - grupa l (Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Szwecja), grupa 2 (Grecja, Irlandia, Luksemburg, Portugalia), grupa 3 (Niemcy) , grupa 4 (Wielka Brytania), grupa 5 (Włochy) . Przeprowadzona analiza potwierdza wcześniejsze spostrzeżenia o niewspół miernej roli Niemiec w polski ej wymianie handlowej w porównaniu z innymi krajami . W badanym okresie, podobnie jak w wypadku analizy polskiego eksportu, kraj ten stanowił wydzieloną grupę. Jak wynika z przeprowadzonej analizy struktury geograficznej, jest to również n astęps twem roli, jaką Niemcy odgrywają w wymianie handlowej Polski. W imporcie, obok wyrobów przemysłu elektromaszynowego stanowiących minimum 40% przywozu , notowano wysoki udział produktów przemysiu chemicznego (w granicach 20%) i ł ekkiego (od 1993 r. wzrost z kilku do kilkunastu punktów procentowych). W ostatnich trzech latach anali zy jako jednoelementowa grupa wyodrębnione zostały Wło chy. Dla importu z tego kraju charakterystyczny jest stanowiący ponad 70% udział trzech grup lowarów w całości jego eksportu do Połsk i: wyrobów przemysłu elektromaszynowego, wyrobów przemysiu chemicznego i lekkiego. Zarówno w Niemczech, jak i we Wło szech w przywozie dominują te same grupy wyrobów, jednakże należy zauważyć, że proporcje ich udziałów są dość zróżnicowane. Niższy stopieli agregacji wykazałby również ich znaczne zróż nicowanie pod względem asortymentu. Z wyjątki em 1989 r. również Wielka Brytania stan owiła oddzielną grupę. Stan ten wyn ik ł głównie ze specyfiki jej stJ'llktury towarowej, w której dominującą rolę w imporcie do Połski w pierwszej połowie lat 90. odgrywają "paliwa i energia" obok "wyrobów przemysłu elektromaszynowego". Wysoki udział tych ostalnichjest charakterystyczny dla wielkość.

(13) Struktura polskiego handlu zagranicznego .... I. prawie wszystkich krajów członkowskich Unii. Zmianie uległa również pozycja Hiszpanii. W połowie lat 80. kraj ten znajdował się w grupie państw, dla których wymiana z Polską odgrywała najmniejsze znaczenie. W ostatnich dwóch latach analizowanego okresu Hiszpania znalazła się wśród państw wysoko rozwiniętych, których udział w imporcie wynosi powyżej l punktu procentowego. Grupa ta, obok Hiszpanii, obejmuje 7 innych krajów członkowskich Unii. Skład jej kształtował się w ciągu ostatniego dziesięciolecia. Grupę tę stanowią państwa zajmujące miejsca od czwartego do jedenastego wśród krajów Unii Europejskiej pod względem wielkości przywozu. Cechą charakterystyczną tej grupy, podobnie jak w wypadku polskiego importu z krajów wysoko rozwiniętych, jest znaczny udział wyrobów przemysłu elektromaszynowego i przemysłu chemicznego, stanowiący ok. 2/3 przywozu z ww. krajów. W drugiej połowie lat 80. uwagę zwraca również Austria, stanowi'lca grupę jednoelementową. Charakterystyczny dla struktury importu z tego kraju był stosunkowo wysoki udział wyrobów przemysłu lekkiego i towarów zaliczanych do grupy "paliwa i energia". W latach 90.jej struktura przywozu począt kowo upodobniła się do importu z Francji i Włoch, a od 1993 r. zaliczano ją do tej samej grupy co Hiszpanię. Podobnie jak w eksporcie wyodrębniona została również grupa złożona z państw, z którymi Polska dokonuje wymiany odgrywającej marginalne znaczenie. Obok Grecji, Irlandii i Portugalii, należy do niej Luksemburg. Z wyjątkiem Luksemburga są to kraje uważane za słabiej rozwinięte w porównaniu z pozostałymi państwami członkowskimi Unii i bardzo mocno ukierunkowane na wymianę wewnątrz ugrupowania. Dość często swoje miejsce w latach 80. zmieniała Dania, stanowiąc w 1985 r. wspólną grupę z Grecją, Hiszpanią, Irlandią, Luksemburgiem i Portugalią, w 1989 r. z pozostałymi krajami skandynawskimi, od 1993 r. zaś pozostawała w najliczniejszej grupie. Do 1989 r. struktura towarowa importu prawie wszystkich państw członkowskich była zbliżona do siebie. W przywozie z tych krajów do Polski dominowały przede wszystkim wyroby przemysłu elektromaszynowego i chemicznego. Obok jednej grupy, zawierającej większość krajów Unii, występo wały cztery, stanowiące jednoelementowe klasy: Austria, Finlandia, Niemcy oraz Wielka Brytania. W latach 80. charakterystyczna dla fińskiej struktury towarowej eksportu do Polski była silna jej koncentracja na dwóch grupach towarowych: przemyśle elektromaszynowym i przemyśle drzewno-papierniczym. W wypadku Wielkiej Brytanii zauważa się natomiast w miarę równomierny rozkład udziału (po ok. 20% każdy) trzech grup: wyrobów przemysłu metalurgicznego, przemysłu elektromaszynowego i chemicznego.. 4. Uwagi. końcowe. Podsumowuj'lc należy stwierdzić, że typową cechą polskiego handlu zagranicznego w przekroju geograficznym jest silna koncentracja wymiany. Drugim istotnym zjawiskiem charakteryzującym obroty Polski z obszarem jednolitego.

(14) I. Bożena. Pera. rynku jest zdominowanie ich przez handel z RFN, Dla Polski z sytuacją tą związane jest ryzyko przenoszenia niekorzystnych bodźców na rynek wewnętrzny w wypadku osłabienia koniunktury czy wystąpienia recesji gospodarczej na obszarze Unii. Ponadto, pomimo asymetryczni e ustalonych zasad liberalizacji dostępu towarów unijnych do rynku polskiego , od 1991 r. notowane jest zwiększające się corocznie ujemne saldo bilansu handlowego i rosnący jego udział w stosunku do wszystkich obrotów, Analizując strukturę towarową polskiego eksportu do Unii, zauważa się nadal duży stopień jej uzależnienia od koniunktury gospodarczej w państwach członkowskich ugrupowania, Zadowalające jest natomiast dość istotne zróżni cowanie struktury towarowej wymiany Polski z Unią Europejską i rosnące w wymianie znaczenie wyrobów przemysiu ełektromaszynowego, Przeprowadzona próba wydzielenia krajów Unii Europejskiej o podobnej strukturze towarowej polskiego eksportu umożliwia potwierdzenie istnienia jedynie pewnych prawidłowości pojawiających się w analizowanym okresie, Zachodzące zmiany w strukturze towarowej eksportu uniemożliwiają na razie wyznaczenie w pełni stabilnych skupisk krajów, Natomiast w wypadku analizy importu zauważa się pewne upodobnienie struktury towarowej przywozu z krajów Unii Europejskiej na wysokim poziomie agregacji wyrobów, Wniosek taki nasuwa się na podstawie obserwacji zmniejszającej się liczebności struktur w kolejnych latach analizy i wzrastającej liczebności ich reprezentantów, Jednakże wyciągnięcie bardziej trafnych spostrzeżeJ\, możliwych do wykorzystania w praktyce, wymagałoby dalszego kontynuowania badali w tym zakresie, zapewniając niższy stopień dezagregacji danych empirycznych, Literatura Direction orTrade Statistics Yearbook za lata 1993-1997 , IM F, Washington 1994-1997 , Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A" Me/ody doboru zmienllych w modelach ekoJlometrycznych, PWN, Warszawa 1985, Miklaszewski S" Unia Europejska a interesy ekonomiczne Grupy Wyszehradzkiej, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych nr 23, PAN, Kraków J997, Mroczek W" Handel Polski Z Unią Europejską IV 1995 rok" (/V) -lJajlVażlJiejsze towary, Biuletyn Informacyjny, Wspólnoty Europejskie, 1996,nr 12, Nowak E" Metody taksonomiczne IV klasyfikacji obiektólV spoleczno-gospodm'czych, PWE, Warszawa 1990, Po/ski hcmdel zagralJicVly w /995 r" Raport roczny,lKiCHZ, Warszawa 1996,. Rocznik statystyczny handlu zagranicznego Polski za lata 1986-1997. GUS, Warszawa 1986-1997, RowillSki J., Halldei. artykułami rolllo-spozywcz,ymi HI procesie illfegl'ocji ze Wspólnotami Europejskimi, Biała Księga. Polska - Unia Europejska. Opracowania i analizy, URM, Warszaw n 1993, Seria: Gospodarka, z. '15. Synowiec E" Przerób uszlachellliajqcy jako strategia eksportowa [w:] Problemy halJdlu międzynarodowego, Materiały konferencyjne, pod red, K, Budzowskicgo i S, Wydymusa, AE w Krakowie, Kraków 1996,.

(15) Struktura. halldlu. Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce w okresie tramJoYlIl11cji w Jatach /989-/995, pod red. K. Gawlikowskiej-Hucckel, Instytut Badati nad Gospodarką Rynkową, Zeszyty Z serii Transformacja Gospodarki nr 81, Gdańsk-Warszawa 1996,. The Stru<ture ol Poland's Forelgn Trade with the European Unlon, 1985-95 In this aJticle, the author discusses the changes that taok pInce in the geogl'aphical and produet structllre of Poland's foreign trade during the 1985-95 period. She not only attempts to define the place af the Europerm Union in Poland's foreign trade, but also analyses the produet structure of Polish exports to, and imports [rom, the Single Market. The main part of the artic\e cOllsists or an Httempt to identify groups af countries with similar structures or exports to EU stutes and to Poland . To [his end, the aulhor uses the Ward method, a one. ar the tuxonometric methods for grouping hierarchies..

(16)