M ałgorzata Ś w ięcicka
Pochodzenie nazw własnych z terenu Borów Tucholskich
Rekonstrukcja pochodzenia, znaczenia nazwy własnej to zadanie pasjonujące intelektualnie, szczególnie interesujące z punktu widzenia mieszkańców danegoregionu.Natentem atE.Rzetelska-Feleszko(1998:10)pisze:„Któryśzbadaczy angielskich stwierdził, że odkrywanie pochodzenia nazw je st tak podniecające, jak opowieści detektywistyczne: z drobnych fragmentów rzeczywistości odtworzyć należy obraz faktów, które dały powód ich powstania. W nazwach własnych zaklęta jest bowiem przeszłość, lecz m ów ią one i o teraźniejszości” . W niniejszym szkicu, podejmując zagadnienie pochodzenia nazw własnych, dotykamy kwestii ich znaczenia1. Otóż dziś, poza specjalistami, użytkownicy języka raczej rzadko m ają świadomość znaczenia nazw własnych, w praktyce językow ej traktują je więc jako w yrazy nie posiadające znaczenia. Tymczasem większość nazw własnych powstała w przeszłości jako jednostki językow e znaczące, tzn w yrażające określone treści. W badaniach onomastycznych podejm uje się próby rekonstruowania pierwotnego znaczenia historycznego, genetycznego danej nazw y na podstawie znaczenia wyrazu - podstawy oraz znaczenia danego formantu, np. nazwa miejscowa Aleksandrów motywowana je st imieniem Aleksander, zaś sufiks -ów wskazuje na znaczenie dzierżawcze (zob. Kaleta 1998:26). Ze znaczeniem genetycznym związane jest nadto znaczenie strukturalne nazwy własnej podzielnej słowotwórczo, np. znaczenie strukturalne nazwy miejscowej Aleksandrów brzmi: nazw a miejscowa dzierżawcza (zob. Kaleta 1998:27). Warto też wspomnieć, że nazw y własne posiadają znaczenie etymologiczne, wskazujące rdzeń, od jakiego dana nazwa powstała. Referencjalna, podstaw owa funkcja nazw własnych nie pozostaje w sprzeczności z faktem, że „m ówią”, czyli odzw ierciedlają realia i wartości danego narodu, co Z. Kaleta (1998:15) ujmuje następująco: „Nazwy własne są bogactwem każdego narodu,
1 W niniejszych rozw ażaniach pom ijam rozw ażania obejm ujące kategorialne znaczenie nazw w ła sn ych , ich znaczenie gra m a tyczne, pragm atyczne c zy asocjacyjne. Na ten tem at zob. Kaleta (1998:25-28).
gdyż kryją w sobie wiedzę o jego historii politycznej i społecznej, o historii kultury i religii, właściwościach i krajobrazie ziemi rodzinnej, o związkach z innymi krajami, a także o działaniach, dążeniach, a naw et emocjach ludzi, ja k również o realiach życia oraz ludzkich wartościach. Są też świadectwem przynależności etnicznej człowieka i ziemi do narodu, wyznacznikiem narodowości” (zob. Kaleta 1998:15). Kategorię nazw własnych w yróżnia znaczne zróżnicow anie i bogactwo. Zakresem swoim obejm uje ona zarówno nazw y osobowe, tj. antroponim y (imiona, nazwiska, przezw iska, pseudonim y), nazwy geograficzne, czyli toponim y (np. nazw y m iejscow e, terenowe, górskie, w odne, m iejskie), zoonim y czy nazwy obiektów i instytucji zw iązanych z now oczesną cyw ilizacją, tj. chrematonimy. W niniejszym artykule ogląd pochodzenia nazw w łasnych z terenu Borów Tucholskich ogranicza się zasadniczo do w ybranych nazw geograficznych (toponimów), zw łaszcza nazw m iejscow ych, terenow ych i wodnych, oraz rekonesansowej refleksji na tem at nazew nictw a m iejskiego na m ateriale nazw tucholskich ulic. N azw y geograficzne obszaru Borów Tucholskich w ykazują zróżnicowanie sem antyczne i strukturalne2, są one uw arunkow ane zarówno ukształtow aniem i cechami terenu, ja k i w ynikającym z tego sposobem życia ludności Borów Tucholskich skoncentrow anym w okół gospodarki leśnej, łow iectwa, rybołówstwa, bartnictwa, m łynarstwa, hutnictw a czy kowalstwa. Położenie m iejscow ości nad rzekam i i licznym i jezioram i znajduje swoje odzwierciedlenie w nazw ach typu: Czarna Woda, Czerska Struga, Zbrzyca (tzw. nazw a ponow iona od nazwy rzeki), Zdroje. N iew ątpliw ie godne uwagi, ze względu na centralne m iejsce rzeki w geografii Borów Tucholskich, je st hydronim iczne określenia Brda. Brda w językow ym obrazie św iata stanowi przedm iot m oich odrębnych rozw ażań (zob.Św ięcicka 2007:158-165). Tu wypada jedynie przypom nieć niektóre ważne dane dotyczące pochodzenia nazwy. W ujęciu etym ologicznym (zob. M alec 2003: 47; Staszewski 1959:41) dzisiejszą formę Brda (notow anąjuż w X IV w ieku) w ywodzi się od pierwotnej postaci D bra
2 Autorem podziału nazw m iejscow ych w g k ryte rió w sem antycznych jest W . Ta szyc k i (1946). Badacz w y ró żn ił n a zw y topograficzne, n a zw y kulturalne, n a zw y etniczne, n a zw y dzierżawcze, na zw y patronim iczne, n a zw y służebne, n a zw y ro do w e i n a zw y zdrobniałe. T w ó rc ą zaś klasyfikacji opartej na kryteriach ję zyko w o -fo rm a ln yc h jest S .R ospon d (1957). W grupie na zw p rym a rn ych S.Rospond w yró żn ił n a zw y m iejscow e, pochodzące od ap ela tyw ów to po n o m a styczn ych lub w p ro st od apela tyw ów (m .in. określających fizjografię terenu, określających teren w edług św iata roślinnego, zw ierzęcego, oznaczających dzieła rąk ludzkich, n a zw y za w o d ó w i pow inn ości służebnych, także na zw y m ieszkańców , krajów i regio n ó w c zy utw o rzo n e w drodze m etafory bądź m etonim ii) oraz na zw y m iejscow e pochodzące od nazw o so bo w ych . Natomiast n a zw y d e ryw ow an e a u tor podzielił na sufiksalne, prefiksalne, prefiksalno-sufiksalne, złożone, zro s ty i zestaw ienia syntaktyczne.
- nazw y o starym , prasłow iańskim , a naw et przedsłow iańskim rodowodzie (por. odpow iedniki tej nazw y w językach bałtyckich, celtyckich i tracko-illiryjskich). Brda je st w ięc efektem przestaw ki spółgłosek w grupie nagłosowej nazw y Dbra. Poświadczenia form y D bra notuje się w 1145 r. w „Codex diplom aticus Poloniae” (t. II, 59), potem też w przekazach źródłow ych z X III, X IV i X V wieku. Nazwa funkcjonow ała rów nież w postaciach w ariantyw nych typu: D rbam (1346), Bra (1349), Braa, D zbra i D ebra (XIV w.), rzece Brze (1651). N azwę Dbra wywieść należy od w yrazu pospolitego *dł>bra, też *dł>bn>, oznaczającego ‘wąwóz, parów, dolinę porośniętą lasem ’. Jej topograficzny charakter uzasadnia w ięc związek z naturalnym ukształtow aniem terenu Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, przez którą przepływ ała rzeka. Potw ierdzenia znaczenia dawnego w yrazu pospolitego przechow ują jeszcze gwary, np. na Podhalu debra oznacza ‘jar, parów ’, a w okolicach Zam ościa ‘w ąw ozy w śród gór opoczystych’. Jeden z dopływ ów Brdy o nazw ie Zbrzyca pierw otnie nosił nazw ę D ybrzyca, zaw ierającą ten sam rdzeń prasłow iański, co w w yrazie *dobra. We w spółczesnym zasobie onom astycznym m am y też nazw y m iejscow e o tym sam ym źródłosłowie, np. D ebra na Śląsku czy D ebry w okolicach Przemyśla. Rodzim a nazw a rzeki została zgerm anizowana do form y Braa lub Brahe i w eszła w skład niem ieckiej nazw y Bydgoszczy, tj. Bromberg, gdzie drugim członem złożenia był w yraz burg oznaczający ‘zam ek’, w zględnie berg ‘w zniesienie’. N azw y rzek nierzadko byw ają przeniesione na nazw y m iejscow ości nad nim i położonym i3. Tak też dzieje się w przypadku Brdy, od której pochodzą nazw y m iejscow ości - w si Brda w gm inie Czersk (notowanej ju ż w średniowieczu jako Bra 1382) oraz dw óch późniejszych historycznie osad niedaleko Człuchowa, tj. N ow ej Brdy (1770) w gm inie Przechlewo 1 Starej Brdy (1664) w gm inie Koczała, dziś Starej B rdy Pilskiej. P eryfastyczne zaś określenia g ró d n a d Brdą, miasto n a d Brdą stały się powszechnym i synonim am i Bydgoszczy, funkcjonującym i zw łaszcza w stylu publicystycznym czy w m ateriałach prom ujących miasto. N azw a Brda staje się nadto członem konstytuującym w iele nazw w łasnych o charakterze nazw obiektów kulturalnych, inaczej chrem atonim ów 4, które nie w dając się tutaj w rozbieżne stanowiska
-3 Badacze (zob. m .in. K .R ym u t 1998:274) w skazują, że rów nie częste są n a zw y w odne sło w o tw ó rczo ró w n e nazwom m iejscow ości. Ten typ na zw no to w a n y jest ju ż w X IV wieku, jako dom inu jący pojawia się jednak zw łaszcza w X IX i X X wieku. Jeżeli nazwa rzeki i m iejscow ości są identyczne, niekiedy trudno jednoznacznie ustalić, która z nich jest w cześniejsza.
4 Zakres fun kcjo no w a nia tego term inu nadal jest d ysku syjn y. Do tzw . chrem atonim ii w łaściwej badacze włączają n a zw y w y ro b ó w kosm etyczn yc h , śro d kó w czysto ści, w yro b ó w cukierniczych, śro d k ó w tra nsportu , niektórych ro dza jó w broni i obiektów w o jsk o w yc h , sprzętu gospodarstw a
Pochodzenie nazw własnych z terenu Borów..
„obejm ują nazw y własne w ytw orów jednostkow ych lub seryjnych pracy ludzkiej, najczęściej nie zw iązane na stałe z określonym krajobrazem ” (Breza 1998:343). W grupie tej dom inują zw łaszcza ergonim y lub instytucjonalizmy, czyli nazw y instytucji, przedsiębiorstw, partii, organizacji, stow arzyszeń (zob. Breza 1998: 348) typu: Przedsiębiorstwo H otelarsko-Turystyczne „ B rd a ” Sp.z.o. o, Spółdzielnia M ieszkaniowa „ N ad Brdą", Stow arzyszenie M ieszkańców i M iłośników Piły n ad Brdą, Galeria „ N ad B rd ą ”, Brda Przechlew o (klub p iłka rski ryw alizujący w pom orskiej I V lidze), Bydgoski Klub Piłkarski „ B rda" Bydgoszcz. Forum żeńskiego zespołu piłkarskiego „ B rd a ” Bydgoszcz. Po nazw ę Brda chętnie też sięga się w celu nazw ania budynków (hoteli, zajazdów itp.) zw iązanych z turystyką i rekreacją, np.: Ośrodek W ypoczynkowy „N a d B rd ą ”, H otel „ B rd a ”. N azw a ta konstytuuje także grupę akcjonimów, tj. nazw w ydarzeń historycznych, ja k wojny, festiwale, układy, um ow y (Breza 1998:348), np.: F estiw al „Szanty n a d B rd ą ”, Spływ kajakow y na Brdzie im. Jerzego Korka. D om y zaś typu Brda identyfikuje się bez kłopotu jako piętrowe letniskowe domy z drewna. Przywołane przykładow o chrem atonim y pełnią, ja k inne nazw y własne, funkcję id e n ty fik ac y jn ą-w sk az u ją na obiekt, w yróżniają go spośród innych, indyw idualizują. W prow adzenie w ich strukturę nazwy w łasnej Brda m a zapew nić nie tylko realizację funkcji lokalizującej (wskazania na region, m iejsce usytuow ania), ale też pragm atyczne funkcjonow anie i pozytywne w artościowanie. Zakłada się niewątpliwie, że nazw a Brda przyw ołując pozytywne skojarzenia5 (natura, odpoczynek, łow ienie ryb, kąpiel w rzece, w alory ukształtow ania terenu itp.) m a określoną moc perswazyjną, m oże służyć reklam ow aniu danego obiektu kulturowego.
Poza nazwami hydronim icznym i godne uw agi są inne w ybrane toponim y zregionuB orów Tucholskich.Sam anazw azestaw ionaB oryTucholskie(m otyw ująca z kolei nazw ę m ieszkańców regionu, tj. Borowiacy) na charakter topograficzny, odsyła z jednej strony do w yrazu bór (konotującego naturalne w łaściw ości terenu),
dom ow ego, także n a zw y własne rzadkich okazów drogo cenn ych kamieni szlachetnych, pereł, złota. N azw y zaś budynków , zw ią zanych z kulturą i rekreacją: teatrów , kin will, d o m ó w w cza so w ych ; lokali gastrono m iczn ych i handlow ych; zakładów p rze m ysło w ych , jednostek w o jsk o w yc h i zespo łó w m u zyczn ych włącza się do tzw . chrem atonim ii niewłaściwej. W ob ec d ysku syjn o ści w skazanego działu onom astyki roboczo zalicza się do niej n a zw y obiektów kultu row ych , które nie m ieszczą się w innych działach, np. m ostó w , pom ników , pałaców, d o m ó w w cza so w ych , will, sklepów, kościołów , kaplic itp. (zob. Breza 1998:344-5).
5 Badacze podkreślają, że ch rem aton im y m ogą oddziaływ ać na odbiorcę poprzez ró żn ego rodzaju asocjacje. W edług Cz. K osyla (1983) w a rto ść asocjacyjna (ko notacyjna) n a zw y „Je st to utrw a lon y w św iadom ości społecznej (a w ięc p ow szechny, a nie ind yw id ua lny) zb ió r są d ó w i w yo b ra żeń o denotacie danej n a zw y własnej. S tanow ią one rodzaj etykietki dla danego denotatu ( . . . ) ’’.
z drugiej zaś strony do przym iotnikow ego członu odróżniającego pochodnego od nazw y Tuchola. Ta ostatnia także należy do kategorii nazw topograficznych, wyw odzących się od prasłow iańskiego w yrazu *tuchl , czyli stęchły, zgniły. S. R ospond (1984:403) dowodzi: „W terenie bagnistym , podm okłym i w leśnej gęstwinie było to ja k najbardziej naturalne określenie topograficzne, najpierw m oże jeziora, a potem m iejscow ości” . Ten sam rdzeń znajdujem y w nazwie m iejscowej Tuchółka ponowionej najpewniej od nazw y jeziora Tuchółka, nad którym leży. N azw y topograficzne - ja k pisze E. Rzetelska-Feleszko (1998:215- 216) - są charakterystyczne dla w szystkich regionów i różnych okresów historycznych, a ich najw iększy przyrost następow ał w czasie intensyw nego rozw oju osadnictw a i pow staw ania dokumentów. Jako kategoria znaczeniowa odsyłają one najczęściej do naturalnych obiektów topograficznych, cech gruntu i cech obiektów, tw orzone są od apelatyw nych nazw roślin czy nazw zwierząt (zob. R zetelska-Feleszko 1998:214). O d razu w arto jednak w yjaśnić, że kwalifikacja niektórych nazw topograficznych może budzić wątpliw ości. Powszechnie bow iem w iadom o, że nazw y zw ierząt, ptaków często stają się ekspresywnymi określeniami ludzi. Tak w ięc nazw y m iejscow e m otyw ow ane takimi podstawami nie zawsze m ożna jednoznacznie zaklasyfikować jako topograficzne lub dzierżawcze (zob. Rzetelska-Feleszko 1998:218), co także ilustruje m ateriał przykładow y z B orów Tucholskich. W arunki naturalne Borów Tucholskich, głów nie rozległe tereny leśne, znajdują swój w yraz w licznych nazwach, także zestaw ionych, określających fizjografię terenu, m otyw ow anych nazw am i roślin, często nazw am i drzew, czy nazw am i zwierząt. Spostrzeżenie to potw ierdza bogaty repertuar nazw, będących głów nie rzeczow nikam i, przym iotnikam i, rzadko czasownikam i, typu: B agienica, Brzozie, Brzozow e Błota, Czersk, Dąbrówka, D uża Główka, M ała Główka, Grochowo, Iwiec, Jabłonka, Jeleńcz, Kamienica, Kam ionka, Klonowo, Krąg, Laski, Legbącł, Lisiny, Piszczek, Plaskosz, Rzepiczna, Sucha, Śliwice, Sliwiczki, Stobno, Szumiąca, Wysoka'’. W procesie tw orzenia nazw topograficznych b io rą udział różnorodne form anty słowotwórcze. W śród częstych przyrostków rzeczow nikow ych badacze w skazują na *-bje, -ica, -ec, -ek, -ka,~ ko,-ik, które m ogą także w ystępować w postaciach rozszerzonych, np. -nica, -ownica, -anica, -ówka, -nik, -ownik . Częstsze zaś form anty przym iotnikowe to: *-bn, -o v //’-ev, -in, *-bsk (zob. R zetelska-Feleszko 1998:215). W skazane
6 Inform acje na tem at historii, położenia, ludności, gospodarki itp. w iększości w ym ienion ych m iejscow ości podaje W .K o zlo w ski (2009).
Pochodzenie nazw własnych z terenu Borów..
formanty znajdujem y w przyw ołanych przykładow o nazw ach topograficznych z terenu Borów Tucholskich. Określenie przym iotnikow e bagienny oraz sufiks -ica tw orzą nazw ę Bagienica. Sufiks ten uczestniczy także w pow staniu nazw y Kamienica od nazw y rzeki Kam iona (dziś Kam ionka). N azw a zaś rzeki Czernica motyw uje nazwę m iejscow ą Czersk, d eryw ow anąza pom ocą sufiksu -sk. N iekiedy nazwy topograficzne przyjm ują form y liczby m nogiej, co potw ierdza chociażby nazw a Śliwice (od nazw y drzewa śliw a lub od nazw iska Śliw a). Jest też tak, że od danej nazwy miejscowej deryw ow any je st kolejny toponim , np. Śliw iczki od nazwy Śliwice (wg H. Borka są to nazw y relacyjne tzw. dyferencyjne - zob. Rzetelska-Feleszko 1998:198). Brzozie je st nazw ą w tórną, pseudopolonizow aną na w zór nazw typu B rzezie (por. daw ne B rzozę, form a archaicznego przym iotnika deklinacji rzeczownikowej rodzaju nijakiego na -e ; w XV w ieku obocznie form a Brzezie, od XIX w ieku form a Brzoza zrów nana z podstaw ow ym apelatyw em , zob. Rymut 1996, t.I:398). Formant -ov w ystępuje w deryw ow anych nazwach typu: Brzozow e Biota, Grochowo, Klonowo, których znaczenia odsyłają do w yrazów pospolitych: brzoza, groch (lub nazw y osobow ej Groch), klon. O d staropolskiej nazwy iwa, określającej gatunek wierzby, za pom ocą przyrostka -ec pow staje nazw a Iwiec. Sufiks -(e)c z w tórnym w ygłosow ym -cz bierze też udział w procesie tw orzenia nazwy Jeleńcz odsyłającej do nazw y zw ierzęcia, tj. jelenia. Sufiks -in tw orzy nazw ę L isiny od podstaw y apelatywnej lis lub nazw y osobowej Lis. W nazw ie D ąbrówka ‘zarośla dębow e’ sufiks - ka m oże m ieć charakter dem inutyw ny lub nazwotwórczy. Ciekawe nazw y z odróżniającym i antonim icznym i członam i w skazującym i na w ielkość osad D uża Główka, M ała Główka naw iązują do apelatywów głow a, głów ka, które są toponom astycznym i określeniam i początku, źródła, także w zniesienia i m iejsca gołego. Nie m ożna jednak w ykluczyć ich zw iązku z nazw ą osobow ą Główka. Podobnie w nazw ie m iejscowej Jabłonka nawiązującej do apelatyw nego określenia małej jabłoni nie m ożna w ykluczyć pochodzenia od nazw y osobowej Jabłonka. Topograficzna nazw a K am ionka w swoim znaczeniu w iąże się z apelatyw nym określeniem kupy kam ieni, zaś formę liczby mnogiej L aski m oże m otyw ow ać zarów no nazw a osobow a L asek w postaci pluralnej, ja k i pospolity w yraz lasek. Podstaw a p isk -, piszcz- w raz z formantem dem inutyw nym -ek w nazw ie Piszczek odsyła do znaczenia terenu podm okłego, bagiennego (zob. Rospond 1984:291). N azw ę Stobno tłum aczy prasłow iańskie *stbblije, tj. pęd roślinny, sitowia, trzciny, polskie: źdźbło (zob. Rospond 1984:368). N azwa Legbąd, raczej mało przejrzysta znaczeniowo dla
w iększości użytkow ników języka, stanowi substytut fonetyczny niemieckiej nazw y zapew ne od śrdniem. lege, legge ‘nisko położony’ i -band ‘podm okła łąka, pastw isko’ (zob.Rym ut 2005, t.VI:42). Cechy terenu, obiektów, położenie konotują też nazw y typu Krąg, Plaskosz, Sucha, Wierzchlas, Wysoka, Zalesie czy czasownikowa form a Szumiąca.
K olejną kategorię nazw m iejscow ych na terenie Borów Tucholskich stanow ią nazw y dzierżawcze, czyli „nazw y m iejscow e tworzone od nazw osobow ych (im ion, przezw isk lub nazw isk) za p om ocą deryw acji słowotwórczej (sufiksalnej), oznaczają zaś m iejscow ość będącą w łasnością tej osoby, której imię stało się podstaw ą nazw y” (zob. R zetelska-Feleszko 1998:203). W śród przyrostków przym iotnikow ych, które najczęściej tw orzą nazw y dzierżawcze badacze (zob. R zetelska-Feleszko 1998:203) wym ieniają: *-jb, ( *-ja, *-je), -ovb ( *-ova,*- ovo)H *-'evb-(*-eva,*-evo) oraz *-im> (*-ina, *-ino). Część nazw dzierżawczych należy do najstarszej w arstw y osadniczej. Badania onom astyczne potw ierdzają ich dom inację w całej Polsce Północnej, zwłaszcza zaś na Pom orzu i w W ielkopolsce (zob. Rzetelska-Feleszko 1998:209). N a terenie Borów Tucholskich nazwy dzierżawcze pow stałe od nazw osobow ych z udziałem sufiksu -owo potw ierdzają takie chociażby przykłady, jak: Adamkowo, Bladowo, Brzuchowo, Kęsowo, Kosowo, Ludwichowo, Łyskowo. Sufiks ten, ja k potw ierdzają onom aści, bierze udział w pow staw aniu w iększości dzierżawczych nazw m iejscow ych w Polsce (zob. Rzetelska-Feleszko 1998:205). W nazw ach zaś z podstaw am i zakończonymi na spółgłoskę m iękką lub pierw otnie m iękką pojaw ia się sufiks - 'ewo, tak ja k m.in. w nazw ie Lubiew o (Lub od Lubomir). Sufiks ten tw orzy także nazw ę Karczewo, k tó rą m ożna w yw odzić od nazw y osobowej K arcz albo łączyć j ą z pospolitym w yrazem karcz (zob. Rymut 2001, t. IV:331). Z kolei nazw ą osobow ą Zbysław z sufiksem -jb m otyw ow ana je st nazw a dzierżawcza Byslaw. od której za pom ocą sufiksu -ek utw orzono Bysławek. N azwa osobowa Racięg(a) (*ratęgb oznaczał ‘rycerza’) również z sufiksem -jb buduje form ację dzierżaw czą Raciąż (zob. Rospond 1984:318). Sufiks ten tworzy także nazw ę M ędromierz funkcjonującą z dyferencyjnym i członam i określającym i w ielkość (por. M ały M ędromierz i Wielki M ędromierz), pochodną od nazw y osobowej *Mądromir. Pierwotne zapisy nazw y - ja k podaje K. Rym ut (2007, t.V II:28) - brzm iały *Mądromice, od skróconej nazw y osobow ej *Mądrom, z sufiksem -ice. Jeśli chodzi o Cekcyn, jego pierw otną postacią było najpraw dopodobniej *Ciechocino od nazwy osobowej C iechota z sufiksem -ino. Przejście zaś *Ciechocin(o) w Cekcyn(o) nastąpiło
w w yniku kaszubskiej zm iany -e w -c, redukcji -o- oraz w tórnego upodobnienia fonetycznego -chc w -kc (zob. Rym ut 1997, t.II: 10). N azw ę zaś osobow ą Gościęta z sufiksem -in i kaszubską fonetykę (-st- je st odpow iednikiem polskiego -ść-) odkrywam y w nazw ie Gostycyn, pierw otnie *Gościęcin (zob. Rymut 1999, t.III:268).
Na terenie Borów Tucholskich nie brak też nazw m iejscow ych zw iązanych z kulturą m aterialną lub niem aterialną regionu, które klasyfikuje się jako nazw y kulturowe lub rzadziej kulturalne. „Nazw y te pow stają od w yrazów pospolitych oznaczających dzieła rąk ludzkich albo urządzenia, instytucje oraz wytw ory kultury społecznej i duchow ej, np. Kuźnica, Klasztorne, Siedliska, Piątek, Wólka, Św ięte” (zob. Rzetelska-Feleszko 1998:219). Jeśli chodzi o chronologię, zalicza się je do nazw tw orzonych później niż inne typy sem antyczne nazw m iejscowych, nie są one też z pew nością typem dom inującym . Jak podaje E .R zetelska-Feleszko (1998:221) „ich liczebność, a w ięc zróżnicow anie w czasie i w zależności od regionu, zw iązane je st ze zm ianam i zachodzącym i w zjawiskach kulturalnych”. N a terenie Borów Tucholskich w podstaw ach nazw własnych znajdujem y m.in. nazwy zakładów przem ysłow ych, m aszyn czy urządzeń (zob. Święcicka 2009: 28-34). W ystępują tu na przykład nazw y m iejscow e kulturowe, dla których podstaw ę stanowi w yraz pospolity huta - z niem ieckiego Hiitte. W opracowaniach leksykograficznych (zob. np. PSWP, t. 14: 60) słowo huta pojawia się z kwalifikatorem „techniczny” w znaczeniu „zakład przem ysłow y wytapiający m etale z rud lub surow ców otrzym ywanych z innych zakładów i przerabiający je plastycznie na kształtow niki, pręty, blachy” . Słow nik notuje nadto połączenie w yrazow e H uta szkła w znaczeniu: „zakład przemysłowy, w którym w ytapia się szkło z surow ców i w ytw arza różne produkty szklane” . W. Kozłowski (2003:42) pisze: „W XV III w. w rzem iośle tucholskim pojaw ił się nowy zaw ód - hutnik szkła. Huty szkła znacznie eksploatowały lasy. W Borach Tucholskich spotyka się nazw y osiedli Huta, często z dodatkiem , na przykład Szklana H uta k. M ałego Gacna, H uta nad Jeziorem W ielkim Cekcyńskim , H uta na południe od jeziora Dziuki, Leśna Huta na północ od m iejscow ości Czarna Woda” . N azw a kulturow a H uta m ieści się w grupie nazw prym am ych. Tak samo Szklana H uta odsyła w prost do wskazanego połączenia w yrazowego, identyfikując obiekt poprzez w skazanie na otrzym yw any produkt (szkło) lub - tak ja k w nazw ach Leśna H uta czy Stara Huta, Now a H uta - za pom ocą określeń przym iotnikow ych, wskazując na cechy topograficzne bądź relacje
czasowe. Początki tucholskiego rzem iosła zw iązane są także z rozw ojem zawodu młynarza. Jak podaje W. K ozłowski (2003:35), inform ację o now ych zawodach bartnika, rybaka i w łaśnie m łynarza przynoszą krzyżackie źródła pisane. Stąd też w m ateriale językow ym z terenu Borów Tucholskich potw ierdzenie znajdują nazwy odsyłające do w yrazu pospolitego młyn (od mleć), definiowanego w polszczyźnie jako „zakład przem ysłow y, w którym za pom ocą specjalnych urządzeń miele się zboże na m ąkę lub przerabia się inne produkty zbożow e, np. kasze, płatki” lub z kwalifikatorem techniczny jako „m aszyna służąca do rozdrabniania (mielenia) m ateriałów stałych za pom ocą specjalnych urządzeń, np. w alców obracających się w przeciw nych kierunkach, kul stalowych lub za pom ocą ciężkich salowych płyt” (zob. PSWP, t. 21:356). W. K ozłowski (2003:38 -41) na podstaw ie źródeł z XVI i X V II w ieku w ym ienia kilkanaście nazw m łynów istniejących w królewszczyznach starostw a tucholskiego, np. M łyn Raciąski, M łyn G ostycyński (Choszczenica), M łyn Rudny, M łyn w Silnie, M łyn N adolnik, M łyn Konek, M łyn Skierski, Młyn P ilski, M łyn Szumiąca, M łyn Stęski, M łyn Now y, M łyn Zamkowy. Część z nich ew oluow ała od nazw y obiektu ku nazw ie m iejscowej, np. N ow y Młyn, Wysocki M łyn, Raciąski Młyn. K olejny ślad dziedzictwa technicznego odnajdujem y w nazw ie m iejscowej Ł ąski Piec. Jej prym arną podstaw ę stanowi w yraz pospolity p iec, który w m ateriałach leksykografi cznych (zob. PSWP, t.28:256) w ystępuje z kw alifikatorem „techniczny” w znaczeniu „urządzenie przem ysłow e z kom orą grzejną przeznaczone do ogrzewania różnych m ateriałów w celu nagrzania ich do tem peratury, w której zachodzą w nim określone reakcje fizyczne i chemiczne przew idziane w danym procesie technologicznym ” . N atom iast kontekstowe określenie przym iotnikow e (łąski) pochodzi od nazw y m iejscowej Łążek. N azwa odsyła do istniejących na terenie Borów Tucholskich sm ołam i i techniki wyrobu sm oły i jej sprzedaży. W. Kozłowski (2003: 41-42) podaje: „W połowie XVI w. grapa rzem ieślników - sm olarzy i w ęglarzy nie była jeszcze tak liczna. Dotychczas bow iem sm olarstw o stanowiło, tak ja k garncarstwo, część norm alnych zajęć każdego chłopa, a szczególnie zagrodników zam ieszkujących leśne w sie” i dalej: „Jeszcze w XVII w. technika jej otrzym ywania [smoły - M.S] była prymitywna. Piec smolarski był to w łaściw ie dół. Jego ściany wylepiano gliną, wypełniano drew nem , nad tym układano stos polan żyw icow ych, które okładano darnią i podpalano” . Egzem plifikację naw iązania do w yrazu pospolitego (zob. rada geologiczny „kopalina lub surowiec mineralny, z których - stosując odpowiednie technologie - m ożna uzyskać m etale i niektóre niem etale” - PSWP, t. 37:
Pochodzenie nazw własnych z terenu Borów..
218) odnajdujem y także w nazw ie m iejscowej Ruda. W. K ozłow ski (2003:42) stwierdza: „Nieliczny w powiecie tucholskim był zawód rudnika. W ęgiel drzewny najlepszy gatunkowo wypalano z dębów, buków i brzóz. B ył on niezbędny do produkcji żelaza. Kuźnie zw ane ham ram i opierały się na m iejscow ych zasobach rudy darniowej. O istnieniu na terenie pow iatu huty w Rudzie w iem y z lustracji starostwa tucholskiego z lat 1565 i 1570” . Nazwy własne, ja k chociażby Rudzki Most, oparte są także na pospolitych określeniach różnorodnych budow li (zob. most 1. „budowla służąca do przeprow adzania drogi kom unikacyjnej (pieszej, jezdnej, kolejowej) nad przeszkodą w odną (rzeką, kanałem , jeziorem ); składa się z pomostu, który dzieli się na przęsła, oraz z podtrzym ujących go podpór” - PSWP, t. 22:30). Podstaw a zaś nazw złożonych typu Białowieża, N adolna K arczm a tkwi w w yrazach pospolitych nazyw ających budynki, ich części, takich, ja k karczma i wieża oraz w skazujących na barwę (biały)czy usytuow nie w przestrzeni (na dole). W śród kulturowych nazw m iejscow ych potw ierdzenie znajdują rów nież te odsyłające do w ykonyw anych czynności, np. Woziwoda (por. wozić i woda), Rytel (por. czasownik ryć, ryty), m ateriałów i przedmiotów, np. Klocek, Lniano (por. len, lniany), Słupy, inform ujące o rodzaju zasiedleniu, np. Wysoka Wieś, rzadziej zaś m otyw owane abstrakcyjnym i cecham i, np. Zazdrość.
Oprócz nazw m iejscow ych ciekawy m ateriał do rozw ażań onom astycznych stanowi niewątpliwie nazew nictw o m iejskie. Przestrzeń m iast w ypełniają trzy zasadnicze typy obiektów: 1. obszary, czyli dzielnice, osiedla, przedm ieścia, parki; 2. trakty7, czyli ulice, aleje, szosy, nabrzeża i inne ciągi kom unikacyjne; 3. punkty, czyli obiekty stałe um iejscow ione, ograniczone przestrzennie, tj. place, ronda, skwery, targowiska, rynki, bramy, baszty, rogatki, forty, mosty, dworce, stadiony, rozm aite w ażne budowle (pałace, zam ki, kościoły, hotele, siedziby władz) itp. (zob. H andke 1998:295). W obec różnorodności obiektów m iejskich w tym m iejscu m ożna sform ułować jedynie kilka uogólnionych uw ag na tem at nazw ulic w Tucholi. W ybór tej m iejscow ości uzasadnia fakt, że Tuchola jako centrum adm inistracyjne, gospodarcze i turystyczne Borów Tucholskich nie tylko z nazwy uznaw ana je st za stolicę regionu (zob. Ellwart 1997:158). Pod w zględem genetycznym w przykładow o w ybranym zasobie nazw tucholskich ulic w ystępują nazwy pochodzące zarówno od w yrazów pospolitych, ja k i m otyw ow ane innymi
1 Ja k pisze K.Handke (1998:295), stanow ią one najliczniejszą i tym sam ym najbardziej w yra zistą i znaczącą grupę nazewnictw a m iejskiego, a tendencje n a zw o tw ó rcze w obrębie tej klasy oddziałują na procesy nazewnicze w grupie o b szaró w i punktów.
nazw am i w łasnym i. W śród sem antycznych typów nazw ulic powstałych od nazw w łasnych pojaw iają się utw orzone tak od nazw osobow ych, ja k i nazw miejscowych. Podobnie ja k w innych m iastach polskich nazw y tucholskich ulic upam iętniają8 osoby powszechnie znane z historii i kultury Polski, rzadziej zaś przedstawicieli życia lokalnego. R epertuar nazw pam iątkowych potw ierdzają m.in. nazw y ulic: Kopernika, Kasprowicza, M ickiewicza, Dr. Karasiewicza, Ks. K. Krefta, N ow odworskiego (m ieszkaniec Tucholi, kaw aler maltański i fundator gim nazjum św. Anny w K rakow ie) czy Wybickiego, Piastowska. Z kolei ulice typu: Bydgoska, Chojnicka, Czerska, Sępoleńska, Świecka, Warszawska zaw dzięczają swoje nazw y nazwom m iejscow ości i m a ją głównie charakter kierunkowy. Nazwy tucholskich ulic m otyw uje rów nież zróżnicow ana klasa w yrazów pospolitych. Nazwy zawodów, specjalności, stanowisk, godności itd. potw ierdzają takie chociażby nazwy, ja k G arbaty, R zeżnicka c z y Rycerska. Od w yrazów pospolitych określających w łaściw ości topograficzne9 obiektu wywodzi się liczna grupa nazw ulic m otyw ow anych średniow ieczną zabudow ą m iasta odzwierciedlających na przykład kształt, rozm iary obiektu {Krzywa, Okrężna, Krótka), barw ę (Czarna Droga), położenie (Górna, Podgórna), w łaściw ości terenu (O grodowa, Piaskowa), funkcję ( Główna, Tylna), relację w zględem innych obiektów m iejskich (Grodzka, pl. Zamkowy, Murowa, Dworcowa, Pocztowa, Kolejowa, Wałowa, Zamkowa, Kościelna, Rynkowa, Spichlerzna, Studzienna, Szkolna, Staromiejska, Starofarna). Typ nazw ulic kulturow ych reprezentuje Transportowa. W śród semantycznych typów nazw ulic utw orzonych od w yrazów pospolitych K. Handke (1998:293) w yróżnia także nazw y ulic ekspresywne, „określające w łaściw ości obiektu istniejące w społecznej św iadom ości m ieszkańców na zasadzie skojarzeń”. W nazew nictw ie m iejskim Tucholi taki charakter w ydaje się m ieć pl. Wolności, w przypadku którego trudno rozstrzygać o m otyw acji realnoznaczeniowej.
Przykładowo przywołany repertuar nazw tucholskich ulic pozwala również sformułować kilka uwag na tem at typowych ich struktur (zob. Handke 1998: 294). O dnotowaną przez K. Handkę (1998: 296) dzierżawczość czy posesywność jako je d n ą z wyrazistych cech nazw traktów potw ierdzają nazwy ulic w dopełniaczu
8 E. W o ln icz-P a w ło w ska (2007: 29) dow od zi, że w e w szystk ich opracowaniach z M azowsza potw ierdza się obserw acja, że w ciągu X X wieku w zrasta liczba na zw pam iątkowych kosztem innych typ ó w nazw.
9 Czasam i tru d no jednoznacznie ro zstrzyg n ą ć, c zy dana nazwa odzw ierciedla realnie kształt, w ygląd, funkcję, relację w zględem inn ych obiektów i ma charakter to po graficzny, c z y też jest nazwą kulturową.
Pochodzenie nazw własnych z terenu Borów.
powstałe od nazw osobowych, np.: Kopernika, Mickiewicza, Nowodworskiego itd. Inną stale obecną i najbardziej naturalną cechą nazew nictwa miejskiego jest zjawisko adiektywizacji (zob. Handke 1998:296). W procesie adiektywizacji za pom ocą derywacji sufiksalnej (np. -ow-, -sk-, -n-) powstały liczne nazwy tucholskich ulic przynależne różnym wskazanym typom semantycznym, m.in. Dworcowa, Kolejowa, Zamkowa, Piaskowa, Transportowa, Warszawska, Rycerska, Świecka, Rzeżnicka, Szkolna, Spichlerzna. K. Handke (1998:297) zwraca także uwagę na zjawisko zaniku w nazewnictwie miejskim nazw o postaci wyrażeń przyimkowych. Proces zm iany struktury połączonej ze zjawiskiem adiektywizacji w zasobie nazw ulic Tucholi potwierdza nazwa Podgórna (pod górą). W kategorii nazw złożonych można wyróżnić złożenia typu Staromiejska, Starofarna, powstałe w rezultacie adiektywizacji dwu składników przymiotnikowych (Stare Miasto) bądź przymiotnika i rzeczownika (Stara Fara), oraz zestawienie typu Czarna Droga. O bok nazw utworzonych w procesie przekształceń formalnojęzykowych (czyli wg K. Handke z kreacją onomastyczną) w zbiorze nazw tucholskich ulic m ożna wskazać także te, które powstały bez zmian formalnych (bez kreacji onomastycznej) w rezultacie przekształceń semantycznych pospolitych przymiotników i rzeczowników: Krótka, Krzywa, Okrężna, Główna, pl. Wolności itd.
N azew nictw o Borów Tucholskich godne je st niew ątpliw ie system atycznych i szerzej zakrojonych badań onom astycznych, także w ujęciu diachronicznym , z uw zględnieniem zm ian, zachodzących w różnych okresach ich historyczno-gospodarczego rozwoju. Niniejszy szkic ma jedynie charakter rekonesansowy, analiza obejm uje w ybrane nazw y własne notow ane w danym m om encie czasowym . D obór m ateriału onom astycznego pozw ala jednak w miarę jasno ukazać, ja k nazw a interpretuje zarów no topografię Borów Tucholskich, osoby, postaci czy w ydarzenia w ażne dla regionu, ja k i życie, zajęcia ludności skoncentrowane w okół gospodarki leśnej, łow iectw a, rybołów stwa, bartnictwa, młynarstwa, hutnictw a czy kowalstwa. N azw y własne, traktowane jako swoisty „palim psest, skrywający nie tylko treść ję z y k o w ą ale i dziejow ą” (Rospond 1982:254), pozw alają na odkrywanie obrazu regionu utrw alonego w języku, zapew niając pragm atyczną orientację w terenie, „m ów ią” też o jego przeszłości.
LITERATURA:
• E. Breza,
1993, N azw y obiektów i instytucji zw iązanych z nowoczesną cywilizacją (chrematonimy), w: Polskie nazw y własne. Encyklopedia, E. Rzetelska-Feleszko (red.), W arszawa- Kraków, s. 343-361.
• J. Ellwart,
1997, K ociew ie i B o ty Tucholskie. Przewodnik turystyczny, Gdynia. • K. Handke,
1970, Sem antyczne i strukturalne typy nazw ulic Warszawy, Wrocław. 1992, Polskie nazewnictwo miejskie, Warszawa.
1998, Nazew nictw o miejskie, w: E. Rzetelska-Feleszko (red.) Polskie nazwy własne....op.cit., s. 283-307.
• Z. Kaleta
1998, Teoria nazw własnych, w: E. Rzetelska-Feleszko (red.), Polskie nazwy w łasne...,op.cit., s .15-37.
• Cz. Kosyl
1983, Form a i fu n k c ja nazw will, pensjonatów i dom ów wczasowych, w: Form a i fu n k c ja nazw własnych, Lublin, s.83-97.
• W. Kozłowski
2003, Rzem iosło tucholskie na przestrzeni wieków, Tuchola. 2009, Tucholskie wsie, Tuchola.
• M. Malec
2003, Słow nik etym ologiczny nazw geograficznych Polski, W arszawa . • M. Pająkowska-Kensik, B. Puchow ski, E. Ziółkow ska (red.) 2007, Słow niczek gw ary borowiackiej, Cekcyn.
• PSWP: H.Zgółkowa (red.)
1995-2005, Praktyczny słow nik współczesnej polszczyzny, t. 1-50, Poznań. • S. Rospond
1957, Klasyfikacja strukturalno-gram atyczna słow iańskich nazw geograficznych, Wrocław.
1982, M ówią nazwy, „Poradnik Językow y”, z.4, s.254-255. 1984, Słow nik etym ologiczny m iast i gm in PRL, Wrocław • K. Rymut,
1980, N azw y m iast Polski, Wrocław.
Pochodzenie nazw własnych z terenu Borów.
1998, N azw y wodne, w: E. Rzetelska-Feleszko (red.), Polskie nazw y..., op.cit., s.269-282.
• K. Rymut (red.), 1996-2003, N azw y m iejscow e Polski. H istoria. Pochodzenie. Zmiany, Kraków.
• E. Rzetelska-Feleszko
1998, N azw y miejscowe, w: E. Rzetelska-Feleszko (red.), Polskie nazw y..., op.cit., s . 191-231.
• J. Staszewski
1959, Słow nik geograficzny. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, Warszawa.
• B. Sychta
1998, Kultura m aterialna Borów Tucholskich, G dańsk - Pelplin. • M. Święcicka
2007, Brda w językow ym obrazie świata, w: D ziedzictwo kulturowe i
przyrodnicze Brdy i j e j dorzecza. M ateriały z konferencji naukowej, która odbyła się 21 września 2007 r. w Tucholi, W. Jastrzębski i J. Woźny (red.), Bydgoszcz -T uchola, s.158-165.
2009, Językow e św iadectwa dziedzictwa technicznego B orów Tucholskich, w: D ziedzictwo techniczne Borów Tucholskich, J. Woźny (red.), Bydgoszcz-Tuchola , s. 28-34.
• W. Taszycki
1946, Słow iańskie nazw y m iejscow e (Ustalenie podziału), Kraków; przedruk 1958, w: W. Taszycki, Rozpraw y i studia polonistyczne, t. 1: Onom astyka, Wrocław., s.228-268.
• S. Urbańczyk (red.)
1989, Nazewnictwo miejskie, W arszawa -Poznań. • E. W olnicz-Pawłowska
2007, Uwagi o nazwach mazowieckich ulic, w: H. Sędziak, M. Dajnow icz (red.) Polszczyzna M azowsza i Podlasia, t. XI: N azw y terenowe i nazewnictwo miejskie M azowsza i Podlasia, Łom ża, s. 19- 33.
