A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA B IO C H 1 M IC A F T B IO P H Y S IC A 14, 1999
Z o fia W alter, Joanna M ankiew icz
APOPTOZA 1 METODY JEJ BADANIA
A p o p to z a to jed en z ty p ó w śm ierci k o m ó rk i. P ra c a o m aw ia m o rfo lo g iczn e i biochem iczne zm iany p o jaw iające się p o d c za s „sa m o b ó jstw a k o m ó rk i” . Z o stały o p isan e czynniki ak ty w u jące ten p roces o raz specyficzne geny, b iałk a i enzym y p o jaw iające się w kolejnych eta p ac h . P o n a d to zostały p rzed staw io n e zalety i w ady w y b ran y ch m eto d badaw czych stosow anych w analizie zm ia n a p o p to ty czn y c h .
W S T Ę P
A p o p to za to program ow ana, aktyw na śmierć kom órki, nazyw ana śmiercią: fizjologiczną lub sam obójczą, zależna od indukcji specyficznych genów . T erm in ten został zapożyczony z języka greckiego, w którym ozn acza o p ad a n ie płatków kw iatów lub liści [4, 40, 41]. D o k ład n ie pierw sza część w yrazu - apo opisuje p o zo rn e w yciekanie um ierających k o m ó rek d o m iejsc w okół nich, a ptosis odnosi się d o usunięcia, zniknięcia ko m ó rek z tk an k i [4], A k ty w n a śm ierć kom ó rk i tow arzyszy organizm ow i od p o cz ątk u jego rozw oju w okresie em briogenezy, m orfogenezy i jest p o d staw ą d la p ra w id łow ego fu n k cjo n o w an ia dojrzałego organizm u. P rzykładem m o że być ciągła w ym ian a k o m ó rek w tk a n k a c h proliferujących takich ja k sk ó ra , n ab ło n k i [4, 33, 40]. P ro g ra m o w an a śm ierć jest niezbędna d la utrzy m an ia praw idłow ej h om eostazy tkankow ej, zapobiega rozrostom hiperplastycznym i neoplas- tycznym . A p o p to z a decyduje o selekcji k om órek p osiad ających niewłaściwy zestaw receptorów w układzie odpornościow ym . O koło 9 0 -9 5 % k o m ó rek u m iera podczas dojrzew ania tym ocytów w grasicy oraz k o m ó rek k rw io tw ó r czych w szpiku kostnym [30, 37]. P o za tym p ro g ram o w an a śm ierć k o m ó rk i zw iązana jest z elim inacją blisko 50% ko m ó rek nerw ow ych w rozw ijającym się m ózgu [33]. W stanach patologicznych zw iązanych z n eu ro d eg ra d acją procesow i ap o p to zy ulegają kom ó rk i nerw ow e, co w ystępuje przy ch o ro b ach A lzheim era, H u n tin g to n a , P ark in so n a, o raz przy zabu rzeniach n eu ro ro
z-w ojoz-w ych zz-w iązanych z autyzm em czy schizofrenią [33, 37], P o d ob nie lim focyty C D 4+ u ludzi chorych na A ID S um ierają poprzez p ro g ra m o w a n ą śm ierć kom ó rk i [37], K o m ó rk i now otw orow e rów nież u m ierają śm iercią sam obójczą w yw oływ aną spontanicznie lub in d u k o w an ą przez p ro m ien io w anie jo n izu jące i cy to to k sy n y [1, 27, 28, 37]. O p ró cz tego a p o p to z ę w yw ołują kancerogeny np.: K 2C r 20 7 [6, 16]. N iektóre leki przeciw now o- tw orow e aktyw ują proces apo p to zy w zaatak o w an y ch k o m ó rk ac h , należą d o nich p o chodne zw iązków platyny takie ja k C D D P (ang. cis diam m in e d ich lo ro platinum ); JM 149 (ang. cis am m ine d ichlo ro (cyclohexylam inc) trans d ih y d ro x o platinum (IV)), J M 335 (ang. trans am m ine d ich lo ro (cyc- lohexylam ine) dihydroxo platinum (IV)), [17, 23, 26], leki alkilujące, w ink- ry sty n a, m e ta tre k sa t, eto p o zy d , n iek tó re an ty m etab o lity , d e k sa m e ta z o n , cykloheksam id.
Z M IA N Y M O R F O L O G IC Z N E I B IO C H E M IC Z N E Z A C H O D Z Ą C E W K O M Ó R C E P O D C Z A S P R O C E S U A P O P T O Z Y
P odczas apoptotycznej śmierci k om ó rk i w pierwszym etapie dochodzi d o o b k u rczen ia k o m ó rk i co wiąże się z aktyw acją enzym ów p ro teo lity cz nych, b łona k o m ó rk o w a traci sw ą asym etryczną stru k tu rę co zw iązane jest z przem ieszczeniem fosfatydyloseryny do zew nętrznej w arstw y błony. G łó w nym m iejscem a ta k u jest ją d ro k o m ó rk o w e gdzie zagęszczeniu i m a r ginalizacji ulega ch ro m a ty n a tw orząc tzw. „półksiężyce” um iejscow ione przy błonie jądrow ej [4, 7, 21]. W ażną jed n o stk ą bio rącą udział w ap o p - tozie są rów nież m ito c h o n d ria - ce n tra energetyczne k o m ó rk i, w k tó ry ch do chodzi do u traty potencjału tran sm em brano w ego PT [9], S pad ek p o te n c ja łu jest jednym z wcześniejszych sygnałów ap op to tyczn ych pow iązanym ze
w zrostem produkcji białka Bcl-2 [10]. W końcow ej części pierw szego etap u aktyw nej śmierci k o m ó rk i dochodzi do fragm entacji D N A . C h ro m a ty n a ulega w ielostopniow ym podziałom , zależnym od aktyw ności end on u k leaz. Pierwszym sygnałem jest fragm entacja na długie odcinki 700, 300, kilo p a r zasad (kpz) [2, 8, 18, 34, 39, 43], O dcinki o długości 300 kpz o d p o w iad a ją heksam erycznym pętlom , znanym ja k o stru k tu ra rozety [34], N astępn ie do chodzi d o po w stan ia m niejszych fragm entów o długości 50 kpz o d p o w iad a ją cy m pojedynczym p ętlo m D N A [34]. W późniejszym o kresie m oże dojść d o fragm entacji n a regularne odcinki o długości 200 p a r zasad (pz), w idoczne podczas analizy m eto d am i konw encjonalnej elek troforezy na żelu agarozow ym w postaci charakterystycznej „ d rab in k i ap o p to ty cz n ej” [4, 7, 37],
D ru g i etap wiąże się z pow staw aniem „ciałek ap o p to ty cz n y ch ” p o przez u w ypuklanie się błony cytoplazm atycznej (aktyw acja tran sferaz). „ C ia łk a
a p o p to ty c z n e ” zaw ierają d o b rze zachow ane składniki k o m ó rk i o ra z ją d ra kom ó rk o w eg o i są szybko usuw ane z przestrzeni m iędzykom órkow ej dzięki procesow i fagocytozy, przy udziale k om órek żernych - m ak ro fag ó w [4, 7], Proces ten zapo biega pow staw aniu stan u zapalnego, co p ow oduje m in im aln e zakłócenia stru k tu ry tkanki.
Podczas pierwszego etapu apoptozy: kurczenie się k om órki, m arginalizacja ch ro m a ty n y m oże dojść do napraw y uszkodzeń, czyli cofnięcia procesu p rogram ow anej śmierci kom órki. Po fragm entacji D N A k o m ó rk a traci m ożliw ość napraw y.
A K TY W A TO R Y A P O P T O Z Y
A p o p to z a ja k o proces zapew niający utrzym anie praw idłow ej hom eo stazy organizm u zw iązana jest z działaniem wielu czynników śro d o w isk a we w nątrzkom órkow ego (szok biologiczny). D o takich czynników w ew nętrznych pobu d zający ch proces program ow anej śm ierci k o m ó rk i, ważnej przy np.: regulacji dojrzew ania tym ocytów w grasicy, należą g lu korty k o id y - h o rm o n y sterydow e [30, 37]. C zynniki m artw icy now otw orów (T N F -a ) - p ro d u k o w a n e przez m akrofagi, (TN F-//) produkow ane przez limfocyty regulują występowanie procesu apo p to zy w lim focytach. K o m ó rk i B i T zaw ierają n a swojej pow ierzchni recep tory (T N F R 1 ) dla czynnika T N F , k tó ry ch aktyw ację m o że h am o w ać in h ib ito r a p o p to z y M nS O D [4, 5, 25, 33], K o lejn y m czynnikiem w ew nętrznym aktyw ującym proces ap o p to zy jest re cep to r F as (znany także ja k o APO-1 czy CD95). Należy on d o I grupy białek błonow ych lim focytów T [37], jest receptorem d la przeciw ciał F as/A P S [4, 25, 33], R ów nież n ied o b ó r czynników w zrostu, m oże prow adzić do sp ad k u ekspresji genów rodziny Bcl-2 oraz uaktyw nienia genów tak ich ja k c-m yc, p 53 czy b a x [5, 37],
Po aktyw acji apo p to zy w dalszym etapie sygnał przekazyw any je st przy udziale k olejnych p rzek aźn ik ó w - b iałek cy to p lazm aty czn y ch : F A D D , M O R T -1 (w iążą F a s) i T R A D D (w iążą T N R F -1 ) o ra z ceram idów , co prow adzi d o aktyw acji rodziny białek IC E , a inaktyw acji ro dziny białek Bcl-2. Zw iększenie poziom u jo n ó w C a 2+ w ko m ó rce zapew nia działanie enzym ów z klas: en d o n u k lea z, p ro te a z , tra n sg lu ta m in a z . D o c h o d z i d o zm ian m orfologicznych i biochem icznych w ko m órce apo ptoty cznej. T w o rzą się now e m ark ery pow ierzchniow e np.: kom pleksy F a sL /F a s i T N F /T N F R -1 , co pob u d za m akrofagi do procesu fagocytozy, zapobiega to stanom zapalnym k o m ó rk i.
A K T Y W A C JA G E N Ó W Z W IĄ Z A N Y C H Z P R O C E S E M A P O P T O Z Y
A p o p to z a jest procesem aktyw nym , zależnym od indukcji i represji specyficznych genów . G eny uczestniczące w zm ian ach a p o p to ty c z n y c h m ożem y podzielić na: 1) m ające związek tylko ze śm iercią p ro g ram o w an ą , 2) biorące udział w innych procesach zachodzących w kom órce.
D o pierwszej grupy należą geny: ced-3, ced-4 i ced-9 zid entyfikow ane u nicienia Caenorhabditis elegans. G eny ced-3 i ced-4 ulegają ekspresji w k o m ó rk ach um ierających śm iercią n atu ra ln ą podczas procesu m orfogenezy, kiedy dokład n ie 131 k om órek, z ogólnej liczby 1090, jest elim inow anych [4, 7, 33], O dpow iednikiem genu ced-3 u ssaków jest gen kodujący inform ację d la b iałk a IC E (ang. interleukin-1 [i-converting enzym e) należącego d o grupy p ro te a z cysteinow ych, odgryw ających decydującą rolę podczas ap o p to zy . G en ced-4 jest w ażny dla w iązania w apnia, co um ożliw ia aktyw ację pro teaz, en d o n u k leaz i tran sg lu tam in az. G eny ced-3 i ced-4 działają przeciw staw nie d o an ty ap o p to ty czn eg o genu ced-9, k tóreg o aktyw acja m a ogran iczać proces śm ierci k o m ó rk i, po d o b n ie ja k gen bcl-2 u ssaków [7, 13, 15, 25, 32, 33].
D o wspólnej rodziny białek o b o k Bcl-2 należą również: Bcl-xL, Bcl-w, Mcl-1 (po dobnie ja k Bcl-2 ham ujące proces ap o p to zy ) o raz Bax, Bik, B ak, Bad, Bcl-xs (aktyw ujące proces ap optozy ). B iałka te w ystępują w form ie h etero d im e ró w np. Bcl-2, Bcl-xs. P odczas aktyw acji p ro c esu a p o p to z y pojaw ia się fo rm a hom odim erów np.: B ax\B ax , a o dw rotnie kiedy w ystępuje n ad w y żk a białek: Bcl-2, Bcl-xL, Bcl-w, Mcl-1 po w stają h om o dim ery np.: B cl-2\B cl-2, co ham uje, ogranicza p ro g ram o w an ą śm ierć k o m ó rk i [4, 5, 7, 25, 33], O prócz tego zm ianie m oże ulec s tru k tu ra b iałka k o d o w a n eg o przez gen bcl-x. B iałko Bcl-x podczas zm ian ap op to ty czn ych przyjm uje p ostać łań cu ch a krótszego w sto su n k u do form y dłuższej ch arakterysty cznej d la procesu h am o w an ia apoptozy.
D o drugiej grupy genów aktyw nych nie tylko w procesie ap o p to zy n ależą p ro to o n k o g e n y : c-m yc, c-fos, c-jun, pełniące funkcję czy n n ik ó w transk rypcyjnych [36], R ów nież podw yższona ekspresja genu p53 jest częstym in d u k to rem program ow an ej śm ierci kom ó rk i, np. w ty m ocy tach [20, 24, 33, 35, 37, 42],
A K T Y W A C JA E N Z Y M Ó W B IO R Ą C Y C H U D Z IA Ł W P R O C E S IE P R O G R A M O W A N E J Ś M IE R C I K O M Ó R K I
Inicjacja ap o p to zy zw iązana jest z aktyw acją trzech g rup enzym ów : en d o n u k leaz, p ro te a z i tran sg lu tam in az. N apływ do w n ętrza k o m ó rk i jo n ó w C a 2+ ro zp o czy n a proces sam obójczej śmierci ko m órki.
Z n an e są trzy endonukleazy m ogące brać udział w procesie apoptozy: N U C -18 i D N A -z a I (zależne od jo n ó w C a 2 + i M g 2 + , ich d ziałanie jest ham ow ane przez jo n y cynku) o ra z D N A -za li [7, 11, 31, 32, 37], E nzym y endonuk leo lityczne b io rą udział w degradacji D N A (fragm enty: 700-30 kpz, 200-180 pz), ich działanie pow oduje zryw anie w iązań in ternuk lco som aln ych .
K olejną grupę enzym ów biorących udział w ap o p to zie tw o rzą proteazy, k tó re uczestniczą w proteolizie, niszczeniu cytoszkieletu co pow oduje kurczenie się kom ó rk i. O gólnie grupę tych pro teaz cysteinow ych oznaczon o ja k o IC E , co łączy się z ak ty w acją \-/i interleu k in y p o średn iczącej w re ak cjach zw iązanych ze stanem zapalnym kom ó rek . O becnie w yróżnio no w rodzinie p ro tea z dziesięć odrębnych białek - kaspaz (aspaz), należących do trzech p odrodzin: kaspazy-1 (IC E ), kaspazy-2 (IC H -l/N e d d ), kaspazy-3 (C P P32/Y - A M A ). Poszczególne kasp azy ró ż n ią się rodzajem su b s tra tó w , np. d la kaspazy-1 substratem jest p r o - I L lfi (p ro -interleuk in a 1-/0 o raz p ro -k asp aza 3 i 4; dla kaspazy-3 substratem jest P A R P (polim eraza poli(A D P -ryb ozy )), p ro -k a sp a z a 6 i 9 oraz S R E B P 1 i 2 (czynnik przyłączający białko reg ula to ro w e steroli); dla kaspazy-6 substratem jest P A R P i lam in a (A, B1/B2, C). P roteazy IC E w ystępują w cytoplazm ie w postaci nieaktyw nej ja k o proenzym y, ich aktyw acja wiąże się z pojaw ieniem cz y nn ik a ap o p to ty czn eg o o ra z inakty w acją białek Bcl-2 i Bcl-xL [4, 7, 21, 25, 33], Inh ib ito rem p ro te a z IC E /C P P 3 2 /Y A M A jest białko C rm A [5],
Z a pow staw anie w iązań krzyżow ych pom iędzy białkam i cytoplazm atycz- nym i, ich polim eryzację o raz tw orzenie „ciałek ap o p to ty cz n y ch ” o d p o w ie d zialn a jest trzecia g ru p a enzym ów - transglutam in azy [10]. E nzym y te rów nież b iorą udział w stabilizacji i integrow aniu s tru k tu r ko m ó rk o w y ch w pow stających „ciałkach ap o p to ty cz n y ch ” [29].
M E T O D Y B A D A Ń A P O P T O Z Y
Z m ian y zachodzące w kom ó rce apoptotycznej m ożem y b ad a ć sto su jąc różne m etody analizy m orfologicznej i biochem icznej, b iorąc po d uwagę całą populację k o m ó rek lub też pojedyncze kom órki.
A naliza m o rfologiczna pojedyńczych ko m ó rek wiąże się z obserw acją m ik ro sk o p o w ą. S tosując różne techniki barw ienia k o m ó rek np.: barw nikiem G iem sa lub błękitem tryp an u , m ożem y obserw ow ać w m ik ro sk op ie świetlnym (m aksym alne pow iększenie) lub elektronow ym kond ensację i m arginalizację chrom atyny oraz tw orzenie się „ciałek apoptotyczny ch” [22], Po zastosow aniu barw nikó w fluorescencyjnych, np. o ra n ż akrydyny - A O , jo d ek p ro p id y n y P I, lub aneksyny m ożem y obserw ow ać tw orzenie się „ciałek ap o p to ty czn y ch ” przy użyciu m ik ro sk o p u fluorescencyjnego [10, 22],
K o lejn ą techniką o p a rtą na analizie pojedynczych k om ó rek przy użyciu m ik ro sk o p u św ietlnego jest m eto d a T U N E L [22], P olega o n a n a w łączaniu biotynylow anej tró jfosfo rodeok syurydyn y łącznie z term in aln ą d eo ksy nu k- leo ty d y lo tran sferazą T d T w m iejsca pęknięć D N A .
W ym ienione techniki są pow szechnie stosow ane przy analizie ap o p to zy , ale um ożliw iają one jedynie obserw ację w ybranych pojedynczych k om ó rek .
B yw ają p rz y p ad k i b ra k u zm ian m o rfo logiczny ch w a p o p to ty c z n y c h k o m ó rk a c h , d la te g o też o b o k an alizy m o rfo lo g icz n ej n ależy sto so w ać analizę biochem iczną o p a rtą n a b ad a n iu całych populacji k o m órek.
D eg rad ację D N A m ożem y śledzić przy użyciu różnych tech nik elektro - foretycznych. A nalizę dużych fragm entów D N A : 700 kpz, 500 k pz, 300 kpz, 50 kpz umożliwia stosowanie elektroforezy pulsacyjnej PA C E lub elektroforezy w odw róconym polu F IG Ę [2, 8, 18, 34, 39, 43], D alszą degrad ację D N A 200 pz zw iązaną z pow staw aniem „d rab in k i ap o p to ty cz n ej” m ożem y b ad ać stosu jąc klasyczną elektroforezę n a żelu agarozow ym [4, 7, 40]. A nalizę fragm entów D N A o długości 200 pz um ożliwia rów nież techn ika kom etkow a, ale o piera się o n a na analizie pojedynczych k o m órek. N ależy podkreślić, że podczas ap o p to zy nie zawsze dochodzi d o tw orzenia się „ d rab in k i a p o p to ty czn ej” , w ów czas d egradacja D N A zatrzym uje się na etapie tw orzenia dużych fragm entów D N A .
P o n a d to w ym ienione techniki elektroforetyczne w ym agają dużej ilości k o m ó rek użytych do eksperym entu. K olejnym problem em m o g ą być różne stad ia rozw oju k o m ó rek w b adanych populacjach.
In n ą techniką opierającą się n a analizie biochem icznej pop ulacji k om ó rek jest cy to m etria przepływ ow a [10, 12, 14, 19, 22]. O p a rta n a w ykorzystaniu techniki laserowej oraz użyciu barw ników fluorescencyjnych: o ranżu akrydyny, jo d k u propidyny, aneksyny, co um ożliw ia śledzenie zm ian w D N A , analizę specyficznych białek np.: Bcl-2, p53, onkoprotein, b adanie zm ian w potencjale tran sm em b ran o w y m PT w m ito c h o n d riach oraz zm ian w b ło n ach k o m ó r kow ych (przem ieszczanie się fosfatydyloseryny PS d o zew nętrznej części bło n y k o m ó rk o w ej). C zęsto p o d czas jedn ej analizy cytom etry czn ej po zasto so w an iu m ieszaniny barw ników fluorescencyjnych m ożem y b ad ać je d nocześnie zm iany apoptotyczne zachodzące w różnych m iejscach w kom órce. P rzykładem m oże być jednoczesne zastosow anie jo d k u p ro pidy ny P I i a n e k syny, co um ożliw ia śledzenie zm ian zachodzących zarów no w ją d rz e k o m ó r kow ym - P I i błonie kom órkow ej - aneksyna. W a d ą tej m eto d y jest m o żliw ość błędnej in terp re tacji w yników zw iązan a z a n a liz ą k o m ó re k znajdujących się w późnym stadium apop to zy, w ów czas k o m ó rk i m o g ą być p o tra k to w a n e ja k o nekrotyczne (drugi rodzaj śmierci ko m ó rk i).
N ajnow szą tech n ik ą o p a rtą n a śledzeniu zm ian m orfologicznych w a p o p totycznych k o m ó rk ac h jest w ideo m ikrosk opia [22]. M e to d a ta po leg a n a ciągłej obserw acji k o m ó rek przy użyciu w ideo m ik ro sko pu , gdzie k la tk a
film ow a zm ienia się co 3-5 m in w p rzyp ad k u populacji k o m ó rek lub co 10-20 s. w przyp ad k u pojedynczych kom órek. Jest to b ard zo d o k ła d n a m e to d a um ożliw iająca uchwycenie w szystkich etapó w ap o p to zy , co nic jest m ożliw e w przyp ad k u stosow an ia innych m etod . W ad ą tej m eto d y jest po trzeba zapew nienia sterylnych w arunków w pom ieszczeniu dośw iadczalnym , odpow iedniej tem p eratu ry , w ilgotności.
O pisane m etody b ad ań ap o p to zy uśw iadam iają konieczność sto so w an ia złożonej analizy polegającej na jednoczesnej o bserw acji m orfo lo g iczn ej i biochem icznej kom ó rek.
L IT E R A T U R A
[1] B e r g s t r o m P , J o h n s s o n A , C a v a l l i n - S t a h l E , B e r g e n h e i m T., H e n r i k s s o n R. (1997), E u r. I. C a n , 33, 153-159.
[2] B i c k n e l l G. R , C o h e n G . M . (1995), Biochem . B iophys. R es. C o m , 207, 4 0 -4 7 . [3] B l a n k e n s h i p L. J , M a n n i n g F. C. R , O r e n s t e i n J. M , P a t i e r n o S. R.
(1994), T o x . A p p . P h a rm a c o l, 126, 75-83.
[4] B o y c e B. F. (1996), Principles o f Bone Biology, A cadem ic Press, 53, 739-753. [5] B r e d e s e n D . E. (1995), A n n . N e u r o l, 38, 839-851. [6] B r i d g e w a t e r L. C , M a n n i n g F. C. R , P a t i e r n o S. R . (1994), C arcinogenesis, 15, 2421-2427. [7] B r o m m e H. J , H o l t z J. (1996), M ol. Cell. B io c h e m , 163/164, 261-275. [8] B r o w n D . G „ S u n X .- M , C ohen G . M . (1992), J. Biol. C h e m , 269, 3037-3039. [9] C o h e n G. M , R a f f r a y M . (1997), P h a rm aco l. T h r , 75, 3, 155-177. [10] D a r z y n k i e w i c z Z , J u a n G , L i X , G o r c z y c a W , M u r a k a m i T , T r a g a n o s F. (1997), C ytom etry, 27, 1-20. [11] G a i d o M. L „ C i d l o w s k i J. A. (1991), J. Biol. C h e m , 226, 18580-18585. [12] G a a l A , B o c s i J , F a l u s A , S z e n d e B , C s a b a G . (1997), Life S r i , 61, 23, 339-342 . [13] H e n g a r t n e r M. O , H o r v i t z H. R. (1994), N a tu re, 369, 318-320. [14] H e r t v e l d t K , P h i l i p p e J , T h i e r e n s H , C o r n e l i s s e n M , V r a l A . (1997), In t. J. R a d ia t. B io l, 71, 4, 429-433. [15] H o c k e n b e r y D. M , O l t v a i Z. N , Y i n X .- M , M i l l i m a n C. L , I C o r s m e y e r S. J. (1993), Cell, 75, 241-251. [16] H u v i n e n M , U i t t i J , Z i t t i n g A , R o t o P , V i r k o l a K , K u i k k a P , L a i p p a I a P , A i t i o A. (1996), O ccu p atio n al and E n v iro n m en tal M edicine, 53, 741-747.
[17] K e l l a n d L. R , M i s t r y P , A b e l G , L o h S. Y „. O ’Neil C . O , M u r r e r B. A , H a r r a p K . R. (1992), C an. R e s , 52, 3857-3864. [18] L a g a r k o w a M. A , I a r o v a i a O. V , R a z i n S. V. (1995), J. Biol. C h e m , 270, 20239-20241. [19] L a m m G. M , S t e i n l e i n P , C o t t e n M , C h r i s t o f o r i G . (1997), N u c. A cid. R e s , 25, 23, 4855-4857. [20] M a i c o m s o n R. D. G , C l a r k e A. R , P e t e r A , C o u t t s S. B , H p w i e S. E. M , H a r r i s o n D . J. (1997), J. P a th o l, 181, 166-171. [21] M a r t i n s L. M , E a r n s h a w W . C. (1997), T re n Cell B io l, 7, 111-114.
[23] M e l l i s h K. J., B a r n a r d Ch. F. J., M u r r e r B. A. , K e l l a n d L. R . (1995), In t. J. C an cer 62, 717-723. [24] M i c h a l o v i t z D. , H a r v r y O. , O r e n M. (1990), Cell, 69, 671-680. [25] N a g a t a S. (1997), Cell, 88, 355-365. [26] O ’ N e i l l C. F. , O r m e r o d M. G. , R o b e r t s o n D. , T i l l e y J. C. , C u m b e r - - W a l s w e e r Y. , K e l l a n d L. R . (1996), Br. J. C an ., 74, 1037-1045. [27] O r m e r o d M. G. , O ’ N e i l l C. , R o b e r t s o n D. , K e l l a n d L. R. , H a r r a p K . R. (1996), C an. C h e m o th er. P h arm aco l., 37, 463-471.
[28] O t t o A. M. , P a d d e m b e r g R. , S c h u b e r t S., M a n n h e r z H . G . (1996), C an . Res. C lin. O ncol., 122, 603-612.
[29] P a r a s k e v a s S., D u g u i d W . P. (1996), C ellular Jnter-relationship in the Prancreas - Im plications fo r Islet Transplantion, eds. L. R o s e n b e r g , W. P. D u g u i t , R G L an d es C o m p an y , 5, 99-122.
[30] P a l l i c c i a r i C. , B o t t o n e M. G. , S c h a a c k V. , B a r n i S., M m a n f r e d i A . A. (1996), E xp. Cell R es., 229, 370-377.
[31] P e i t s c h M. C. , M a n n h e r z H. G. , T s c h o p p J. (1994), T ren d s. Cell. Biol., 4, 37-41. [32] R a d z i s z e w s k a E. (1995), P ost. Biol. K o m ., 22, 248-263. [33] R u d i n Ch. M. , T h o m s o n C. B. (1997), A n n u . Rev. M ed., 48, 267-281. [34] S e s t i l i P., C a t t a b e n i F., C a n t o n i O. (1996), F E B S , 396, 337-342. [35] S h a w L., B o v e y R. , T r d y S., S a h l i R. , S o r d a t B., C o s t a J. (1992), P ro c. A cad . Sei. U S A , 89, 4495-4499. [36] S i k o r a E. (1993), P ost. B ioch., 39, 212-220. [37] S i k o r a E. (1994), Post. B ioch., 40, 150-160. [38] S m e t s L. A. (1994), A n ti-C an cer D ru g s., 5, 3-9. [39] W a l k e r P. R. , W e a v e r V. M. , L a c h B., L e B l a n c J., S i k o r s k a M. (1994), E xp. Cell R es., 213, 100-106. [40] W y l l i e A. H. , K e r r J. F. R. , C u r i e A . R. (1980), In t. Rev. C yt., 68, 251-306. [41] W y l l i e A . H. (1992), C an . M etast. R ev. 11, 95-103. [42] Y o n i s h - R o u a c h E. , R e s n i t z k y D. , L o t e m J., S a c h s L., K i m c h i A. , O r e n M . (1991), N a tu re , 353, 345-347. [43] Z h i v o t o v s k y B., C e d e r v a l l B., J i a n g S., N i c o t e r a P., O r r e n i u s S. (1994), B iochem . B iophys. R es. C o m ., 202, 120-127.
W p ły n ęło d o R e d ak cji K a te d ra G e n ety k i M o lek u larn ej
F o lia bio ch im ica et b iophysica U n iw ersy tet Ł ódzki
24.04.1998
Z o fia W alter, Joanna M ankiew icz
A P O P T O S IS A N D M E T H O D S O F IN V E S T IG A T IO N S
A p o p to sis is one o f the kin d s o f cell d e ath . T h is p a p e r p re sen ts th e m o rp h o lo g ic al and biochem ical changes w hich are co n n ected w ith a p o p to tic cell d e a th . T h e fa cto rs, w hich activ ate th is process, are described in th is article. M o re o v er the g ro u p s o f genes, p ro te in s an d enzym es th a t p a rtic ip a te in th e „call suicide” are ch ara cterised . T h e ad v an tag es an d d isa d v an tag e s o f th e ch o sen m eth o d s o f in v estig atio n s are discussed.
