View of The Poster Art of Henryk Tomaszewski in the Years 1949-1955

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 4 – 2014. KS. MIKOAJ NIEDOJADO. *. TWÓRCZO PLAKATOWA HENRYKA TOMASZEWSKIEGO W LATACH 1949-1955. Gdyby pokusi si o wyznaczenie denotacji terminu „polska szkoa plakatu” przez przyporzdkowanie mu wszystkich nazwisk najwybitniejszych twórców polskiej sztuki plakatowej, to bez wtpienia warto jednego z desygnatów naleaoby przypisa Henrykowi Tomaszewskiemu. Trudno bowiem przeceni jego zasugi w dziedzinie grafiki uytkowej drugiej poowy XX w., zwaywszy na kontekst spoeczno-polityczny, w jakim przyszo mu tworzy. Zmary w pierwszych latach obecnego stulecia, pozostawi po sobie nie tylko dziea o kluczowym wrcz znaczeniu dla rozwoju tej dziedziny sztuki, ale nade wszystko sta si antenatem dla szerokiego grona uczniów – pó niejszych wybitnych polskich plakacistów. Ale nie tylko ich. Jak po latach napisze Jan Lenica, jeden z asystentów Tomaszewskiego na Wydziale Grafiki warszawskiej Akademii Sztuk Piknych: „Jego francuscy uczniowie wnie li nowego ducha do podupadej kolebki plakatu”1. Je li zatem o protoplastach znad Sekwany pisze z uznaniem mistrz pióra Honoré de Balzac, i „[…] pierwsi wymy lili plakaty, przycigajc nimi uwag Parya, rozwijajc w nich oryginalno czcionek, fantazyjno barw, winiety, a pó niej litografie, które uczyniy z plakatu poemat dla oczu […]”2, to zachowujc odpowiednie proporcje. ,TMIKOAJ NIEDOJADO mgr teologii (Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie, 2005) lic historii sztuki (KUL 2010), doktorant historii sztuki KUL; e-mail: hutas@op.pl 1 H. T o m a s z e w s k i, Love. Graphic artist, [katalog], Warszawa 1993, s. 7. 2 Illusions perdues, II: Un grand home de province a Paris, [w:] t e n e, Œuvres completes, Paris 1892, s. 132 [tumaczenie wasne]..

(2) 132. KS. MIKOAJ NIEDOJADO. mona konstatacj t bez wahania odnie do wrae, jakie musiay wywoywa modsze o sto lat prace warszawskiego grafika. Analizujc trwajc bez maa 70 lat dziaalno artystyczn Henryka Tomaszewskiego, nie sposób uciec od pytania o doktryn socrealizmu, której cezura zbiega si z okresem dojrzaej ju twórczo ci artysty. Biorc pod uwag ów specyficzny kontekst panujcej w sztuce ideologii, wyznaczonej umownymi ramami lat 1949-19553, mona sili si na próby umieszczenia twórcy i jego dzie na wiatopogldowej skali pomidzy serwilizmem wobec PRL-u, a jego kontestacj. Jednakowo w przypadku Tomaszewskiego wszelkie tego typu przyporzdkowania okazuj si niewystarczajce. By on „zanurzony w wiecie, który nie by chyba do koca jego wiatem, ale inny by wówczas niedostpny. Dlatego naleao stworzy swój wasny, w jakiej mierze autonomiczny, chocia nie cakiem osobny, odseparowany od realiów codzienno ci”4. Prace artysty powstajce w tym przedziale czasowym, podobnie zreszt, jak i wcze niejsze oraz te, które miay dopiero powsta, charakteryzuje permanentne denie do wyznaczania granic wiata wasnej twórczo ci, wobec których granice systemów politycznych czy ideologii zawsze okazuj si zbyt ciasne.. POCZTKI. Tomaszewski by jednym z tych artystów, których twórczo miaa swoje pocztki w latach trzydziestych minionego stulecia. W Szkole Przemysu Graficznego w Warszawie zdoby zawód rysownika litografa, a nastpnie przeniós si do warszawskiej Akademii Sztuk Piknych, gdzie uczestniczy w zajciach malarstwa pod okiem prof. Mieczysawa Kotarbiskiego, zosta nawet starszym asystentem na Wydziale Malarstwa. Okupacj przey w stolicy; w 1944 r. przeniós si do Lublina, gdzie dziaa w strukturach reaktywowanego przez PKWN Zwizku Zawodowego Polskich Artystów Plastyków5. W la-. 3. Na temat wyznaczenia historycznych granic tego okresu oraz jego periodyzacji zob.: W. W o d a r c z y k, Socrealizm. Sztuka polska w latach 1950-1954, Pary 1986, rozdz. „Realizm socjalistyczny w Polsce”, s. 74-78; por. take: P. P i o t r o w s k i, Awangarda w cieniu Jaty. Sztuka w Europie rodkowo-Wschodniej w latach 1945-1989, Pozna 2005, s. 66-67. 4 M. K n o r o w s k i, Vacat, [w:] Henryk Tomaszewski: legenda polskiego plakatu. Dzieo i posta, [katalog wystawy], red. Z. Schubert, Sopot 2010, s. 4. 5 T e n e, Efekt zwierciadlany, [w:] Pierwsze pówiecze polskiego plakatu 1900-1950, red. P. Rudziski, Lublin 2009, s. 216..

(3) TWÓRCZO PLAKATOWA HENRYKA TOMASZEWSKIEGO. 133. tach 1948-1949 pracowa w odzi jako wykadowca Wyszej Szkoy Sztuk Plastycznych. W dziedzinie grafiki artystycznej debiutowa projektem plakatu dla Komunalnej Kasy Oszczdno ci6 (1937). W jego dorobku do 1949 roku jest te kilka plakatów teatralnych, jednake kluczow rol odegraa twórczo powstajca na potrzeby kina. Je li chodzi o plakat filmowy, dat przeomow stanowi rok 1946, od kiedy to rozpoczyna si wspópraca Eryka Lipiskiego i Tomaszewskiego z „Filmem Polskim”. Obaj arty ci „zgod na wspóprac uzalenili od moliwo ci tworzenia innego – nowego – rodzaju plakatów filmowych, których podstaw [miaa by] ich wasna interpretacja filmu7. Na sukces tego nowatorskiego – jak na polskie warunki – pomysu nie trzeba byo dugo czeka. Ju w 1948 roku z Midzynarodowej Wystawy Plakatu Filmowego w Wiedniu Tomaszewski przywióz pi pierwszych nagród8. Wyrónione zostay m.in. plakaty do filmów: Ludzie bez skrzyde (1947), Niepotrzebni mog odej (1947) i Obywatel Kane (1948). Z dzie tych przebija niezwyka wraliwo koloru, bdca pochodn zastosowanego malarskiego warsztatu, wzbogaconego jeszcze pozostajcymi w pozornej inkongruencji technikami fotomontau i kolau. Wyczuwa si swobod w ksztatowaniu obrazu oraz fantazj w zespalaniu przez autora zrónicowanych elementów. W plakatach tych uwidoczniaj si cechy, które stanowi miay o wyjtkowo ci sztuki Tomaszewskiego. „Grafizm w postaci rudymentarnego rysunku stanowi ywio jego sztuki: paszczyzna zawsze bya jednoznacznie zdefiniowana, iluzja zbdna, cechy przedmiotu zredukowane do koniecznego minimum. Linia, kontur, plama – przestrze niedopowiedzianej bieli, skadaj si na elementy wiata przedstawionego”9. Plakat filmowy, w okresie zataczajcej coraz szersze krgi doktryny realizmu socjalistycznego, stawa si jedn z przestrzeni swobodnej wypowiedzi, gry skojarze i lapidarnej maniery opisu wiata. Te zabiegi pozwalay zamkn w pozornie agodnej formie dwupoziomowo zakodowanej tre ci, przemycajc symptomy kpiny czy te ostrej satyry, wymierzonej przeciw. 6. Sz. B o j k o, Polska sztuka plakatu. Pocztki i rozwój do 1939 roku, Warszawa 1971, s. 141. 7 K. M a t u l, Wykonawca – twórca – artysta. Model autorski w polskim plakacie filmowym i filmie 1946-68, [w:] Plakaty w zbiorach Muzeum Plakatu w Wilanowie, [katalog], red. M. K u r p i k, A. S z y d o w s k a, Warszawa 2008, s. 56. 8 Por. J. B r u k w i c k i, Henryk Tomaszewski, 2004, aktualizacja: 2005, http:// www.culture.pl/pl/tworca/henryk-tomaszewski, [dostp: 17 I 2014]. 9 K n o r o w s k i, Vacat, s. 12..

(4) 134. KS. MIKOAJ NIEDOJADO. „systemowi”10. W rodowisku artystycznym tamtych lat nie brakowao gosów poparcia dla rodzcej si koncepcji sztuki11, ale bardzo szybko okazao si, i sztuka ta, potraktowana w sposób instrumentalny, miaa na celu jedynie legitymizacj monopolu wadzy. Plakat tymczasem sta si przestrzeni, w której dopuszczalna okazywaa si dyskretna kontestacja oraz przemycanie wysublimowanych aluzji12. Jednym z protagonistów takiego podej cia sta si wa nie Tomaszewski, adaptujcy fabuy, tematy i tytuy produkcji kinowych na potrzeby plakatu.. PLAKAT POLITYCZNY. Po wojnie artysta powróci do ASP ju jako profesor, a stao si to dziki staraniom ówczesnego rektora Mariana Wnuka, który wnioskowa uruchomienie na Wydziale Grafiki dwóch pracowni plakatu. Miay by one powierzone opiece Józefa Mroszczaka i wa nie Tomaszewskiego13. Cenn informacj wyja niajc kontekst przemian zachodzcych w pierwszej poowie lat pidziesitych w Akademii Sztuk Piknych, znajdujemy u Wojciecha Wodarczyka. Cytuje on nastpujcy fragment listu rektora Wnuka: „Chce przyj komisja ministerialna, chc wpakowa Krajewskich, dziekanem grafiki ma by Witz i ja bym chcia pana prosi o przyjcie propozycji, bo inaczej ja sobie nie dam rady”14. Znane w rodowisku artystycznym zaangaowanie Juliusza i Heleny Krajewskich (zreszt absolwentów tej samej pracowni Kotarbiskiego) po stronie doktryny realizmu socjalistycznego nakazywao rektorowi daleko posunit ostrono wobec wprowadzania tego typu twórców–ideologów w struktury uczelni. Tomaszewski „nie mia natury kontestatora, ale jako rzecznik zdrowego rozsdku zawsze musia by w opozycji do rzeczywisto ci PRL-u. Chocia bez kostiumu buntownika, demonstrowa niezaleno w my leniu. Móg sobie pozwoli na tak suwerenno . Ideologicznie pozostawa niezaleny, a zasady doktryny móg interpretowa bardzo indywidualnie, wprost nieorto10. N. P r g o w s k i, Temat – plakat: prace studentów Zakadu Projektowania Graficznego Wydziau Sztuk Piknych UMK w Toruniu, red. S. Janiak, N. Prgowski, Toru 2010, s. 10-11. Autor artykuu podaje jako przykad plakat do filmu produkcji radzieckiej Rewizor z 1953 roku. 11 Nowoczeni a socrealizm, [katalog wystawy], red. M. Chrobak, J. wica, Starmach Gallery, t. I, Kraków 2000, s. 216. 12 K n o r o w s k i, Vacat, s. 12. 13 T e n e, Efekt zwierciadlany…, s. 216. 14 Akademia…, s. 164-165..

(5) TWÓRCZO PLAKATOWA HENRYKA TOMASZEWSKIEGO. 135. doksyjnie, co jest zauwaalne w jego plakatach politycznych z lat pidziesitych […]15. Z lat 1949-1955 pochodzi siedem plakatów o tematyce politycznej, spo ród których stylem i przede wszystkim nietypowym rozmiarem (99 x 34 cm) wyrónia si jeden: Witamy 22 lipca (1953). Jest to przedstawienie w formie pionowego pasa, w którego centrum znajduje si napis rozmieszczony w trzech wierszach. Szczególn uwag zwraca opracowanie typograficzne tekstu, który oddany jest trzema rodzajami czcionek o zrónicowanym rozmiarze, barwie i kroju: poprzez elegancki, pochylony krój pierwszego sowa, przez pogrubiony szeryfowy liczby „22”, a po linearny o zwikszonym wietle midzyznakowym ostatniego sowa, otoczonego dodatkowo ksztatem w formie wyduonego owalu. Wprowadzenie takiej rónorodno ci w przestrze warstwy sownej spycha na dalszy plan wtapiajc si w to dekoracj kwiatow, flankujc tekst z góry i z dou. Gówn rol odgrywa maj litery (a jeszcze bardziej cyfry), i tak dzieje si rzeczywi cie; liczba staje si tu dominant, kontrastujc swoimi biao-czerwonymi barwami z granatowym tem, ale nade wszystko przytaczajc rozmiarem. „Tomaszewski by z ca pewno ci artyst, który najlepiej zrozumia moc obrazu mówicego oraz polisemi obrazow liter. Wicej, zniós on granic, która oddzielaa wiat obrazu od wiata pisma, tekstu. Od pocztku […] zaanektowa liter jako materia podstawowy, wykorzystujc jej potencja graficzny i swoisty trop”16. Tym, co charakteryzuje sztuk plakatow Tomaszewskiego, jest majoryzacja znaku graficznego, symbolu czy metafory, przez co wypowied plastyczna staje si bardziej lapidarna, nie tracc nic ze swej czytelno ci i trafno ci 17. W rocznicowym plakacie 22 lipca 1951 (1951, il. 1.)18 na bkitnym tle dominuj trzy elementy, powizane ze sob dziki organicznym dominantom: polska flaga powiewajca na wietrze, biaa gobica w locie oraz d wig przenoszcy fragment stalowej konstrukcji. Pochylone rami d wigu koresponduje z równolegle nachylonym drzewcem, sugerujc widzowi nie tylko ide marszów rokrocznie odbywajcych si w caej ojczy nie z okazji wita Odrodzenia Polski, ale te dynamik przemian dokonujcych si w spoeczestwie. Dogmat goszcy, i ustrój socjalistyczny jest dla Polski najwa ciwszy, moe 15. K n o r o w s k i, Efekt zwierciadlany…, s. 219. B. K o p e r, Liternictwo w plakatach Henryka Tomaszewskiego, [w:] Henryk Tomaszewski: legenda…, s. 50. 17 B r u k w i c k i , Henryk Tomaszewski, [dostp: 16 I 2014]. 18 Fotografie s publikowane za uprzejm zgod Filipa Pagowskiego oraz dziki yczliwo ci Muzeum Plakatu w Wilanowie. W opisie podano po przecinku: tytu plakatu, rok wykonania, format oraz technik. 16.

(6) 136. KS. MIKOAJ NIEDOJADO. potwierdza leccy zgodnie z wyznaczonym ju wcze niej ruchem ptak – symbol pokoju wtapiajcy si w biel flagi. W politycznych plakatach Tomaszewskiego sztandar, transparent czy wa nie flaga s elementami sztafau, pojawiajcymi si najcz ciej spo ród wszystkich stosowanych przez niego motywów. Zgrupowanie flag pastw bloku socjalistycznego ukazuje na przykad plakat powstay z okazji obchodów 36. rocznicy rewolucji pa dziernikowej. Na nim to autorzy 19 na tle masztów z flagami umie cili przedstawione od pasa w gór postaci robotnika i kocho nicy ze sztandarowej rze by Wiery Muchiny z 1937 roku. Efekt uzyskany dziki takiemu zestawieniu oywia stalow materi monumentu, poddajc rozwian odzie figur temu samemu podmuchowi, który porusza pótnami chorgwi. Wspomniany motyw obecny jest te w plakacie Do czynu na cze II zjazdu PZPR (1953, il. 2.), gdzie czerwona przestrze tkaniny chorgwi zostaa wypeniona tekstem referatu Prezesa Rady Ministrów Bolesawa Bieruta, zatytuowanego: „Zadania Partii w walce o szybszy wzrost stopy yciowej mas pracujcych w obecnym okresie budownictwa socjalistycznego”20. Zastosowany tu zabieg artysty jest potwierdzeniem aksjomatu o wspóistnieniu w jego dzieach korespondujcych ze sob faktorów sowa i obrazu: „We wszystkich projektach Tomaszewskiego sowo jest obrazem lub obraz jest sowem. Sowo – obraz nie s tu pojciami opozycyjnymi. Napisy i teksty splataj si z obrazem w jedn cao ”21. W tym konkretnym przypadku nie bez znaczenia jest wymowa ideologiczna plakatu, a mianowicie fakt, e tekst przeniesiony ze szpalty na szturmówk, podnosi rang tej ostatniej, czynic z niej propagandowy transparent. Tak rozumiany pochód jest ju nie tylko manifestem, ale jeszcze bardziej staje si ordziem wygaszanym przez spoeczestwo, a uwierzytelnionym przez autorytet wodza. Tematowi zjazdowemu po wicony jest take pó niejszy o rok plakat Do walki o socjalizm – dobrobyt – trway pokój (ryc. 3). Podobnie, jak na poprzednim, take i tu obecny jest motyw powiewajcego czerwonego sztandaru, umieszczonego na tle konturów Rzeczypospolitej. Doln cz przedstawienia 19. Wspóautorem plakatu by Józef Mroszczak. Referat ten zosta wygoszony podczas IX Plenum KC PZPR pod koniec pa dziernika 1953 roku. Postanowiono przyj go jako wytyczn dziaania Partii przy rozwizywaniu zada polityczno-gospodarczych, podejmujc równocze nie uchwa w sprawie zwoania II Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Por. IX Plenum KC PZPR. Uchwaa o zwoaniu II Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, „Dziennik Polski” [Kraków], 1953, nr 262 (3037) , s. 1. 21 K. L e n k, Moore, [w:] Henryk Tomaszewski: legenda…, s. 40. 20.

(7) TWÓRCZO PLAKATOWA HENRYKA TOMASZEWSKIEGO. 137. wypenia napis uoony kaskadowo w czterech wierszach, przy czym w kadym kolejnym zwiksza si rozmiar zastosowanej czcionki. Zastosowany zabieg, wraz z uyciem ksenotypu, potguje wraenie gbi, a uszeregowany w ten sposób tekst budzi skojarzenie ze wznoszcymi si schodami, nadajc mu walor monumentalno ci22. Wszelkie próby skonfrontowania tego typu prac z pojawiajcymi si równolegle afiszami propagandowymi wypadaj cakowicie na niekorzy tych ostatnich, co kae widzie w Tomaszewskim prekursora wprowadzania do plakatu estetyki mocno wyprzedzajcej swój czas23. Zadziwia i fascynuje owo posugiwanie si formami charakterystycznymi raczej dla grafiki reklamowej, przy równoczesnym zachowaniu wierno ci tematowi. Jest wyrazem geniuszu projektanta, szukajcego takiej formy wyrazu, która byaby najbardziej odpowiednia dla konkretnej tre ci24.. PLAKAT TEATRALNY. Wyra nie zaznaczyy si zwizki warszawskiego artysty ze rodowiskiem teatralnym. Zajmowa si on projektowaniem plakatów dla Teatru Domu Wojska Polskiego w Lublinie25 oraz dla warszawskiego Teatru „Syrena”, z którym wspópracowa równie jako scenograf. Zblienie z t dziedzin ycia artystycznego dao mu szans osobistych kontaktów m.in. z Witoldem Gombrowiczem czy Adolfem Dymsz26. Na lata 1949-1955 przypada sze zrealizowanych projektów plakatów teatralnych, m.in. do spektakli: Dwa tygodnie w raju (1951) czy Rok 1944 (1954). W ród nich uwag zwraca afisz zapowiadajcy inscenizacj Dziadów Adama Mickiewicza w Pastwowym Teatrze Polskim w Warszawie, w listopadzie 1955 roku (il. 4.). Stanowi on kolejny przykad wykorzystania zindywidualizowanej typografii, która w warsztacie artysty grafika stanowia nieodczn cz przekazu wizualnego. Plakat ten pozbawiony jest ilustracji, a zarówno tytu dramatu, jak i umieszczona u dou data premiery, skomponowane s wedug stylu niezgrabnego pisma odrcznego. W tej swobodzie pozornie tylko ujawnia si nonszalancja. „W istocie rzeczy 22. Odno nie do cech kompozycji stosowanych w socrealizmie. Zob.: W o d a r c z y k, Socrealizm..., s. 17. 23 K n o r o w s k i, Efekt zwierciadlany…, s. 245; zob. take: M. K r a s s o w s k a, Akademia Sztuk Piknych w Warszawie, [w:] Polskie ycie artystyczne w latach 1945-1960, red. A. W o j c i e c h o w s k i, Wrocaw–Warszawa–Kraków 1992, s. 151. 24 L e n k, Moore…, s. 34. 25 Henryk Tomaszewski: legenda…, s. 52. 26 K n o r o w s k i, Efekt zwierciadlany…, s. 216..

(8) 138. KS. MIKOAJ NIEDOJADO. jego […] kapry ny dukt by precyzyjnie i faktycznie projektowany w ramach cao ci. Równocze nie obok pojawiaa si regularna czcionka jako przeciwwaga niesforno ci”.27 Patrzc na plakat do Mickiewiczowskiego dramatu trudno oprze si wraeniu, e autor zapomnia umie ci sowo tytuowe, zastpujc je logotypem. W rzeczy samej tytu przejmuje tu funkcj obrazowania, cho przecie nie zatraca równocze nie swojej warto ci semantycznej. „Tomaszewski uwydatnia dwuznaczno ukryt gdzie pomidzy patrzeniem a czytaniem, a do granicy czytelno ci, nie zarzucajc nigdy wymogu skuteczno ci komunikatu, wa ciwej dla sztuki plakatu”28. Pó niejsze plakaty teatralne, zwaszcza te z lat sze dziesitych, stanowice differentia specifica jego twórczo ci, uwypukliy jeszcze bardziej te tendencje. Dziea budzce w ród krytyki artystycznej, widzów czy postronnych obserwatorów w równym stopniu zachwyt, jak i oburzenie, po wiadczaj tym samym, i niemoliwe jest przyjcie wobec nich postawy indyferentyzmu. Paleta przerónych rodków plastycznych wiata estetycznego, takich jak kaligrafia, piktogram, ideogram czy logotyp, w poczeniu z zastosowanymi w formie graficznej figurami retorycznymi, jak paralela, metafora, synekdocha, decyduje o wyjtkowej wymowie plakatów teatralnych Tomaszewskiego29. Jednake o owej wymowie w najszerszym znaczeniu wiadczy przede wszystkim konwencja teatru, w której przedstawia on rzeczywisto . Jego plakaty tworz zudzenie wiata poprzez uycie w nich wa ciwych znaków, podobnie jak ma to miejsce wa nie w teatrze: „Ogldajc plakaty Tomaszewskiego, uczestniczymy w spektaklu, poddani dziaaniu magii i zadziwieni urod ich formy. Dopiero po chwili orientujemy si, e to, co byo pokazane, dziaa jak rekwizyt teatralny, który jedynie przywouje prawdziwy obraz przedmiotu”30.. 27. Tame, s. 245. K o p e r, Liternictwo…, s. 46. 29 Tame, s. 48. 30 L e n k, Moore…, s. 36; zob. take: M. W a l l i s, Sztuka z punktu widzenia semantycznego – nowa metoda estetyki, [w:] t e n e, Sztuki i znaki. Pisma semiotyczne, Warszawa 1983, s. 9. 28.

(9) TWÓRCZO PLAKATOWA HENRYKA TOMASZEWSKIEGO. 139. INNE KATEGORIE PLAKATOWE. Tomaszewski projektowa take plakaty okoliczno ciowe, zapowiadajce wydarzenia dotyczce gospodarki (Midzynarodowy Dzie Spódzielczoci. 9 wrzesie 1951), o wiaty (Wystawa ksi ki i ilustracji. Wrzesie 1951). Jeden z nich, przygotowany na Dni O wiaty, Ksiki i Prasy, Dla nich budujemy nowe, szczliwe ycie (1951), zosta wyróniony na I Ogólnopolskiej Wystawie Plakatu w 1953 roku 31. Spo ród dzie o tematyce kulturalnej na wyrónienie zasuguje bez wtpienia poster zaprojektowany na okoliczno „Roku chopinowskiego 1949” (il. 5.) Powstao kilka jego wersji rónicych si w warstwie sownej (POLSKA. Rok chopinowski 1949; X Festiwal Chopinowski. Duszniki Zdrój 27-29 VIII 1955; CHOPIN). Stron obrazow stanowi bliej nieokre lone ugrowe to rozja niajce si ku górze, tworzc wraenie rozmytej linii horyzontu i bladego nieba z przesuwajcymi si po nim obokami. Na pierwszym planie znajduje si charakterystyczny piktogram odwzorowujcy fortepian, na który skadaj si: fragment klawiatury, podniesiona nakrywa oraz stylizowany pulpit na nuty. Na nim ustawiona jest czerwona plansza z napisem sugerujcym temat wydarzenia muzycznego. Przytaczany ju wyej Jan Lenica, urzeczony zaskakujc form tego plakatu, tak charakteryzowa peen ilustracyjno ci i zdobnictwa styl Tomaszewskiego: „Posiada od dawna biego , wirtuozeri rki. […] Ze skonno ciami do elegancji, arabeski, lubia potacowa, przytupywa jak w mazurze czy kujawiaku. […] Sycha w jego liternictwie, jak zreszt w caej twórczo ci, echa jarmarku, przedwojennych szyldów sklepowych, kiermaszowych malowanek. Tej niegdy bujnej, dzi zanikajcej subkultury. W tym jego polsko podskórna, ale zawsze wyczuwalna” 32. Trudno nie zgodzi si z tak interpretacj, majc przed oczami afisz tchncy nostalgiczno ci nieuchwytnego pejzau. Minimalne pochylenie skonstruowanego przez artyst elementu graficznego budzi natomiast asocjacje eglarskie, czynic z niego ód z wystawionym na wiatr aglem. I ju nie wiadomo, czy to oboki pyn po niebie, czy fortepian w ród pól Mazowsza, czy tylko pobrzmiewaj echa muzyki wielkiego kompozytora. Plakat mogcy da widzom rozlege moliwo ci interpretacji zawartych w nim tre ci, szczególnie w dobie socrealizmu domaga si inteligentnego uycia metafory i alegorii, zwaszcza je li wykonywao si pastwowe zamówienia. Uyty jzyk musia bowiem stymulowa w gowach odbiorców 31. Zob. Nagrody na I Ogólnopolskiej Wystawie Plakatu, „Przegld Artystyczny” 1953, nr 3,. s. 18. 32. HT, s. 6-7..

(10) 140. KS. MIKOAJ NIEDOJADO. samodzielne skojarzenia33. Tomaszewski posiada umiejtno posugiwania si takim wa nie wieloaspektowym jzykiem, który „[…] nie uznaje retorycznych fraz, a zadowala si zdroworozsdkow prawd”34. W okresie nieustpliwej walki ideologicznej ustroju komunistycznego z kapitalizmem zachodu plakat reklamowy by towarem mocno deficytowym. W dorobku Tomaszewskiego znajduje si tylko jeden, zachcajcy do skorzystania z usug Polskich Linii Lotniczych „LOT”. Trudno jednake byoby domy li si tre ci owej reklamy, gdyby nie nazwa podniebnego przewo nika, umieszczona w jzyku polskim i rosyjskim wzdu górnej krawdzi, oraz wyobraenie leccego samolotu. Poniej bowiem roztacza si ju charakterystyczny dla socrealizmu widok d wigów oraz wznoszcej si budowli ukazanej w mocnym skrócie perspektywicznym, w sposób powszechnie obowizujcy w latach odbudowy. W plakacie tym odczuwa si niedobór charakterystycznych dla Tomaszewskiego sposobów komponowania przestrzeni, przytacza natomiast szablonowo dystynktywna dla sztuki nacechowanej zaprogramowan „ideowo ci”. O tej ostatniej tak pisa Józef Mroszczak, w referacie wygoszonym podczas narady ZPAP w czerwcu 1953 roku: „Najbardziej istotna rónica midzy gorszym, czy lepszym plakatem reklamowym okresu przedwojennego, a plakatem, który w Polsce Ludowej sta si wanym rodkiem agitacji za suszn spraw ludzi pracy, tkwi w postawie ideowej i stosunku twórcy do swego dziea”35. Powyszy przykad reklamy w wydaniu socjalistycznym pokazuje dobitnie odmienn tendencj, a mianowicie brak osobistego stosunku artysty do przedstawianej tre ci. Na szcz cie w twórczo ci bohatera niniejszego artykuu tego typu prace stanowi znikomy procent dorobku.. PLAKAT FILMOWY. W latach trzydziestych XX wieku, gdy w pracowni Edmunda Bartomiejczyka warszawskiej ASP nauki pobierali tacy twórcy, jak Konstanty Sopoko czy Olga Siemaszkowa, a projektowaniem plakatu zajmowali si m.in. Bohdan Bocianowski i Eryk Lipiski, Henryk Tomaszewski nalea do najmod-. 33. L e n k, Moore…, s. 30. K n o r o w s k i, Vacat, s. 12. 35 O dalszy wzrost poziomu ideowo-artystycznego plakatu polskiego, „Przegld Artystyczny” 1953, nr 3, s. 4. 34.

(11) TWÓRCZO PLAKATOWA HENRYKA TOMASZEWSKIEGO. 141. szej generacji artystów36. Przywoane na pocztku niniejszego artykuu przykady jego plakatów filmowych byy zapowiedzi przyszych sukcesów. W 1953 roku, na wspomnianej ju wyej I OWP, komisja pod przewodnictwem Wiceministra Kultury, Jana Wilczka, przyznaa Tomaszewskiemu pierwsz nagrod za trzy dziea tej kategorii: Ditta (1952, il. 6.), Pod niebem Sycylii (1952, il. 7.), oraz Rewizor (1953)37. Twórczo plakatowa artysty zostaa w tym samym roku doceniona nagrod pastwow II stopnia w dziale literatury i sztuki38. Obok wyrónie nie brakowao te zarzutów pod adresem jego sztuki. By posdzany o lenistwo w podej ciu do problemu zawartego w temacie plakatu, o zabaw kolorem z zamiarem pokrycia pustki ideowej faszujc rzeczywisto estetyk39. Artysta pozosta jednak wierny swoim twórczym przekonaniom, nie rezygnujc z wywalczonego przed laty przywileju tworzenia dzie autorskich. „ ci le wyznaczy swoje artystyczne terytorium i nikt nie o mieli si naruszy tej suwerenno ci. To by szczególny dowód uznania i poszanowania dla jego twórczego dorobku […]” 40. Powstaway kolejne plakaty filmowe, w których nadal wany by kolor, plama barwna oraz starannie dobrana bd zakomponowana czcionka; sztuka projektowana ze specyficznym poczuciem humoru, niebywa intuicj i zawieszon w próni point; „sztuka bez przymiotników”41. Warte przywoania s ponisze przykady: Najpikniejsza (1954), Urok szatana (1954), Pierwszy po Bogu (1955), Godziny nadziei (1955).. ARTYSTA I PEDAGOG. Henryk Tomaszewski, wybitny rysownik, satyryk i karykaturzysta, ilustrator ksiek dla dzieci, scenograf, projektant wystaw, autor okadek ksikowych, by nade wszystko wybitnym plakacist. W krótkim przedziale czasowym doby realizmu socjalistycznego jego dziea zostay docenione w Polsce i za jej granicami; byy obecne – co oczywiste poza Warszaw – na wystawach plakatu w Moskwie, Wiedniu, Berlinie i Nowym Jorku42. Okres ener36. B o j k o, Polska sztuka plakatu..., s. 129. Zob. Nagrody..., s. 18; K n o r o w s k i, Efekt zwierciadlany…, s. 223. 38 Zob. Nagrody pastwowe za rok 1953, „Przegld Artystyczny” 1953, nr 3, s. 3. 39 M r o s z c z a k, O dalszy wzrost…, s. 10. 40 K n o r o w s k i, Vacat, s. 8. 41 J. Z i e l e c k i, Henryk Tomaszewski, „Projekt” 1985, nr 4 (163), s. 4. 42 L e n i c a, HT, s. 6. 37.

(12) 142. KS. MIKOAJ NIEDOJADO. gicznej indoktrynacji rodowiska artystycznego przez wadze komunistyczne zamyka si w twórczo ci Tomaszewskiego pracami wykonanymi wraz z Wojciechem Fangorem przy oprawie V wiatowego Festiwalu Modziey i Studentów. Estetyka wykonanego na t okoliczno monumentalnego fryzu, zdradzajca upodobania artysty zmierzajce w kierunku abstrakcji, bya negacj zalecanej przez doktryn sztuki figuratywnej i zapowiadaa nadchodzce zmiany, co mia potwierdzi Arsena43. Tomaszewski reprezentowa postaw polskiej przewrotno ci wynikajcej z do wiadczenia pozostawania w opozycji, ale bez znamion buntu czy obywatelskiego nieposuszestwa44. I zapewne dlatego by ceniony zarówno przez artystów odcinajcych si od deformujcych sztuk propozycji wadz, jak i przez same wadze. „Gdy swoboda wypowiedzi artystycznej bya ograniczona, dziaa jak pedagog liczc na to, e nadejd lepsze czasy dla samodzielnie my lcych artystów”45. Sam by przykadem takiego podej cia do twórczo ci i tego te uczy swoich studentów, uczestników zaj jego pracowni w Akademii, z któr by zwizany do 1984 roku. W jego metodzie nauczania nie byo miejsca na pustosowie i jaow reprodukcj, dlatego nie pozwala bezmy lnie na ladowa ani siebie, ani innych, chcia uczy autorskiego my lenia. Skdind prawdziwe jest stwierdzenie Lenicy, e po ród wielu uczniów nie mia na ladowcy, bo jego na ladowa si nie da46. Twórczo wielkiego plakacisty trafnie podsumowuj sowa jego samego, wypowiedziane podczas dyskusji nad I Ogólnopolsk Wystaw Plakatu. „Szukajmy wasnej wypowiedzi, a wówczas wasne rozwizanie narzuci nam faktur: czy pdzlem, czy piórem, olejno czy akwarel” 47. Tomaszewski szuka wasnej, autorskiej wypowiedzi i dlatego jego twórczo nie popada w przecitno . Co wicej, staa si kamieniem milowym, wyznaczajc kierunek rozwoju polskiej sztuki plakatowej. „Druga poowa lat pidziesitych i pocztek lat sze dziesitych byy najlepszymi latami polskiego plakatu. Jeeli co takiego, jak polska szkoa plakatu naprawd istniao – to wa nie wtedy48.. 43. K n o r o w s k i, Efekt zwierciadlany…, s. 223. T e n e, Vacat, s. 11. 45 Tame, s. 4. 46 HT, s. 7; zob. take: K n o r o w s k i, Vacat, s. 22. 47 A. W o j c i e c h o w s k i, Z dyskusji nad I Ogólnopolsk Wystaw Plakatu, „Przegld Artystyczny” 1953, nr 3, s. 11. 48 L e n k, Moore, [w:] Henryk Tomaszewski: legenda…, s. 30. 44.

(13) TWÓRCZO PLAKATOWA HENRYKA TOMASZEWSKIEGO. 143. SPIS ILUSTRACJI 1. 22 lipca 1951, 1951, 49,3 x 67,2 cm, offset barwny. 2. Do czynu na cze II Zjazdu PZPR, 1953, 99,6 x 70 cm, offset barwny. 3. Do walki o socjalizm, dobrobyt, trway pokój, 1954, 137 x 100 cm, offset barwny. 4. Dziady. Adam Mickiewicz, 1955, 93,5 x 68 cm, offset barwny. 5. Chopin, 1949, 70 x 53 cm, litografia barwna. 6. Ditta, 1952, 98,5 x 68 cm, offset barwny. 7. Pod niebem Sycylii, 1952, 68 x 98,5 cm, tempera barwna.. THE POSTER ART OF HENRYK TOMASZEWSKI IN THE YEARS 1949-1955. Summary The article is an attempt to summarize the Henryk Tomaszewski’s (1914-2005) poster art in the period of the social-realism doctrine domination. The artist belongs to so called “Polish Poster School”; he created nearly 50 poster projects between 1949-1955. What draws attention is his unique method of shaping posters’ surface with the usage of painting techniques, and his interest in typography. Those features are also typical for his political posters from that period, which distinguish him among others as an artist with a distance to the social-realism doctrine. Key words: Tomaszewski, poster, Socrealism, graphic, typography.. TWÓRCZO PLAKATOWA HENRYKA TOMASZEWSKIEGO W LATACH 1949-1955. Streszczenie Artyku jest prób podsumowania plakatowej twórczo ci Henryka Tomaszewskiego (19142005) w latach obowizywania doktryny realizmu socjalistycznego. Twórca naley do grona przedstawicieli tzw. "polskiej szkoy plakatu", a w swoim dorobku artystycznym posiada niemale 50 projektów plakatów przypadajcych na lata 1949-1955. Szczególn uwag zwraca jego oryginalna metoda ksztatowania powierzchni plakatu z wykorzystaniem warsztatu malarskiego oraz zainteresowanie typografi. Cechy te s charakterystyczne take dla jego plakatów politycznych z tego okresu, co wyrónia go jako twórc majcego dystans wobec zasad narzuconej doktryny realizmu socjalistycznego. Sowa kluczowe: Tomaszewski, plakat, socrealizm, grafika, typografia..

(14) 144. KS. MIKOAJ NIEDOJADO.

(15) TWÓRCZO PLAKATOWA HENRYKA TOMASZEWSKIEGO. 145.

(16) 146. KS. MIKOAJ NIEDOJADO.

(17)