P
P
P
O
O
O
R
R
R
A
A
A
Ż
Ż
Ż
E
E
E
N
N
N
I
I
I
E
E
E
B
B
B
U
U
U
L
L
L
W
W
W
Z
Z
Z
I
I
I
E
E
E
M
M
M
N
N
N
I
I
I
A
A
A
K
K
K
A
A
A
W
W
WI
I
IR
R
RU
U
US
S
SE
E
EM
M
M
N
N
NE
E
EK
K
K
R
R
R
O
OT
O
T
TY
Y
Y
C
CZ
C
Z
ZN
N
NE
E
EJ
J
J
K
K
K
Ę
Ę
Ę
D
D
D
Z
Z
Z
I
I
I
E
E
E
R
R
R
Z
Z
Z
A
A
A
W
W
W
K
K
K
I
I
I
T
T
T
Y
Y
Y
T
T
T
O
O
O
N
N
N
I
I
I
U
U
U
T
T
T
O
O
O
B
B
B
A
A
A
C
C
C
C
C
C
O
O
O
R
R
R
A
A
A
T
T
T
T
T
T
L
L
L
E
E
E
V
V
V
I
I
I
R
R
R
U
U
U
S
S
S
(
(
(
T
T
T
R
R
R
V
V
V
)
)
)
–
–
–
P
P
PR
R
RO
O
O
B
B
B
L
L
L
E
EM
E
M
M
C
CI
C
I
IĄ
Ą
Ą
G
GL
G
L
LE
E
E
A
A
AK
K
KT
T
TU
U
UA
A
A
L
L
L
N
NY
N
Y
Y
prof. dr hab. Mirosława Chrzanowska, mgr Krystyna Michalak, dr Zhimin Yin IHAR – PIB, Pracownia Fitopatologii w Młochowie, ul. Platanowa 19, 05-831 Młochówe-mail: k.michalak@ihar.edu.pl
Streszczenie
Wirus rattle, sprawca czopowatości bulw, występuje na znacznym obszarze Polski, szczególnie na lżejszych glebach, wyraźnie w chłodniejszym klimacie. Objawem porażenia są nekrotyczne zmiany w miąższu bulw. Obecnie, kiedy znaczna część ziemniaków kierowana jest do przetwórstwa na chipsy, frytki itp., a także do bezpośredniej konsumpcji, nekrozy w miąższu psują jakość surowca w dużym stopniu. Gospodarzami wirusa są niektóre chwasty, a jego wektorami – nicienie z rodzaju Trichodorus i Paratrichodorus. Metody oceny gleby pod uprawę ziemniaków na obecność tych nicieni są dobrze znane i skuteczne. Natomiast ocena reakcji odmian ziemniaka na porażenie została zaniechana 20 lat temu z uwagi na koszty badań. Obecnie oddział IHAR-PIB w Młochowie wykonuje ocenę na życzenie producenta.
Słowa kluczowe: tobacco rattle wirus, wirus nekrotycznej kędzierzawki tytoniu, ziemniak
ostatnich latach występowanie czopowatości bulw ziemniaka nasi-liło się i w związku z tym producen-ci ponoszą straty w produkcji ziemniaków na cele przetwórcze, konsumpcyjne i na sadze-niaki. W 2004 r. na polu produkcyjnym w pobliżu Chojnic zebrano bulwy jadalnej od-miany Orlik z silnymi nekrozami, charaktery-stycznymi dla porażenia wirusem nekrotycz-nej kędzierzawki tytoniu Tobacco rattle virus (TRV) wywołującym czopowatość. W prób-kach gleby pobranych z tego pola wysadzo-no siewki tytoniu Nicotiana tabacum odm. Samsun i wysadzone rośliny poraziły się w 40%. Było to pierwsze od lat doniesienie o stratach w produkcji spowodowanych przez TRV.
Ciekawym przypadkiem było porażenie ziemniaków w 2012 r. na polu wygospoda-rowanym w zaniedbanym sadzie w pobliżu Skierniewic, gdzie nigdy ziemniaki nie były sadzone. TRV wystąpił we wszystkich
zba-danych próbkach gleby, a najsilniej porażone były odmiany Courlan i Atlantic uprawiane dla przetwórstwa na chipsy.
W 2005 r. w oddziale IHAR w Młochowie został podjęty temat „Badanie wirusów wy-wołujących nekrotyzację bulw ziemniaka: wirusa nekrotycznej kędzierzawki tytoniu (TRV) i wirusa miotlastości wierzchołków ziemniaka (PMTV)”. Od 2008 r. prace są prowadzone w ramach zadania 6.1. Progra-mu Wieloletniego finansowanego przez MRiRW „Monitorowanie i ocena zmian w populacjach gospodarczo ważnych patoge-nów pochodzenia wirusowego, bakteryjnego i grzybowego oraz szkodliwych owadów na plantacjach ziemniaka. Podzadanie 5. Moni-torowanie i ocena zmian w populacjach wi-rusów ziemniaka ważnych gospodarczo i/lub objętych kwarantanną w wybranych krajach UE”. Zadanie to realizują dr Z. Yin i mgr K. Michalak.
W ramach badań corocznie pozyskiwano próby 100 bulw wielu odmian ziemniaka z przechowalni na północy i w centrum Polski. Bulwy krojono w poszukiwaniu nekroz cha-rakterystycznych dla porażenia wymienio-nymi wirusami. W latach 2005-2010 na po-nad 18 tys. zbadanych bulw 0,1% miała ne-krozy charakterystyczne dla czopowatości. Narastający problem TRV w produkcji ziem-niaków na frytki i chipsy podkreślali też Hurej i Twardowski (2013).
Celem pracy jest przedstawienie charak-terystyki wirusa nekrotycznej kędzierzaki tytoniu, sposobów jego przenoszenia, symp-tomów porażenia ziemniaka i niektórych in-nych roślin, metod wykrywania w glebie, roślinach i nicieniach oraz metod zapobiega-nia jego rozprzestrzezapobiega-nianiu się. Ponadto nieco uwagi poświęcono zagadnieniu odpor-ności odmian ziemniaka na TRV, a także historii dotychczasowych badań w Polsce i najnowszym osiągnięciom w badaniach nad występowaniem wirusa na terenie naszego kraju.
Charakterystyka wirusa nekrotycznej kędzierzawki tytoniu – sprawcy czopowatości bulw ziemniaka
Tobacco rattle virus (TRV) należy do rodzaju Tobrawirus, składa się z dwóch cząstek o
średnicy 23 nm i różnej długości: dłuższa ma 185-196 nm, krótsza 50-115 (Robinson, Har-rison 1989). Dłuższa cząstka to RNA-1, krót-sza RNA-2 i mają różne właściwości: dłuż-sza jest konserwatywna, warunkuje takie właściwości wirusa jak infekcyjność i prze-mieszczanie w roślinie oraz replikazę i nie-strukturalne białka; cząsteczka RNA-2 nato-miast jest zmienna, jeśli chodzi o długość, koduje białko płaszcza, określa wykrywal-ność serologiczną i odgrywa rolę w przeno-szeniu wirusa przez nicienie. RNA-1 może się namnażać w komórce, ale nie wytwarza białka płaszcza i dlatego cząstki te są nie-stabilne i nie są wykrywane serologicznie.
TRV ma bardzo duży zakres roślin go-spodarzy, infekuje naturalnie lub ekspery-mentalnie ponad 400 gatunków z 50 różnych rodzin. Wirus został znaleziony w Europie, Rosji, Japonii, Nowej Zelandii i Ameryce Północnej (Weingartner 2001). Częściej wy-stępuje na glebach lekkich, wilgotnych i naj-lepiej przenosi się w temperaturze 15-20oC,
gdy jest największa aktywność jego wekto-rów – nicieni. Przez sadzeniaki przenosi się słabo i możemy mówić o częściowej elimina-cji wirusa w kolejnych rozmnożeniach bul-wowych.
W toku licznych badań stwierdzono, że gospodarzami dla wirusa są niektóre chwa-sty: szarłat prosty (Amaranthus powellii), tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris), komosa biała (Chenopodium album), rogo-wnica polna (Cerastium arvense), rdest ptasi (Polygonum aviculare), rdestówka powojo-wata (Polygonum convolvulus), portulaka pospolita (Portulaca oleracea), psianka czarna (Solanum nigrum), gwiazdnica po-spolita (Stellaria media), jednak jest on prze-noszony przez ich nasiona w niewielkim stopniu. Wśród chwastów, których nasiona mogą przenosić TRV, Harrison (1970) wy-mienia tasznik pospolity i niezapominajkę polną (Myosotis arvensis) oraz bratka polne-go (Viola arvensis).
TRV jest przenoszony przez 11 gatunków nicieni z rodzajów Trichodorus i
Paratricho-dorus (rodzina Trichodoridae – krępaki), ale
nie wszystkie te gatunki żerują na ziemnia-kach. W Polsce dotychczas odnotowano 9 gatunków krępaków, z których 6 może prze-nosić TRV. Krępaki występują w glebie do głębokości 100 cm. Nicienie, żerując na ko-rzeniach ziemniaka, przenoszą wirus rattle powodujący nekrozy na bulwach. Krępaki zachowują zdolność przenoszenia wirusa nawet przez kilkanaście miesięcy od jego nabycia. Na efektywność przenoszenia ma wpływ skład mechaniczny, wilgotność i tem-peratura gleby. Najwrażliwsze na zakażenie są rośliny ziemniaka w fazie formowania bulw, a zwłaszcza wtedy, gdy stosuje się w tym czasie nawadnianie pól.
Objawy porażenia ziemniaka
TRV powoduje przede wszystkim nekrotycz-ne plamki (ang. spraing) lub nekrotycz-nekrotycznekrotycz-ne łuki (ringspot) w bulwach, widoczne na ich prze-kroju, a często także na skórce (fot. 1). Ne-krozy wewnątrz miąższu kształtem i wyglą-dem różnią się od tych, które są objawem porażenia przez szczepy nekrotyczne PVYNTN na powierzchni bulw i bardzo płytko pod skórką. Na częściach nadziemnych ziemniaka można czasem obserwować mo-zaikę, zahamowanie wzrostu pojedynczych
pędów, a także deformację liści i nekrotycz-ne plamki w kształcie litery V. Nekrozy przy-czyniają się bezpośrednio do pogorszenia jakości bulw przeznaczanych na rynek lub do przetwórstwa.
Aby nekrozy wystąpiły w bulwach, muszą być spełnione trzy warunki: obecność wiru-sa, obecność nicieni – wektorów wirusa i odmiana ziemniaka reagująca nekrozami.
Objawy na bulwach są wyraźniejsze w chłodnym klimacie i zależą od odmiany ziemniaka, szczepu wirusa i wilgotności gle-by. W ostatnim czasie stwierdzono szcze-gólną wrażliwość zagranicznych odmian, np. Innovator, Courlan, Atlantic, Lady Anna. Także w odmianach polskich można znaleźć objawy TRV w bulwach, ostatnio w odmianie Skawa i Jurek.
Odmiana Innovator (Słupsk)
Odmiana Elanda (Zamarte) Fot. 1. Objawy TRV na przekroju
bulw ziemniaka (fot. Z.Yin)
Sposoby wykrywania TRV w glebie, roślinach i nicieniach
Do wykrywania i identyfikacji wykorzystywa-no nekrotyczną reakcję roślin testowych S.
demissum i mieszańca A-6 (S. demissum x S. tuberosum Aquila) (De Bokx,
Chrzanow-ska 1972). Błaszczak (1964) podkreśla, że szczepy wirusa różnią się zdolnością do przenoszenia mechanicznego na rośliny testowe. Rośliny testowe takie jak
Chenopo-dium amaranticolor i C. quinoa (komosa
ry-żowa) reagują lokalnymi plamami po inoku-lacji TRV, ale ostatnio okazało się, że zależ-nie od szczepu wirusa komosy mogą reago-wać albo tylko lokalnie, albo lokalnie i sys-temicznie.
Najczęściej używaną rośliną testową jest tytoń Nicotiana tabacum cv. Samsun, który reaguje charakterystycznymi nekrozami i deformacją rośliny. Rośliny tytoniu są uży-wane jako chwytne (bait plants), gdyż wysa-dzone na testowanej glebie po 2-3 tygo-dniach wykazują objawy infekcji TRV i tym samym „wskazują” na infekcyjność gleby.
Próbki gleby do badań pobiera się, wg in-strukcji Borejko i Cieślewicz (1990), z głębo-kości ok. 20-40 cm, następnie miesza się je ze sterylną mieszaniną ziemi kompostowej i piasku w stosunku 1:1 i wysadza w skrzyn-kach siewki tytoniu (odm. Samsun) w roz-stawie np. 5 x 5 cm. Po 3-4 tygodniach oce-nia się liczbę siewek z objawami porażeoce-nia wirusem rattle (fot. 2). Wynik pozytywny wskazuje, że w badanej próbce gleby są nicienie zainfekowane wirusem, a więc źró-dło infekcji dla ziemniaka.
Fot. 2. Siewki tytoniu w badanej glebie (Słupsk) (fot. Z. Yin)
Metoda wykrywania TRV immunoenzy-matycznym testem ELISA może być przy-datna tylko w przypadku systemicznej infek-cji rośliny, w przypadku reakinfek-cji lokalnej test go nie wykrywa (Weidemann 1995). Metoda wykrywania TRV w nicieniach techniką mo-lekularną RT-PCR została wykorzystana w Szkocji w latach 2005-2007. Wyniki zapre-zentowano na 13. konferencji EAPR (Evans i in. 2007).
Odporność ziemniaka na TRV i sposoby ograniczania jego rozprzestrzeniania
Nie jest znana odporność na krępaki, a od-porność ziemniaka na TRV jest dziedziczona w sposób prosty. Dla celów komercyjnych wystarczy, że odmiana nie ma objawów, nawet jeśli jest zakażona latentnie, to znaczy gdy infekcja nie prowadzi do wystąpienia objawów chorobowych. W latach 1994-1996 prowadzono badania w stanie Oregon (USA). Wśród 21 klonów ziemniaka zakaża-nych TRV znalazły się polskie odmiany Cisa i Bzura, które wykazały do 16% bulw z obja-wami, podczas gdy Kennebec i Russet Bur-bank po 46%, a Bintje 0,5% (Koepsell i in. 1974).
Wirus może przeżyć wiele lat w glebie, która jest siedliskiem nicieni – wektorów TRV i siedliskiem chwastów. Jest przenoszony na inne pola z zanieczyszczeniami ziemią.
Koszt i toksyczność nematocydów ogra-nicza ich stosowanie. W badaniach w stanie Oregon po potraktowaniu pola przeciw nicie-niom tylko w pierwszym roku było mniej przypadków porażenia bulw, a w następnym już efektów zwalczania nie było widać (Ko-epsell i in. 1974). Przeciwdziałać stratom powodowanym przez TRV można poprzez uprawę w płodozmianie roślin, które nie są gospodarzami TRV, np. jęczmienia i pszeni-cy, odpornych odmian ziemniaka oraz przez staranne zwalczanie chwastów.
Z historii badań nad TRV w Polsce
W latach 1964-1985 były prowadzone ob-serwacje choroby ziemniaka wywoływanej przez wirus kędzierzawki tytoniu. Pierwsza praca ukazała się w Biuletynie IHAR (Błasz-czak 1964), ostatnia zaś w Rocznikach Nauk Rolniczych i dotyczyła miejsc występowania wirusa w Polsce (Gładysiak, Maciejewski 1985). Błaszczak wyizolował TRV z bulw
odmiany Dar z objawami choroby. Czopowa-tością bulw, zwaną także pstrą plamisCzopowa-tością pędów ziemniaka, zajmowali się również Rysiewicz i Rysiewiczowa (1970) w Stacji Hodowli Zamarte.
W latach 1973-1978 obszerne badania prowadziła dr Mirosława Waś (1973, 1974, 1978), która opisała właściwości izolatów wirusa, ich stabilność i reakcję roślin testo-wych na infekcję. W roku 1990 podjęto dal-sze badania wirusa w ramach tematów sta-tutowych Instytutu Ziemniaka. Ciskowska i Cieślewicz (1990) opisały głównie reakcję różnych odmian ziemniaka na infekcję TRV, a Borejko i Cieślewicz (1990) wydały instruk-cję upowszechnieniową pt. „Oznaczanie zagrożenia pól wirusem nekrotycznej kędzie-rzawki tytoniu (TRV) i badanie odporności odmian i rodów na chorobę czopowatości bulw” (1990). Muchalski (Muchalski, Krysz-czuk 1999) zajął się oceną czasu przeżywa-nia wirusa na polach, na których uprawia się ziemniaki z dłuższymi przerwami, a także oceną porażenia wybranych genotypów ziemniaka w teście szklarniowym (Muchalski 1997).
Obecność wirusa w roślinach wykrywano serologicznie i za pomocą testu RT-PCR (Mierzwa 1974, Muchalski 1997). W SGGW w Warszawie badano ultrastrukturalne zmia-ny w tkankach ziemniaka i tytoniu na skutek infekcji TRV (Otulak i in. 2012).
Wyniki najnowszych badań
W latach 2008-2012 w oddziale IHAR – PIB w Młochowie oceniono wizualnie 15 079 bulw 114 odmian i 17 linii ziemniaka pod kątem występowania nekroz charaktery-stycznych dla TRV. Oceniane 100-bulwowe próby pochodziły z 12 województw: zachod-niopomorskiego, pomorskiego, kujawsko-po-morskiego, mazowieckiego, łódzkiego, opol-skiego, lubelopol-skiego, podlaopol-skiego, dolnoślą-skiego, lubudolnoślą-skiego, warmińsko-mazurskie-go, wielkopolskiego i reprezentowały 24 miejscowości. Znaleziono 1550 bulw z obja-wami wskazującymi na obecność wirusa. Próbki reprezentujące poszczególne regiony testowano metodą RT-PCR specyficznego dla genomu TRV (RNA1, 16Kgene). Obec-ność wirusa potwierdzono w bulwach po-chodzących z województw: pomorskiego (Lębork, Słupsk), zachodniopomorskiego
(Tucze), kujawsko-pomorskiego (Zamarte), łódzkiego (Skierniewice) i mazowieckiego (Młochów, Jadwisin, Pęcice).
Zbadano również 71 prób ziemi, które po-chodziły z województw: mazowieckiego (Młochów), pomorskiego (Słupsk, Lębork, Dębnica Kaszubska, Suchorze, Siemianice) i łódzkiego (Kamion). Objawy na tytoniu za-obserwowano w 37 próbach. Reakcję pozy-tywną w teście RT-PCR, potwierdzającą obecność wirusa w glebie, otrzymano dla prób z miejscowości: Słupsk, Lębork, Dębni-ca Kaszubska, Suchorze (woj. pomorskie), Młochów (woj. mazowieckie) i Kamion (woj. łódzkie)
Mapę wyników badań gleby i bulw przed-stawiła Z. Yin na 15. konferencji Sekcji Wiru-sologicznej EAPR w Turcji (Yin i in. 2013). Badania te stanowią cenne uzupełnienie mapy Gładysiaka i Maciejewskiego (1985). Ponadto Hurej (inf. ustna) wymienia miej-scowości w południowo-zachodniej części Polski, zaznaczając, że firmy produkujące frytki i chipsy od kilku lat zgłaszają problem złej jakości bulw dostarczanych do zakładów z niektórych pól.
Efektem prac prowadzonych w ostatnich latach w Młochowie jest poznanie sekwencji 4 izolatów TRV z roślin tytoniu wysadzonych na glebie z pól, na których występowały ni-cienie – wektory zainfekowane TRV (Yin i in. 2014). Sekwencja RNA1 tych izolatów była homologiczna do izolatów holenderskich i niemieckich. Sekwencja RNA2 wykazała, że dwa izolaty (Deb57 i Slu24) z północy Polski (Dębnica, Słupsk) były podobne do izolatów holenderskich PSG i PLB, a inne dwa (11r21 i Mlo7), z centralnej Polski, należały do od-rębnej grupy SYM, izolatów angielskich. W tych dwóch izolatach wykryto nowe fragmen-ty RNA2, niepodobne do sekwencji zamiesz-czonych w GenBanku, ale podobne do an-gielskich SYM RNA2.
Podsumowanie
Wirus nekrotycznej kędzierzawki tytoniu, zwany wirusem rattle, występuje na znacz-nym obszarze Polski, szczególnie na lżej-szych glebach, wyraźnie w chłodniejszym klimacie. Ostatnio powoduje straty z uwagi na nekrotyczne objawy w miąższu bulw. W czasach, kiedy ziemniaki były w znacznym procencie wykorzystywane na paszę lub do
produkcji skrobi czy alkoholu, nekrozy w miąższu bulw nie były istotne. Obecnie, gdy znaczna część bulw idzie do przetwórstwa na chipsy, frytki itp., a także do bezpośred-niej konsumpcji, nekrozy w miąższu psują jakość surowca w dużym stopniu. Trudno określić straty, ale dla poszczególnych pro-ducentów mogą one być znaczące.
Metody oceny gleby pod uprawę ziemnia-ków na obecność nicieni niosących wirus rattle są dobrze znane i skuteczne. Nato-miast ocena reakcji odmian ziemniaka na porażenie wirusem została zaniechana 20 lat temu z uwagi na koszty badań. Wyrywkowe dane o reakcji odmian pochodzą z obserwa-cji próbek bulw, których liczba jest ograni-czona. Nie ma zatem pełnego obrazu sytu-acji w ocenie odmian.
W związku z obecnie prowadzonymi pra-cami oddział IHAR – PIB w Młochowie in-formuje, że istnieje możliwość oceny prób ziemniaków i/lub gleby na obecność wirusa rattle (TRV). Producent, który zauważył ne-krozy w bulwach i wydaje mu się celowe badanie na porażenie wirusem lub chciałby uzyskać ocenę zainfekowania gleby, może skontaktować się ze specjalistą w Młochowie (tel. 22 729 92 48, e-mail k.michalak@ihar. edu.pl) i przesłać 50-bulwowe próby różnych odmian ziemniaka lub próby gleby. Badania są nieodpłatne, poza kosztem wysyłki bulw.
Literatura
1. Błaszczak W. 1964. Czopowatość bulw ziemniaka. – Biul. IHAR 4: 11-17; 2. Bokx J. A.de, Chrzanowska M. 1972. Symptom development on A6 following in-oculation with various viruses. – Potato Res. 15: 146- -159; 3. Borejko T., Cieślewicz I. 1990. Oznaczanie zagrożenia pól wirusem nekrotycznej kędzierzawki tytoniu (TRV) i badanie odporności odmian i rodów na chorobę czopowatości bulw. Instr. upowsz. Inst. Ziemn. Bonin: 1-11; 4. Ciskowska E., Cieślewicz I. 1990. Reakcja roślin ziemniaka porażonych wirusem nekrotycznej kędzierzawki tytoniu (tobacco rattle vi-rus). – Biul. Inst. Ziemn. 40: 5-14; 5. Evans K. A., Stanley K., Blackwell A. 2007. Tobacco rattle virus detection in Trichodorid nematodes and changes in Trichodorid populations over the last decade. 13th Virology Section Meeting of EAPR, 17-22.07.2007. Coylumbridge Aviemore Scotland. Abstr. 25; 6. Gła-dysiak S., Maciejewski T. 1985. Występowanie wiru-sa nekrotycznej kędzierzawki tytoniu Tobacco rattle virus – TRV. – Rocz. Nauk Rol., ser. E, 15, 1-2: 99-
-106; 7. Harrison B. D. 1970. Tobacco rattle virus. C.M.I./A.A.B. Descriptions Plant Vir. 12: 4 s.; 8. Hurej M., Twardowski J. 2013. Nicienie wolnożyjące – na-rastający problem w ochronie ziemniaka. [W:] Nasien-nictwo i ochrona ziemniaka. Konf. nauk.-szkol. Dźwi-rzyno, 16-17.05.2013. IHAR-PIB ZNiOZ Bonin: 46-47; 9. Koepsell P. A., Allen T. C., Jensen. H. J. 1974. Tobacco rattle virus in Oregon Potatoes. Extension Circular 844; 10. Mierzwa Z. 1974. Przygotowanie antygenu wirusa nekrotycznej kędzierzawki tytoniu (TRV). – Biul. Inst. Ziemn. 13: 65-71; 11. Muchalski T. 1997. Ocena porażenia wybranych genotypów ziem-niaka wirusem nekrotycznej kędzierzawki tytoniu (TRV) w teście szklarniowym. – Biul. Inst. Ziemn. 48: 107-115; 12. Muchalski T., Kryszczuk A. 1999. Wy-stępowanie w glebie nicieni zainfekowanych TRV po kilkunastu latach od uprawy ziemniaków. [W:] Ochrona ziemniaka. Konf. nauk. Kołobrzeg, 23-24.03.1999. IHAR Oddz. Bonin: 86-89; 13. Otulak K., Chouda M., Chrzanowska M., Garbaczewska G. 2012. Ultrastruc-tural effects of infection caused by Tobacco rattle virus transmitted by Trichodorus primitivus in potato and tobacco tissues. – Can. J. Plant Pathol. 34: 126-138; 14. Robinson D. J., Harrison B. D. 1989. Tobacco rattle virus. AAB Descriptions Plant Vir. 346 (No 12 revised): 6 s.; 15. Rysiewicz W., Rysiewiczowa S. 1970. Objawy wywoływane na różnych roślinach roz-poznawczych przez wirus pstrej plamistości pędów uzyskany z odmiany Zorza. – Biul. Inst. Ziemn. 6: 53- -63; 16. Waś M. 1973. Wpływ temperatury na
ujawnia-nie się objawów powodowanych przez wirus nekro-tycznej kędzierzawki tytoniu na roślinach testowych. – Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 142: 61-67; 17. Waś M. 1974. Niektóre właściwości dwóch izolatów wirusa nekrotycznej kędzierzawki tytoniu (Tobacco rattle virus). – Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 156: 77-87; 18. Waś M. 1978. Stabilne i niestabilne izolaty wirusa nekrotycznej kędzierzawki tytoniu w roślinach ziemnia-ka. – Biul. Inst. Ziemn. 21: 47-61; 19. Weidemann H. L. 1995. Detection of Tobacco Rattle Virus in potato tubers and roots by Polymerase Chain Reaction (PCR). – J. Phytopath. 143: 455-458; 20. Weingartner D. P. 2001. Potato viruses with soil-borne vectors. [W:] Loebenstein G., Berger P. H., Brunt A. A., Lawson R. H. (eds). Virus and virus-like diseases of potatoes and production of seed-potatoes. Kluwer Acad. Publ.: 177- -194; 21. Yin Z., Pawełkowicz M., Michalak K., Chrzanowska M., Zimnoch-Guzowska E. 2013. Monitoring of Tobacco rattle virus in Poland from 2008 to 2012 and sequence feature of the selected isolates. Trienn Meet. Virol. Sec. EAPR, 28-31 May 2013, Anta-lya – Turkey. Abstr. 15; 22. Yin Z., Pawełkowicz M., Michalak K., Chrzanowska M., Zimnoch-Guzowska E. 2014. Recombination, single nucleotide polymor-phism and reading frame shifts in the genomes of
Tobacco rattle virus isolates found in Poland. Virus
Research – Manuskrypt Ref. Nr VIRUS-D-13-00568): 1-25
M. Chrzanowska, K. Michalak, Z. Yin – Ziemn. Pol. 2014 nr 3, s. 8-13
Ziemniaki pieczone „po normandzku”
1,5 kg ziemniaków, 15 dag tartego ostrego sera, 2 łyżki śmietany, 3 żółtka, sól, pieprz, łyżka oliwy lub oleju, 4 łyżki posiekanej zielonej pietruszki
Wybrać zdrowe, duże owalne ziemniaki rów-nej wielkości (6-8 sztuk). Umyć je starannie szczotką, opłukać, ułożyć w żaroodpornym naczyniu, wstawić do nagrzanego piekanika. Upieczone bulwy nieco przestudzić. Przekro-ić każdą na pół, wydrążyć łyżeczką, pozo-stawiając ścianki grubości ok. ½ cm.
Miąższ rozetrzeć widelcem na gładką masę, ucierając dodać żółtka i śmietanę, tak by powstała jednolita masa. Wymieszać ją z zieloną pietruszką i tartym serem, przyprawić do smaku solą i pieprzem.
Napełnić z czubkiem wydrążone połówki ziemniaków, wyrównać powierzchnię. Ułożyć
w żaroodpornym naczyniu przekrojem do góry i ponownie wstawić do nagrzanego pie-karnika. Zrumienić powierzchnię nadzienia.
Wyłożyć na ogrzany półmisek i od razu podawać z dodatkiem surówki z zielonej sałaty ze śmietaną lub z pomidorów. Potra-wa jest podstawowym drugim daniem na obiad lub kolację.