Diametros nr 5 (wrzesie 2005): 145 – 147
145
Dwie uwagi na marginesie eseju Miłowita
Kuni skiego
Ryszard Legutko
I
Zaczn od dwóch konstatacji, które uwa am za oczywiste. Po pierwsze, demo-kracja rozumiana jest dzisiaj w sposób szczególny, który niezmiernie utrudnia rozmow . Po drugie, aden ustrój nie jest samowystarczalny, a wi c nie mo e by nim równie demokracja.
Szczególno rozumienia polega na tym, e demokracja oznacza przynaj-mniej trzy rzeczy: (i) pewien model ustrojowy porównywalny z innymi, którego cech wyró niaj c jest władza wi kszo ci poprzez reprezentacj wyłanian w powszechnych wyborach; (ii) współczesne ustroje powstałe w wiecie zachodnim (tzw. zachodnie demokracje) i powielane gdzie indziej, b d ce faktycznie produktem długiego procesu historycznego; (iii) pewien wzorcowy model ustrojowy, góruj cy nad innymi a maj cy słu y jako absolutny punkt odniesienia dla ocen warto ci porz dków politycznych. Ta konfuzja trzech elementów sprawia, e cz sto miesza si opis z norm , a model z rzeczywisto ci polityczn . Zwykle prowadzi to te do swoistego bałwochwalstwa demokracji, polegaj cego na przypisywaniu jej cech – oczywi cie pozytywnych – których ona wcale nie musi posiada . Ł czy si j na przykład – korzystaj c z sensu (iii) – z rz dami prawa i wolno ci , a przecie w adnym razie nie s to cechy konstytutywne dla demokracji w sensie (i). Mog one wyst powa w demokracji w sensie (ii), lecz w tym przypadku wcale nie musz by konsekwencj ustroju demokratycznego, lecz wynika ze zło onego rozwoju historyczno-instytucjonalnego, w tym przede wszystkim z dziedzictwa niedemokratycznego. Wiemy, e istniej niedemo-kratyczne ustroje z rz dami prawa oraz e istniej demokracje bez rz dów prawa; na temat zagro e dla wolno ci ze strony demokracji pisali najbardziej znani filozofowie polityczni od Platona po Tocqueville’a i Johna Stuarta Milla.
Ryszard Legutko Dwie uwagi na marginesie eseju Miłowita Kuni skiego
146
Powy sze czyni konstatacj drug – o niesamowystarczalno ci demokracji – stwierdzeniem banalnym. Taka samowystarczalno mo e ewentualnie by głoszona dla demokracji w sensie (iii), ale b dzie to pogl d o znikomej warto ci poznawczej, gdy dotyczy czego , co ze swojej definicji obejmuje wszystko, co najlepsze, a wi c – niczym Spinozja ska substancja – stanowi przyczyn samej siebie. Nie ma to jednak nic wspólnego, ani z modelem ustrojowym opartym na władzy wi kszo ci wyłaniaj cej przedstawicieli w powszechnych wyborach, ani z rzeczywisto ci polityczn i społeczn tzw. demokracji zachodnich. Stwierdzenie, e demokracja w tych wła nie znaczeniach, a wi c w sensach (i) i (ii) jest samowystarczalna, brzmi tak jawnie niedorzecznie, e szkoda czasu i energii na jego obalanie.
II
Najciekawszy wydaje mi si ten fragment tekstu Miłowita Kuni skiego, w którym pisze o ontologicznych czy wr cz teologicznych uzasadnieniach dla demokracji. Jej ostateczn podstaw – zgodnie z tym pogl dem – miałby by fundamentalny ład wiata, jaki odkrywa filozofia, czy o jakim, w innym wymiarze, mówi religia. Jeste my wi c istotami zdolnymi do pokojowego współistnienia, poniewa wszystkie nasze uformowania społeczne stanowi w istocie wielce niedoskonałe, ale jednak czytelne odbicie podstawowego ładu.
Teza Kuni skiego stanowi odwrotno tezy, któr głosi dzisiaj wielu obro ców i teoretyków demokracji (Rorty, Dahl i wielu innych). Argumentuj oni mniej wi cej tak. Poniewa wiat nie ma zasadniczego porz dku ani ostatecznego sensu, wszystkie reguły nim rz dz ce, a zwłaszcza reguły ycia społecznego stanowi konwencj stworzon przez człowieka. Demokracja jest wi c systemem wyró nionym, poniewa tworzy swoisty prawzór owej sytuacji człowieka, gdzie wszystkie sensy, reguły i zasady s efektami negocjacji, umów, czy gry interesów. Demokracja najtrafniej oddaje status człowieka, który rzucony w ontologiczny chaos tworzy na własne potrzeby cz stkowe sensy konwencjonalne. Demokra-tyczne mechanizmy rz dz ce yciem politycznym powinny tak e rz dzi moralno ci , filozofi czy teologi , a wi c dziedzinami, które długo przyjmowały
Ryszard Legutko Dwie uwagi na marginesie eseju Miłowita Kuni skiego
147
zało enie o istnieniu ładu, a które – dla dobra nas wszystkich – powinny si tego zało enia pozby .
Kto ma racj – Kuni ski czy Rorty et al.? Najpro ciej powiedzie , i wszystko zale y od absolutnie pierwotnej, a wi c tak e przedfilozoficznej decyzji uznania lub zanegowania ostatecznego ładu i sensu. Kogo intuicja kieruje ku mocniejszej ontologii, deizmowi czy teizmowi, ten zapewne ch tniej zgodzi si z Kuni skim. Kto intuicyjnie odrzuca mocn ontologi , deizm czy teizm, ten odrzuci równie tez Kuni skiego.
Warto jednak zaznaczy , i odrzucenie tezy Kuni skiego i przyj cie pogl du o demokracji jako jedynej mo liwej formule tworzenia reguł w wiecie ma swoje konsekwencje i to niekoniecznie najbardziej fortunne. Zmusza nas do wyj cia poza demokracj jako zwykł formuł polityczn i do przyznania jej warto ci szczególnej, wy szej od filozofii, etyki i religii. Taka deifikacja demokracji jest podejrzana jak ka de nadmierne wywy szanie czego , co z natury przynale y do sfery politycznej. Ponadto prowadzi musi – i rzeczywi cie prowadzi – do niebezpiecznej konfuzji, a wi c do pomieszania ustroju politycznego z najwy sz , a w ka dym razie optymaln procedur kolektywnych rozstrzygni w zakresie reguł i sensów. Od wskazania takiej konfuzji rozpocz łem niniejsze uwagi i na ponownym jej wskazaniu ko cz .
