Podstawy prawne zatrudniania dziennikarzy – główne pojęcia

Krystyna Ziółkowska

Podstawy prawne zatrudniania

dziennikarzy – główne pojęcia

Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 9, 219-226

Podstawy prawne zatrudniania dziennikarzy

- główne pojęcia

Słowa kluczowe: dziennikarz, um ow a o pracę, zatrudnienie, praw o prasowe, prawo pracy Key words: journalist, contract, em ploym ent, m edia law, labour law

Wstęp

C elem au torki niniejszego szkicu je s t zarysow anie w nim podstaw praw ­ nych zatru d nienia i podanie najw ażniejszych inform acji dotyczących statusu prawnego oraz upraw nień, ja k ie daje każdem u zatrudnionem u w Polsce p ra­ cownikowi, także dziennikarzowi, podpisanie, po pierwsze, umowy o pracę na podstawie przepisów Kodeksu pracy (dalej tak że: k.p.) oraz, po drugie, dwóch rodzajów umów cyw ilnopraw nych: umowy zlecen ia i umowy o dzieło, obu regulow anych przepisam i K odeksu cywilnego (d alej także: k .c.). Inform acje te, poszerzone o omówienie definicji term inów „dziennikarz” oraz „stosunek pracy”, mogą się okazać przydatne osobom zaczynającym pracę w zawodzie dziennikarza oraz studentom kierunków zw iązanych z dziennikarstw em , jak o punkt w yjścia do dalszego poszerzania tej ja k ż e niezbędnej obecnie wiedzy.

W arto nadm ienić, że wspom niane umowy cywilnoprawne stały się przed­ m iotem krytyki związków zawodowych oraz M inisterstw a P racy i Polityki S o ­ cjaln ej, z a ją ł także stanow isko w tej kw estii Prezes Rady M inistrów obecnego rządu. Przepisy cywilne, regulujące zaw ieranie umów cywilnoprawnych, nie zaw ierają zapisów dotyczących upraw nień pracowniczych, tak ich ja k : prawo do urlopu, możliwość w ykonyw ania pracy w godzinach nadliczbowych oraz dom agania się za nie wynagrodzenia, a także opłacanie składek em erytalno­ -rentowych. N atom iast według przepisów Kodeksu pracy, pracy wykonywanej n a podstawie umowy zlecenia lub umowy o dzieło nie wlicza się do stażu pracy.

Kto jest dziennikarzem w świetle Ustawy - Prawo prasowe

D efin iu jąc pojęcie zawodu d ziennikarza, oprócz aspektów przedm ioto­ wych należy również zwrócić uwagę n a asp ekt podmiotowy. W tym ujęciu za dziennikarza należy uznać osobę, k tó ra faktycznie wykonuje zawód dzienni­ k a rz a albo pozostaje w stosunku pracy wiążącym ją z redakcją, albo wykonuje ten zawód niezależnie i sam odzielnie, czerpiąc z tego z ajęcia główne środki

220

K rystyna Ziółkowska

utrzym ania (jako ta k zwany wolny strzelec, ang. fr e e la n c e r )1. U staw a z dnia 26 stycznia 1984 roku Prawo prasowe2 w art. 7 ust. 2 pkt 5 zaw iera n astęp u ­ ją c ą definicję ustawową: „dziennikarzem je s t osoba zajm u jąca się redagowa­ niem, tw orzeniem lub przygotowywaniem m ateriałów prasowych, pozostająca w stosunku pracy z red akcją albo zajm u jąca się ta k ą działalnością n a rzecz i z upow ażnienia red akcji”.

Zawód dziennikarza posiada statu s ta k zwanego otw artego zawodu; dzien­ n ikarzem je s t tak że osoba, k tó rą z red a k cją łączy jed yn ie umowa cywilno­ praw na, a tak że je ż e li je s t ona stałym w spółpracow nikiem red akcji, naw et wówczas, gdy zb iera ona m ateriały n a w łasną rękę, o ile są one przeznaczone dla danej red akcji3. D ziennikarz może również być zatrudniony n a podstawie umowy o pracę regulow anej przez przepisy K odeksu pracy; niew ątpliw ie je s t to korzystniejsza sytu acja, d ająca wszelkie upraw nienia pracownicze, o czym wspomniano we w stępie.

W spółczesne postrzeganie d zienn ik arstw a nie może je d n a k opierać się w yłącznie n a działalności dziennikarza, ale powinno ponadto uwzględniać ram y społeczne, ekonomiczne, polityczne czy też praw ne k ształtu jące sytuację faktyczną osób trudniących się działalnością dziennikarską4. D ziennikarzem je s t zarówno reporter, ja k i pracow nik redakcji, który przygotowuje, opraco­

wuje lub przetw arza inform acje. S ta tu s dziennikarza m a także stały współ­ pracow nik red akcji i korespondent terenowy. D ziennikarzem je s t też student odbywający praktykę w redakcji, a naw et archiw ista, je ś li nie tylko gromadzi i udostępnia, ale też selekcjonuje zbiory n a użytek m ateriałów prasowych5.

Ustawowa definicja stosunku pracy

Przepisy K odeksu pracy6 w art. 22 § 1 w sk azu ją n a ustaw ow ą definicję stosunku pracy: „Przez naw iązanie stosunku pracy pracow nik zobowiązuje się do w ykonyw ania określonego rodzaju pracy n a rzecz pracodaw cy i pod jego kierow nictw em oraz w m iejscu i czasie wyznaczonym przez pracodaw­

cę, a pracodaw ca - do zatru d n ian ia pracow nika za wynagrodzeniem ”. J e s t to k on stru k cja typu zobowiązaniowego op arta n a zasadzie równorzędności pod­ miotów, gdzie dwie strony obowiązane są do w ypełniania wzajem nych świad­ czeń (w ykonanie pracy n a rzecz pracodaw cy, z a p ła ta za spełnione św iad­ czenie). Pracow nik oddaje się do dyspozycji (do rozporządzenia) pracodawcy 1 M. Siwicki, Dziennikarz w ujęciu ustawy Prawo prasowe - problematyka terminologicz­

na, „Monitor Prawniczy” 2012, nr 20, s. 1081.

2 Dz.U. nr 5, poz. 24 - Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 roku - Prawo prasowe. 3 J. Sobczak, Radiofonia i telewizja. Komentarz do ustawy, Kraków 2001, s. 142-144. 4 M. Siwicki, dz. cyt., s. 1081.

5 T. Sasińska-Klas, Dziennikarstwo - zawód czy wyzwanie?, w: Dziennikarstwo i świat

mediów, red. Z. Bauer, E. Chudziński, Kraków 2010, s. 474.

6 Dz.U. nr 21, poz. 94 z późn. zm. - Ustawa z dnia 2 czerwca 1974 roku - Kodeks pracy, art. 22 § 1.

w celu w ykorzystania przez pracodawcę jego zdolności do wykonyw ania pracy określonego rodzaju, aby w zam ian otrzym ać świadczenie pieniężne, nazyw a­ ne wynagrodzeniem 7.

Stosu nek pracy posiada wiele cech specyficznych, które odróżniają go od zobowiązaniowych stosunków praw a cywilnego (między innym i umowy zlece­ n ia i umowy o dzieło). Te cechy to:

• osobistość św iadczenia - pracow nik, w ykonując zobow iązanie n a rzecz pracodaw cy, nie może powierzyć go trzeciej osobie an i innym podwyko­ nawcom ;

• w ykonyw anie pracy pod kierow nictw em pracodaw cy, w m iejscu i czasie przez niego w yznaczonym - podporządkow anie pracodaw cy oraz osobom k ie ru jący m zakład em pracy pod k ą tem w ydaw anych poleceń, przy czym podporządkow anie nie posiada absolutnego ch a ra k teru , a obw arow ane je s t przep isam i praw nym i;

• odpłatność pracy - za w ykonaną pracę przysłu guje w ynagrodzenie, k tó ­ rego nie m ożna się zrzec (zasad a odpłatności stan ow i je d n ą z głównych zasad uw zględnionych w przepisach K odeksu pracy);

• ciągłość św iadczenia pracy (stosu n ek staran n eg o d ziałania) - zobow ią­ zan ie do w ykonyw ania pracy w sposób ciągły; chodzi przede w szystkim o sta ra n n e działanie przez cały proces pracy, a nie jednorazow e w ykona­ nie k o n k retn ej czynności (por. n a przykład umowa o dzieło);

• ryzyko zw iązane z zatru d n ieniem , które w pisane je s t w yłącznie w dzia­ łaln ość pracodaw cy (ryzyko osobowe, ekonom iczne, gospodarcze, produk­ cyjne, socjalne).

In n i przedstaw iciele doktryny8 dodają do wyżej wymienionych cech: u m iej­ scowienie pracy, skooperowanie pracy oraz uczasowienie pracy.

N a treść stosunku pracy sk ład ają się obowiązki pracow nika oraz praco­ dawcy, które zn ajd u ją się w pewnej w spółzależności ze sobą. M ając n a myśli obowiązki, m am n a uwadze jedynie te prawne obowiązki pracow nika, które są objęte treścią stosunku pracy. Zaw ierając umowę o pracę, pracow nik dobro­ wolnie zobowiązuje się do św iadczenia pracy określonego rodzaju i n a rzecz pracodawcy, zgadzając się jednocześnie n a wypełnianie jego poleceń. N ależy­ te skonkretyzow anie treści obowiązków pracowniczych m a istotne znaczenie w re la cji pracodaw ca - pracownik. Im bardziej są precyzyjne i ja sn e dla p ra­ cownika, tym bardziej mogą pomóc stworzyć lepsze zrozum ienie między p ra­ codawcą oraz wpłynąć n a lepsze wykonanie pracy. N iew ątpliw ie o k reślają one pozycj ę pracow nika w zakładzie pracy, ale również w pływ ają n a zapew nienie należytego porządku w pracy, m ogą wyzwolić poczucie współodpowiedzialno­ ści za pracę oraz wpłynąć pozytywnie n a rozwój zakładu. Podejście w sposób nienależyty bądź naw et obojętny do ich wykonyw ania może wpłynąć ujem nie

7 T. Liszcz, Podporządkowanie pracownika a kierownictwo pracodawcy - relacja pojęć, w: Z zagadnień współczesnego prawa pracy. Księga jubileuszowa Profesora Henryka Lewan­

dowskiego, red. Z. Góral, Warszawa 2009, s. 150-151.

8 B.M. Ćwiertniak, Stosunek pracy, w: Prawo pracy, red. K.W. Baran, Warszawa 2010, s. 138-139.

222

K rystyna Ziółkowska

n a organizację pracy jednostkowego działu lub całego zespołu pracowników. Zabezpieczenie odpowiedniego przebiegu pracy wym aga starannego wykona­ n ia zadań oraz p rzestrzeg an ia w szystkich obowiązków przez pracowników zatrudnionych w zakładzie pracy. Dyspozycyjność w pracy je s t jednym z ele­ mentów pożądanych przez pracodawców.

Obowiązki wynikające z zatrudnienia na podstawie umowy

o pracę według przepisów Kodeksu pracy

Przepisy Kodeksu pracy w skazują n a możliwość zaw arcia umowy o pracę: n a okres próbny, n a czas nieokreślony, n a czas określony, n a czas zastępstw a innego pracow nika. Ze specyfiką zatru d n ien ia połączone są obowiązki p ra­ cownika, które są określone w przepisach prawnych.

W literatu rze przedm iotu ugruntow uje się stw ierdzenie, że nie je s t moż­ liwe sklasyfikow anie obowiązków składających się n a treść stosunku pracy, polegające n a ich w yczerpującym w yliczeniu. J e s t to niem ożliw e, a naw et w literatu rze uw aża się to za bezcelowe9. Tworząc system atykę obowiązków pracowniczych, m ożna w skazać n a ustawowy podział obowiązków, który opie­ ra się n a kryteriu m podmiotowym (obowiązki pracodawcy i pracow nika). Inny spotykany w literatu rze przedmiotu podział to podział na: obowiązki podsta­ wowe i inne, niem ające ch arak teru podstawowego.

Obowiązki podstawowe to takie, których naruszenie w sposób ciężki uza­ sadnia rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia (art. 55 § 1 k.p. - roz­ w iązanie umowy przez pracow nika, art. 52 § 1 pkt 1 k.p. - przez pracodawcę). N iew ykonanie lub nienależyte w ykonanie innych obowiązków, niem ających podstawowego ch arakteru , uzasadnia n a przykład odpowiedzialność porząd­ kową pracow nika, wypowiedzenie mu umowy o pracę. W literatu rze wyrażo­ no pogląd, że w szystkie wymienione w Kodeksie pracy oraz w aktach k reu ją ­ cych indywidualny stosunek pracy obowiązki m a ją ch a ra k ter podstawowy10. Obowiązki również m ożna podzielić według źródła pochodzenia. N a podsta­ wie tego kryteriu m wyróżnia się obowiązki: norm atyw ne, w ynikające wprost z przepisów prawa, umowne, czyli w ynikające z treści czynności k reu jącej sto­ sunek pracy, zwyczajowe czy też m ające swe źródło w zasadach współżycia społecznego11.

9 M. Dörre-Nowak, Prawa i obowiązki stron stosunku pracy, w: Prawo pracy, red. K.W. Ba­ ran, Warszawa 2010, s. 311.

10 Tamże, s. 311-312. 11 Tamże, s. 312.

Podstawa zatrudnienia cywilnoprawnego - Kodeks cywilny

N a możliwość zatru d nienia innego niż zatrudnienie pracownicze w skazują przepisy Kodeksu cywilnego12. N ajczęściej z dziennikarzam i je s t podpisywana umowa zlecenia lub umowa o dzieło, rzadziej dokonuje się spisyw ania umów z dziennikarzam i zarejestrow anym i w form ie przedsiębiorstw . Umowa zlece­ n ia bądź umowa o dzieło zazwyczaj (choć nie je s t to regułą) je s t podpisywana n a k ró tk i okres. C elem tych umów je s t przede w szystkim wykonanie pewnego zobow iązania nałożonego n a osobę św iadczącą usługę bądź w ykonującą dzieło w oznaczonym czasie za w ynagrodzeniem lub bez wynagrodzenia.

W polskim prawie zobowiązań umowa o dzieło, a także umowa zlecenia zajm u ją główne m iejsce wśród umów dotyczących św iadczenia usług. Zdarza­ j ą się jeszcze nieliczne przypadki, że umowę zlecenia bądź umowę o dzieło zalicza się do stosunków pracowniczych regulow anych przez Kodeks pracy, co stanow i bardzo poważny błąd.

Umowa o dzieło

W ujęciu Kodeksu cywilnego przez umowę o dzieło przyjm ujący zam ówie­ nie zobowiązuje się do w ykonania oznaczonego dzieła, a zam aw iający do za­ płaty w ynagrodzenia (art. 627 k.c.). Stro nam i tej umowy są:

1) p rzyjm u jący zam ów ienie, którego w ysiłkiem i sta ra n iem , w w yniku jego pracy i u m iejętn o ści dzieło m a pow stać;

2) zam aw iający , dla którego dzieło m a p ow stać13.

Um owa ta je s t powszechnie zaw ieran a przez pracodawców, jed n akże okre­ su je j wykonyw ania nie w licza się to stażu pracy. Strony w zajem nie u sta la ją i konkretyzują, ja k ie zobowiązanie powinno być wykonane, w zajem nie u sta ­ n aw iają odpłatność za usługę, zaś dla celów dowodowych w ym agana je s t for­ m a pisem na. Umowa o dzieło, k tórej treść określić m ożna ja k o świadczenie pracy i um iejętności nie oparte n a stosunku zależności wykonawcy od zam a­ w iającego, m ające doprowadzić do z góry określonego rezu ltatu (dzieła), z ali­ cza się do kategorii umów o świadczenie u słu g14.

Umowę o dzieło zalicza się często do podgrupy „umów o rezu ltat usługi” i przeciw staw ia się umowie o pracę ze względu n a b rak podporządkowania - oraz umowie zlecenia ja k o umowie o staran n e wykonanie usłu gi15. Między stro­ nam i umowy o dzieło nie może istn ieć jakikolw iek stosunek zależności czy pod­ porządkowania. Przyjm ujący zam ówienie zobowiązuje się do w ykonania dzieła w określonej przyszłości. N ie je s t on obow iązany do osobistego w ykonania

12 Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm. - Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny. 13 Z. Radwański, System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań - część szczegółowa, Warszawa 2007, t. 7, s. 368.

14 Tamże, s. 371.

224

K rystyna Ziółkowska

dzieła, chyba że obowiązek ta k i w ynika z umowy albo z natu ry św iadczenia w rozum ieniu art. 3 5 6 k .c .16

Odróżnienie umów o dzieło od umów o pracę w praktyce wzbudza wiele wątpliwości, szczególnie wśród osób świadczących ten rodzaj pracy. Umowa o dzieło różni się od umowy o pracę b rakiem stosunku zależności między stro­ nam i i koniecznością osiągnięcia oznaczonego rezu ltatu ludzkiej pracy i um ie­ jętn o ści w szerokim znaczeniu, podczas gdy w umowie o pracę decydujący nie je s t rezu ltat, lecz wykonywanie pracy ja k o tak iej. Pracow nik, w odróżnieniu od przyjm ującego zam ów ienie, nie ponosi odpowiedzialności kon traktow ej, gdy św iadczona przez niego p raca nie sp ełn ia oczekiw ań pracodaw cy. N a­ tom iast przyjm ującego zam ów ienie obciąża odpowiedzialność za osiągnięcie określonego rezu ltatu. Prowadzi to do innego rozkładu ryzyka co do wykona­ n ia i ja k o ści usłu gi17.

Pracodaw ca, zaw ierając umowę o pracę z pracow nikiem , zobowiązuje się do d ostarczenia w szelkich niezbędnych narzęd zi do w ykonania pracy, zaś przepisy Kodeksu cywilnego (w przypadku umowy o dzieło) obowiązkiem do­ starczen ia m ateriałów , narzędzi oraz innych środków pomocowych, niezbęd­ nych do w ykonania dzieła, obciążają osobę przyjm ującą zamówienie.

Umowa zlecenia

T ak ja k umowę o dzieło, również umowę zlecenia W ojciech Siud a zalicza do części zobow iązaniow ej przepisów K odeksu cywilnego. N ależy podkre­ ślić, że elem en tam i odróżniającym i tę umowę od umowy o pracę je s t przede w szystkim b rak trw ałej w ięzi m iędzy zleceniodaw cą a zleceniobiorcą, b rak obowiązku pracowniczego podporządkow ania czy naw et odpłatności, której w stosunkach pracowniczych nie m ożna się zrzec.

O soba p rzy jm u jąca zlecen ie zobow iązuje się do d okonania czynności z n ależytą staran n ością w ym aganą dla czynności zawodowych. O trzym ujący zlecenie powinien zastosow ać się do wskazówek dającego zlecenie odnośnie do sposobu w ykonania danej czynności. Przyjm ujący zlecenie powinien wykonać osobiście powierzone mu czynności ze względu n a stosunek zau fania łączący strony umowy. Pow ierzenie w ykonania zlecenia osobie trzeciej je s t dopusz­ czalne tylko wtedy, gdy w ynika to z umowy lub ze zw yczaju18.

16 J. Ciszewski, A. Stępień- Sporek, Prawo cywilne. Zobowiązania i spadki w pytaniach

i odpowiedziach, Warszawa 2009, s. 302.

17 Z. Radwański, dz. cyt., s. 375.

Podsumowanie

Zarówno w stosunkach cywilnoprawnych, ja k i stosunkach pracowniczych podkreśla się znaczenie zasady swobody umów. Stro ny zaw ierające umowę m ogą je j treść ukształtow ać według swego uznania, a tym sam ym powołać do życia m ocą swej woli ta k i stosunek zobowiązaniowy, ja k i odpowiada ich interesom ; stronom wolno, w gran icach ogólnie wytyczonych przez przepisy praw a przedmiotowego, zarówno przyjąć określony typ umowy nazw anej, ja k i modyfikować postanow ienia dotyczące tego typu umowy, uzupełniać je lub odrzucić; wolno im zaw rzeć umowę m ieszan ą czy też umowę o cechach zu­ pełnej nowości, k tórej szczegółową treść one całkow icie u s ta la ją 19. W chwili obecnej pracodawcy z pracow nikam i dziennikarzam i coraz częściej zaw ierają umowy odnoszące się do św iadczenia usług (umowa o dzieło, umowa zlece­ nia), w potocznym język u nazyw ane „umowami śmieciowymi”, które nie gwa­ ra n tu ją w ielu pracowniczych uprawnień.

B i b l i o g r a f i a

Ciszewski J., Stępień-Sporek A., Prawo cywilne. Zobowiązania i spadki w pytaniach i odpowie­

dziach, Warszawa 2009.

Czachórski W., Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1994.

Ćwiertniak B.M., Stosunek pracy, w: Prawo pracy, red. K.W. Baran, Warszawa 2010.

Dörre-Nowak M., Prawa i obowiązki stron stosunku pracy, w: Prawo pracy, red. K.W. Baran, Warszawa 2010.

Liszcz T., Podporządkowanie pracownika a kierownictwo pracodawcy - relacja pojęć, w: Z za­

gadnień współczesnego prawa pracy. Księga jubileuszowa Profesora Henryka Lewandow­ skiego, red. Z. Góral, Warszawa 2009.

Radwański Z., System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań - część szczegółowa, Warszawa 2007. Sasińska-Klas T., Dziennikarstwo - zawód czy wyzwanie?, w: Dziennikarstwo i świat mediów,

red. Z. Bauer, E. Chudziński, Kraków 2010. Siuda W., Istota i zakres umowy o dzieło, Poznań 1964.

Siwicki M., Dziennikarz w ujęciu ustawy Prawo prasowe - problematyka terminologiczna, „Mo­ nitor Prawniczy” 2012, nr 20.

Sobczak J., Radiofonia i telewizja. Komentarz do ustawy, Kraków 2001. Szczurek Z., Prawo cywilne dla studentów administracji, Warszawa 2012. Dzienniki Ustaw

Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm. - Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny. Dz.U. nr 21, poz. 94 z późn. zm. - Ustawa z dnia 2 czerwca 1974 roku - Kodeks pracy. Dz.U. nr 5, poz. 24 - Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 roku - Prawo prasowe.

19 W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1994, s. 109; por. Z. Szczurek,

226

K rystyna Ziółkowska

S u m m a r y

L eg al b asis of jo u rn a list em ploym ent - m ain term s

The main objective of this paper is to present the different forms of the employment of journalists based on the current legislation. The article describes the legal status and rights provided under a contract of employment according to the Labour Code (employment for a probationary period, undetermined period of time, determined period of time or to substitute). There are also other legal bases of journalist employment currently in Poland. These are civil-legal contracts such as a mandate contract or a contract for specific work which are regulated by the Civil Code. Employers are increasingly often concluding contracts with journalists for specific tasks, which are known as “rubbish contracts” because they do not guarantee many employee rights. The author presents, among others, the statutory definition of an employment relationship and the basic differences between the above-mentioned types of contracts.