Dorota Rębak¹, Stanisław Głuszek¹
Poczucie koherencji jako wykładnik w prognozowaniu
aktywności zawodowej ratowników medycznych
The Sense of Coherence as an Indicator in Forecasting Professional
Activity of Paramedics
¹ Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Streszczenie
Wprowadzenie. Poczucie koherencji jest uważane za ważną zmienną związaną z funkcjonowaniem zawodowym. Może wpływać modyfikująco na relacje między poziomem doświadczanego stresu a jego negatywnymi skutkami. Cel pracy. Określenie poziomu poczucia koherencji w grupie ratowników medycznych i próba analizy tej zmiennej w prognozowaniu dalszego życia zawodowego badanej grupy.
Materiał i metody. Badania zostały przeprowadzone wśród 336 czynnych zawodowo ratowników medycznych. Do badania wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, a narzędziem badawczym był Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29.
Wyniki. Poziom poczucia koherencji kształtował się następująco: średnia poczucia zrozumiałości – 48,28 pkt, poczucie zaradności – 50,37 pkt, średni wynik poczucia sensowności – 43,57 pkt. Ogólne poczucie koherencji wyniosło średnio 142,22 pkt.
Wnioski. Uzyskana na podstawie analizy wyników badań konstelacja poczucia koherencji pozwala na przewidze-nie zachowań antyzdrowotnych i tendencji do wypalenia zawodowego. Zasadne jest kontynuowaprzewidze-nie prac badaw-czych w obszarze zachowań związanych z pracą zawodową ratowników medycznych (Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, 103–107).
Słowa kluczowe: SOC, ratownik medyczny, wypalenie zawodowe.
Abstract
Background. Sense of coherence is considered to be an important variable connected with professional functioning. SOC can influence in a modifying way the relations between the level of experienced stress and its negative effects. Objectives. The aim of the work was to establish the level of SOC in a group of paramedics as well as to analyze this variable in forecasting further professional lives of the examined group.
Material and Methods. The research was conducted among 336 paramedics who lead active working lives. The study is based on a diagnostic survey, with the use of the Orientation to Life Questionnaire SOC-29.
Results. The level of the sense of coherence was as follows: the average of the sense of comprehensibility – 48.28 points, the sense of manageability – 50.37, the average result of the sense of meaningfulness – 43.57 points. The general sense of coherence has amounted to 142.22 points on average.
Conclusions. The complex of the sense of coherence, obtained on the basis of the analysis of the results of the research, allows to foresee anti-health behaviour and a tendency to professional burnout. The continuation of the research in the field of the behaviour connected with professional work of paramedics is justified (Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, 103–107).
Key words: SOC, paramedic, burnout, professional.
Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, 103–107 ISSN 2082-9876
PRaCe ORYGINaLNe
© Copyright by Wroclaw Medical University
Poczucie koherencji (SOC) zostało zdefinio-wane jako względnie stała orientacja, wyznaczająca określony sposób postrzegania świata: jako prze-widywalnego, sterowalnego oraz wartego wysiłku i zaangażowania [1].
Ten zgeneralizowany, emocjonalno-poznaw-czy sposób odbierania świata zawiera trzy kompo-nenty, które są nierozerwalnie ze sobą połączone: poczucie zrozumiałości (comprehensibility), po-czucie zaradności (manageability), popo-czucie
sen-sowności (meaningfulness). Mimo że powyższe komponenty pozostają ze sobą we wzajemnych dynamicznych związkach, antonovsky uważa, że najważniejszy jest motywacyjny składnik poczu-cia sensowności, którego brak może spowodować, że poczucie zrozumiałości i zaradności okaże się krótkotrwałe [1, 2].
Poczucie koherencji jest uważane za ważną zmienną związaną z funkcjonowaniem zawodo-wym. SOC może wpływać modyfikująco na relacje między poziomem doświadczanego stresu a jego negatywnymi skutkami. Piśmiennictwo przed-miotu wskazuje na istnienie pozytywnego związku między poczuciem koherencji a funkcjonowaniem zawodowym. Im większe poczucie koherencji, tym większa satysfakcja z pracy, mniejsze odczuwanie obciążenia pracą i skutkami stresu [3–7].
Według Głuszek-Osuch [8] pielęgnowanie i leczenie to czynności, w których działa swoisty stres psychiczny, który rodzi się z nieustannej kon-frontacji z problemami i cierpieniem pacjentów. Piśmiennictwo tematyczne wskazuje, że różno-rodne stresory przynależne do zawodu są związane z wypaleniem zawodowym, które może dotyczyć między innymi ratowników medycznych [8–11].
Wynikająca z zawodów medycznych koniecz-ność ścisłej współpracy z pacjentem oraz podej-mowania trudu pomagania ludziom wymaga podkreślenia znaczenia składowych koherencji dla osiągnięcia dobrych wyników leczenia i świado-mości wpływu na sam proces podjętych czynno-ści. Mowa tu o trzech elementach poczucia SOC: zrozumiałości, zaradności, sensowności danej sy-tuacji [12].
Wypalenie zawodowe jest stanem fizyczne-go, emocjonalnego i psychicznego wyczerpania, spowodowanym długotrwałym zaangażowaniem w sytuacje, które są obciążające pod względem emocjonalnym [13].
Celem pracy było określenie poziomu SOC w grupie ratowników medycznych i próba analizy tej zmiennej w prognozowaniu dalszego życia za-wodowego badanej grupy.
Materiał i metody
Badania zostały przeprowadzone w okresie od czerwca do października 2010 r. wśród 336 ratow-ników medycznych czynnych zawodowo, pracują-cych w wyjazdowych zespołach ratownictwa me-dycznego na terenie Polski. Badania realizowano w Stacjach Pogotowia Ratunkowego i Szpitalnych Oddziałach Ratunkowych, które w swoich struk-turach posiadały wyjazdowe zespoły ratownictwa medycznego. W ramach Szpitalnych Oddziałów Ratunkowych zbadano ratowników, którzy
pra-cowali w wyjazdowych zespołach ratownictwa medycznego w warunkach pozaszpitalnych. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Wydziale Nauk o Zdrowiu Uni-wersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach z dnia 4.06.2010 r. nr 22/2010.
Narzędziem standaryzowanym odpowied-nim do wyznaczonego celu badań, spełniającym wymogi psychometryczne i dostosowanym pod względem treści międzykulturowych był [1, 14]: Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29
(Sen-se of Coherence). Do potrzeb prowadzonych badań
opracowano ponadto kwestionariusz obejmujący wybrane dane socjodemograficzne badanych ra-towników medycznych (wiek, wykształcenie, ak-tywność zawodową).
Skala SOC składa się z 29 stwierdzeń w trzech podskalach, odpowiadających trzem elementom poczucia koherencji: zrozumiałości, sensowno-ści i zaradnosensowno-ści. Badany ocenia na 7-punktowej skali stwierdzenia w stosunku do siebie i swojego życia. Obliczenie wyników polega na sumowaniu wartości odpowiedzi (zgodnie z kluczem) i okreś-leniu poziomu poczucia koherencji i jej składo-wych [1, 15].
Zebrany materiał badawczy poddano analizie statystycznej z wykorzystaniem SPSS 14
(Statisti-cal Package for the Social Sciences). Przyjęto
nastę-pujące poziomy istotności statystycznej: p > 0,05 – brak; p < 0,05 – istotność statystyczna; p < 0,01 – wysoka. Jeśli nie było istotności statystycznej, podawano wyliczoną wartość p.
Wyniki
Najliczniejszą grupę stanowili ratownicy me-dyczni poniżej 30. roku życia – 174 osoby (51,79%), w tym 114 (44,02%) z wykształceniem policeal-nym (2-letnim) i 60 (77,92%) z wykształceniem licencjackim (3-letnim), a pozostałe przedziały to: 31–40 lat – 81 (31,27%) badanych z wykształ-ceniem 2-letnim i 12 osób (15,58 %) z 3-letnim, 41–50 lat – 52 (20,08%) badanych z wykształce-niem policealnym i 3 osoby (3,90%) z licencjackim oraz > 51 lat – 12 osób (4,63%) z wykształceniem 2-letnim i 2 (2,60%) z wykształceniem 3-letnim.
W badanej grupie wykształcenie policeal-ne miało 235 mężczyzn i 24 kobiety, co stanowi 77,08% badanej grupy. Wykształcenie wyższe pierwszego stopnia miało 57 mężczyzn i 20 kobiet, co daje 22,92% wszystkich respondentów.
Na podstawie przeprowadzonych analiz sta-tystycznych za pomocą testu t-Studenta stwier-dzono, że nie istnieją związki między poziomem poczucia koherencji i jej trzema składowymi:
po-czuciem zrozumiałości, zaradności, sensowności a rodzajem wykształcenia. Na granicy istotności, przy p = 0,058, wynik jest większy w grupie ratow-ników medycznych z wykształceniem licencjackim w skali poczucia sensowności.
W związku z brakiem zależności między po-czuciem koherencji i jej składowych a rodzajem wykształcenia dokonano oceny SOC w badanej grupie.
Uzyskano następujące wyniki (w punktach): średnia poczucia zrozumiałości – 48,28, wartość minimalna – 24, wartość maksymalna – 74 (tab. 1). Odchylenie standardowe równe 9,23 wskazuje na bardzo duże zróżnicowanie respondentów. Poczu-cie zaradności wynosi 50,37 pkt (najmniej 32 pkt, najwięcej 70). Odchylenie standardowe było równe 8,42, co oznaczało, że badani różnią się poziomem zaradności. Uzyskany średni wynik poczucia sen-sowności – 43,57 pkt okazał się najgorszym wyni-kiem wśród wszystkich składowych (najmniej 19, najwięcej 56 pkt). Odchylenie standardowe równe 7,32 wskazywało na małe zróżnicowanie badanej grupy biorąc pod uwagę poziom poczucia sensow-ności. Średnie ogólne poczucie koherencji wynio-sło 142,22 pkt, przy czym najmniejszy zanotowany wynik to 86 pkt (maksymalny – 197 pkt). Odchy-lenie standardowe wyniosło 21,86, co w sposób istotny różnicuje badanych.
Omówienie
antonovsky [1] w swojej teorii uwzględnił wy-stępowanie pewnych konstelacji poczucia kohe-rencji w zależności od poziomu składowych SOC. Poszczególnym konstelacjom autor przypisuje ten-dencje – stabilność, obniżanie bądź podwyższanie, ewentualnie rzadko występujące – właściwe więc wydaje się określenie typu konstelacji występującej w badanej grupie. Uzyskanym wynikom przypisa-no układ z tendencją do obniżania, różnice choć niewielkie były widoczne. Zrozumiałość (48,28) – wysoki, zaradność (50,37) – wysoki, sensowność (43,57) – niski – tendencja do obniżania.
Interpretacja wyników otrzymanych przez Wrońską et al. [16] prowadzi do przypuszczeń, że
typ konstelacji może wskazywać na pewną tenden-cję do określonego typu zachowań pro- lub anty-zdrowotnego. Przypuszczalna tendencja spadkowa poczucia koherencji u ratowników może spowo-dować obniżenie się zachowań prozdrowotnych, a nawet pogorszenie zdrowia. Zachowania i prze-życia w środowisku pracy są jednym z wielu zagro-żeń zdrowotnych dla osób pracujących [17, 18]. Według Wzorek miejsce pracy warunkuje wpływ czynników stresogennych [19]. Środowisko, w ja-kim pracują ratownicy medyczni i charakter ich pracy są bardzo stresujące, a potwierdzają to do-niesienia w publikacjach naukowych [20, 21]. Kliszcz [22] uważa, że niezwykle istotnym za-gadnieniem jest zapobieganie skutkom sytuacji traumatycznych u osób biorących udział w akcji ratowniczej. Są one szczególnie narażone na wy-stąpienie objawów stresu pourazowego.
Długotrwały stres w pracy oraz przeciążenie fizyczne i psychiczne powodują brak motywacji, bezradność, frustrację, a nawet chorobę o charak-terze psychicznym i psychosomatycznym (nadciś-nienie tętnicze, zapalenie wyrostka robaczkowego, cukrzycę, choroby skórne, niektóre choroby serca). Tak więc sposób funkcjonowania w środowisku zawodowym stanowi zagrożenie zdrowotne dla osób pracujących [23, 24]. Skutkiem silnego stresu długotrwałego i brakiem możliwości poradzenia sobie z sytuacją trudną jest wypalenie zawodo-we [25]. Zawód ratownika w ewidentny sposób predysponuje do wypalenia zawodowego. Nale-ży podkreślić, że objawy wypalenia zawodowego pojawiają się i narastają powoli, przez długi czas, obejmują sferę psychiczną i fizyczną oraz wpływa-ją na funkcjonowanie w pracy [26]. Wypalenie za-wodowe łączy się z niskim poczuciem koherencji, powodującym adaptację stresu. Należałoby zatem zastosować działania profilaktyczno-edukacyjne, mające na celu minimalizowanie tego zjawiska, aby rozpoznanie zespołu wypalenia zawodowego nie przyjęło charakteru informacyjnego. Możli-wości pomocy zależą od stopnia zaawansowania procesu wypalenia zawodowego [27], dlatego ba-danie jego stanu, przyczyn i sposobów radzenia sobie z tą sytuacją powinno być nowym zadaniem badawczym dotyczącym grupy zawodowej
ratow-Tabela 1. Wyniki Kwestionariusza Orientacji Życiowej SOC-29 w grupie ratowników medycznych Table 1. The results of the Orientation to Life Questionnaire SOC-29 in a group of paramedics
Skale SOC x SD Minimum Maksimum N Poczucie zrozumiałości 48,28 9,23 24,00 74,00 336 Poczucie zaradności 50,37 8,42 32,00 70,00 336 Poczucie sensowności 43,57 7,32 19,00 56,00 336 Ogólne poczucie koherencji SOC 142,22 21,86 86,00 197,00 336
ników medycznych. Podkreśla się często, że prze-prowadzenie wielodyscyplinarnych badań nad zespołem wypalenia, w tym opracowanie skutecz-nych metod zapobiegania i terapii, staje się coraz pilniejszą potrzebą ze względu na znaczne koszty społeczne związane z obniżoną jakością i wydaj-nością pracy [28].
Wśród trzech składowych poczucia koheren-cji antonovsky podkreśla znaczącą rolę poczucia sensowności. Wynika to z faktu, że brak moty-wacji do działania i podejmowania wyzwań przy dobrej orientacji człowieka i dostępie do zasobów może spowodować spadek SOC [1]. W związku z zanotowanym niższym poziomem poczucia sen-sowności w stosunku do pozostałych składowych poczucia koherencji, zasadne wydaje się poszuki-wanie takiego stanu i analiza tej zmiennej w ba-danej grupie. Należy również zwrócić uwagę na uzyskaną średnią SOC w badanej grupie, osiąga-jącą poziom 142,22 (zakres wartości normatyw-nych uzyskiwanormatyw-nych przez antonovsky’ego wynosi 130–160) [1]. antonovsky mówi o istnieniu tzw. fałszywego silnego poczucia koherencji, co może spowodować nieprawidłową interpretację silnego SOC. Niepokój budzi postawa człowieka, który twierdzi, że wszystko jest zrozumiałe, a zaistniałe problemy łatwo się rozwiąże. Uzyskany wówczas wysoki poziom poczucia koherencji może być nie-prawdziwy. Silne poczucie koherencji i brak odna-lezienia się jednostki w rzeczywistości może ozna-czać nieprzystosowanie [1, 29]. analiza wyników badań wskazuje na potrzebę zastosowania różnych technik motywacyjnych w celu podwyższenia
po-ziomu sensowności i utrzymania poczucia kohe-rencji na dotychczasowym poziomie. Silnie roz-winięte poczucie koherencji mobilizuje człowieka do aktywności, w toku której zostają uruchomio-ne zasoby lub schematy poznawcze i kompeten-cje, dzięki którym można ograniczyć działanie stresorów albo odbierać je jako bodźce pozytywne i wyzwanie do działania. Gdy w ocenie stresorów dominuje wyzwanie, następuje mobilizacja posia-danych umiejętności, dzięki którym człowiek po-trafi skuteczniej radzić sobie z wymaganiami życia. Wskutek tego napięcie nie przeradza się w chro-niczny stres i negatywne konsekwencje zdrowotne, poczucie sukcesu wpływa natomiast zwrotnie na urealnienie i rozwój zasobów oraz umocnienie po-czucia koherencji [1].
Jak wskazują badania fińskie, biorąc pod uwa-gę naturę SOC i teorię salutogenezy wydaje się być prawdopodobne, że poziom poczucia koheren-cji może determinować decyzję dotyczącą odejść z pracy, także na wcześniejszą emeryturę [30].
Wnioski
Uzyskana w badaniach konstelacja poczucia koherencji pozwala na przewidzenie zachowań antyzdrowotnych i tendencji do wypalenia zawo-dowego.
Ratownicy medyczni są grupą zawodową wy-magającą prowadzenia prac badawczych w ob-szarze, który obejmowałby style radzenia sobie ze stresem i typy zachowań związanych z pracą.
Piśmiennictwo
[1] Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005, 34–144.
[2] Heszen I., Sęk H.: Psychologia zdrowia. PWN, Warszawa 2007, 79–83.
[3] Andruszkiewicz A., Basińska M.A., Kubica A.: Czynniki wpływające na poziom motywacji do zaprzestania pale-niu tytopale-niu w grupie osób uzależnionych od nikotyny. Folia Cardiol. excerpta 2010, 2, 49–53.
[4] Banaszkiewicz M.B., Andruszkiewicz A.: Poczucie koherencji a uzależnienie od palenia tytoniu wśród pielęgnia-rek. Pielęgniarstwo XXI Wieku 2007, 1, 57–61.
[5] Poździoch S., Guły P.: Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym. Komentarz. Wyd. aBC a Wolters Klu-wer business 2008, 77.
[6] Urbańska B., Kurowska K.: Poczucie koherencji (SOC) a zachowania zdrowotne u pielęgniarek. Piel. Chir. an-giol. 2010, 3, 90–95.
[7] Włodarczyk P.: Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne. Lider, Gdańsk 1998, 13–18.
[8] Głuszek-Osuch M.: Wypalenie zawodowe (burnout syndrome) u nauczycieli i personelu medycznego. [W:] Szkice z psychologii różnic indywidualnych. Red.: Ciarkowska W., Oniszczenko W. SCHOLaR, Warszawa 2008, 97–108. [9] Kulik M.: Cierpienie, które przerasta czyli o wypaleniu lekarzy pracujących z ludźmi przewlekle chorymi. Studia
z psychologii w KUL 2008, 15, 81–112.
[10] Lewko J., Mielech D., Niklewicz W., Łukaszuk C., Sierakowska M., Kowalczuk K., Jankowiak B., Krajewska- -Kułak E.: Przekonania pielęgniarek pogotowia ratunkowego na temat śmierci i umierania a poziom wypalenia za-wodowego. Prob. Piel. 2009, 17, 92–97.
[11] Soczywko-Ciudzińska J., Jakubaszko J., Gackowska L., Ormowski J.: Ratownik medyczny wobec problemu wy-palenia zawodowego. [W:] Ratownik medyczny problemy edukacyjne i organizacyjno-prawne. Red.: Konieczny J. Garmond Oficyna Wydawnicza, Inowrocław–Poznań 2006, 112–121.
[12] Rongińska T.: Diagnostyka źródłem stresu i wypalenia zawodowego w pracy pielęgniarki. Uniwersytet Zielono-górski. www.pip.gov.pl/prewencje/stres/doc.
[13] Oniszczenko W.: Stres to brzmi groźnie. Żak, Warszawa 1998, 35.
[14] Antonovsky A.: The structure and properties of the Sense of Coherence Scale. Soc. Sci. Med. 1993, 36, 725–733. [15] Koniarek J., Dudek B., Makowska Z.: Kwestionariusz Orientacji Życiowej. adaptacja The Sense of Coherence
Qu-estionnaire (SOC) a. antonovsky’ego. Przegl. Psychol. 1993, 4, 491–502.
[16] Wrońska I., Kurowska K., Zając M., Hołtyń B.: Konstelacje poczucia koherencji chorych a ich zachowania zdro-wotne. Pielęgniarstwo XXI Wieku 2005, 1–2, 57–60.
[17] Andruszkiewicz A., Wrońska I.: Poczucie koherencji pielęgniarek a typ zachowań związanych z pracą. Pielęgniar-stwo XXI Wieku 5, 2003, 47–51.
[18] Wojciechowska M., Suda K.: Promocja zdrowego stylu życia nie tylko zadaniem zawodowym pielęgniarki, ale także odpowiedzią na współczesne zagrożenia zdrowia. Probl. Piel. 2008, 16, 60–65.
[19] Wzorek A.: Porównanie przyczyn stresu wśród pielęgniarek pracujących na oddziałach o różnej specyfice. Stud. Med. 2008, 11, 33–37.
[20] Kowalczuk K., Jankowiak B., Krajewska-Kułak E., Sierakowska M., Lewko J., Krajewska K., Ostapowicz-Van Damme K.: Ocena stopnia nareżenia ratowników medycznych na agresję w miejscu pracy. ann. acad. Med. Ste-tinensis 2009, 55, 76–80.
[21] Kowalczuk K., Krajewska-Kułak E., Klimaszewska K., Kondzior D.: Wpływ obciążenia psychicznego pracowni-ków zintegrowanego zespołu medycznego na zadowolenie z wykonywanej pracy. Probl. Piel. 2009, 17, 315–320. [22] Kliszcz J.: Psychologiczne aspekty ratownictwa. Med. Intens. Ratunk. 2008, 2, 106–111.
[23] Andruszkiewicz A.: Typy zachowań w pracy i wpływ na zdrowie psychiczne pielęgniarek. Probl. Piel. 2010, 18, 91–96.
[24] Święcka M., Starun J.: Stres a zespół wypalenia zawodowego wśród personelu pielęgniarskiego. Probl. Piel. 2005, 1–2, 47–55 za Tobiasz-adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby. Collegium Medium UJ 1995, 85–86.
[25] Sęk H. (red.): Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. PWN, Warszawa 2000, 15.
[26] Ramuszewicz M., Krajewska-Kułak E., Rolka H., Łukaszuk C.: Próba oceny wiedzy na temat zespołu wypalenia zawodowego wśród pielęgniarek bloku operacyjnego. Pielęgniarstwo XXI Wieku 2004, 3, 25–29.
[27] Dębska G., Cepuch G.: Wypalenie zawodowe u pielęgniarek pracujących w zakładach podstawowej opieki zdro-wotnej. Probl. Piel. 2008, 16, 273–279.
[28] Janczewska M., Świtaj P., Roszczyńska J.: Wypalenie zawodowe. Post. Psychiatr. Neurol. 2005, 14, 67–77. [29] Gruszczyńska E., Worsztynowicz A.: Koncepcja salutogenezy i poczucia koherencji aarona antonovsky’ego.
Promocja Zdrowia. Nauki Społ. Med. 1999, 6, 93–105.
[30] Volanen S.M., Suominen S., Lahelma E., Koskenvuo K., Koskenvuo M., Silventoinen K.: Sense of coherence and intentions to retire early among Finnish women and men. BMC Public Heath 2010, 10, 22.
Adres do korespondencji: Dorota Rębak
tel.: 501 321 304 faks: 41 349 69 16
e-mail: dorotar@ujk.edu.pl Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: 12.01.2012 r. Po recenzji: 18.05.2012 r.
Zaakceptowano do druku: 11.06.2012 r. Received: 12.01.2012
Revised: 18.05.2012 accepted: 11.06.2012
