http://dx.doi.org/10.18778/0860-6587.27.31
https://orcid.org/0000-0002-5034-806X
Anna Burzyńska-Kamieniecka*
WYKORzYSTANIE KONCEPCJI PLAIN LANGUAGE
W uPRASzCzANIu TEKSTÓW DO TESTOWANIA
zNAJOMOŚCI JĘzYKA POLSKIEGO
JAKO OBCEGO
Słowa kluczowe: prosty język, upraszczanie tekstu, testowanie rozumienia tekstu pisanego, wskaźniki czytelności tekstu, egzaminy certyfikatowe z JPJO
Streszczenie. W artykule pokazano, że zasady tworzenia tekstów zgodnie ze standardem plain
language i narzędzia pomiaru ich czytelności mogą znaleźć zastosowanie w procesie adaptowania
tekstów służących do testowania znajomości JPJO. Dostosowywanie wykorzystywanych w zada-niach testowych tekstów oryginalnych (autentycznych) do wymogów standardów egzaminacyjnych wymaga ich modyfikacji. Już ze wstępnej analizy przykładowych zadań służących do testowania sprawności czytania na egzaminie certyfikatowym z JPJO wynika, że będące ich podstawą teksty oryginalne poddano transformacjom zgodnym z zasadami plain language. W przygotowaniu tek-stów do testowania znajomości języka polskiego jako obcego można więc posługiwać się schema-tem upraszczania tekstów opisanym przez badaczy prostej polszczyzny, a w ustalaniu stopnia ich trudności pomocniczo wykorzystywać automatyczne narzędzia pomiaru.
1. W POSzuKIWANIu REGuŁ EFEKTYWNEJ KOMuNIKACJI – PLAIN LANGUAGE
Zdobywająca coraz większą popularność nie tylko wśród językoznawców koncepcja prostego języka (plain language) wiąże się ze stosowaniem szeregu zasad tworzenia tekstów i narzędzi ich analizy, które można w pewnym zakresie wykorzystać w procesie nauczania i testowania języków obcych. Ruch społecz-ny prostego języka (plain language movement) zakłada upraszczanie komunika-cji w sferze publicznej przez dostosowywanie funkcjonujących w niej tekstów
* anna.burzynska-kamieniecka@uwr.edu.pl, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Filologii
(zwłaszcza pisanych) do możliwości percepcyjnych „przeciętnego odbiorcy”1.
Dążenie do jasności, prostoty i zwięzłości wypowiedzi jako właściwości dobrego stylu, zalecane współcześnie w różnego rodzaju poradnikach i wydawnictwach poprawnościowych2, było obecne już w retoryce antycznej (w teorii trzech stylów
– styl niski), nie jest więc niczym nowym. Poszukiwanie reguł efektywnej ko-munikacji przyczyniło się jednak do określenia skutecznych zasad upraszczania tekstów oraz wypracowania narzędzi pozwalających na automatyczną ocenę sto-pnia ich przystępności, traktowanej jako cecha stylowa prostego języka (Piekot, Maziarz 2014, s. 314).
2. zASADY uPRASzCzANIA TEKSTÓW zGODNIE zE STANDARDEM PLAIN LANGUAGE
Dostosowanie tekstu do wymogów standardu plain language powinno do-prowadzić do takiego sposobu jego organizacji, „(…) który zapewnia przecięt-nemu obywatelowi szybki dostęp do zawartych w nim informacji, lepsze ich zrozumienie oraz – jeśli trzeba – skuteczne działanie na ich podstawie” (Piekot i in. 2019, s. 199). Aby tego dokonać, można według wrocławskich badaczy prostej polszczyzny3, zastosować odpowiednie reguły tworzenia wypowiedzi,
biorąc pod uwagę w hierarchicznej budowie tekstu: aspekt leksykalny (dobór słownictwa), aspekt składniowy (budowę zdań), aspekt kompozycyjny i kogni-tywny (organizację treści) oraz aspekt wizualny (typografię i layout tekstu) (Pie-kot i in. 2019, s. 199). W celu uproszczenia tekstu należy zatem, uwzględniając jego poziomy, kierować się właściwymi zasadami (sformułowanymi w formie zaleceń lub zakazów) i na ich podstawie dokonywać konkretnych działań na tekście (odpowiednio transformacji leksykalnych, składniowych, kompozycyj-nych czy interpersonalkompozycyj-nych). Opisane wyżej zależności ilustruje poniższa tabe-la, w której przedstawiono podstawowe zasady przygotowania tekstów zgodnie z wytycznymi plain language.
1 Przejawy aktywności tego ruchu są widoczne w szeregu inicjatyw wspieranych przez
ad-ministrację publiczną i instytucje pozarządowe m.in. w USA, Wielkiej Brytanii oraz w krajach UE (w Polsce jest to na przykład zainicjowana w 2012 r. kampania społeczna Język urzędowy przyjazny
obywatelom).
2 W odniesieniu do języka polskiego A. Markowski w Nowym słowniku poprawnej
polszczy-zny (2003, s. 1754) wiąże cechę jasności tekstu z jego zrozumiałością, podczas gdy prostota łączy
się z wyborem środków językowych najbardziej naturalnych i typowych dla danej sytuacji komuni-kacyjnej, zwięzłość zaś polega na unikaniu w tekście wszelkich elementów redundantnych.
3 Chodzi o grupę badaczy z Uniwersytetu Wrocławskiego, a zwłaszcza Tomasza Piekota
Tabela 1. Dostosowywanie tekstów do wymogów prostego języka
– podstawowe zasady i techniki transformacji
Poziom tekstu Podstawowe zasady opracowania tekstu transformacyjneTechniki
struktura globalna (tematyczna) tekstu
Przygotuj plan tekstu (wyodrębnij akapity).
Do każdego z akapitów dodaj streszczający go nagłówek.
kompozycyjne
poziom
akapitu/zdania/wyrazu
Stosuj krótkie zdania (maksymalnie trzykrotnie złożone).
Unikaj skomplikowanych konstrukcji gramatycznych (form bezosobowych, strony biernej, nominalizacji). Używaj wyrazów ogólnych i często
używanych.
Unikaj słów wielosylabowych. Trudne słowa wyjaśniaj przez ich
parafrazę.
składniowe
leksykalne
poziom
relacji nadawczo-odbiorczych
Zwracaj się do odbiorcy. Mów w swoim imieniu.
Ujawniaj siebie. interpersonalne Źródło: opracowanie własne na podstawie Piekot i in. 2015; 2019
3. WYKORzYSTANIE zASAD PLAIN LANGUAGE W ADAPTACJI TEKSTÓW DO TESTOWANIA JPJO
Bez wątpienia jednym z podstawowych materiałów dydaktycznych, stosowa-nym zarówno w nauczaniu, jak i w testowaniu języków obcych są teksty. Według Angielsko-polsko-słoweńskiego glosariusza terminów z zakresu testowania bie-głości językowej tekst w procesie testowania stanowi „fragment dyskursu, w for-mie pisanej bądź mówionej, wykorzystany jako podstawa dla zestawu jednostek testu” (Angielsko-polsko-słoweński glosariusz..., 2004, s. 99). W przypadku JPJO do testowania biegłości w zakresie znajomości tego języka na egzaminach certy-fikatowych używa się różnych typów tekstów, których wykazy zawierają Stan-dardy wymagań egzaminacyjnych4. Teksty w formie pisemnej są podstawą zadań
4 Standardy wymagań egzaminacyjnych znajdują się w załączniku do Rozporządzenia Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 26 lutego 2016 r. w sprawie egzaminów z języka polskiego jako obcego (Dz. U. 2016, poz. 405).
egzaminacyjnych stosowanych do kontrolowania określonych sprawności, używa się ich zwłaszcza do badania rozumienia tekstów pisanych (sprawności czyta-nia)5, ale także pojawiają się w testowaniu mówienia i (czasami) pisania oraz
poprawności gramatycznej.
3.1. PRZYGOTOWANIE TEKSTU JAKO PODSTAWY ZADANIA TESTOWEGO (ROZUMIENIE TEKSTU PISANEGO)
Podstawę zadań testowych służących sprawdzaniu rozumienia tekstów pi-sanych na egzaminach certyfikatowych z JPJO stanowią, w zależności od pozio-mu zaawansowania, teksty preparowane i/lub oryginalne poddane odpowiedniej modyfikacji (adaptacji)6. Aby dostosować stopień trudności tekstów
wyjścio-wych (oryginalnych) do wymogów danego poziomu (A1–C2), przeprowadza się na nich szereg różnego rodzaju działań (transformacji). W zasadzie pierwszym z poziomów, na którym testuje się rozumienie za pomocą adaptowanych tekstów oryginalnych, jest poziom B1 (na poziomach A1–A2 podstawą zadań testowych są głównie teksty preparowane, chociaż dopuszcza się bardzo uproszczone teksty oryginalne, takie jak np. pojedyncze napisy, reklamy czy afisze). Sposoby mody-fikowania oryginalnych tekstów wyjściowych przez ich upraszczanie do poziomu B1, tak by stały się podstawą zadań testowych do sprawdzania rozumienia tek-stów pisanych, ilustrują poniższe przykłady7.W tekstach wyjściowych
zaznaczo-no miejsca, w których dokonazaznaczo-no zmian w celu dostosowania ich stopnia trudzaznaczo-ności do wymagań poziomu B1 (jasne wyróżnienia – usunięte fragmenty tekstu, ciemne wyróżnienia – inne modyfikacje).
Przykład 1
A. Tekst wyjściowy (oryginalny)
Źródło: https://www.national-geographic.pl/traveler/opozniony-samolot-oto-wszystko-co-powinie-nes-wiedziec-o-swoich-prawach [10.05.2020].
Opóźniony samolot? Oto wszystko, co powinieneś wiedzieć o swoich prawach Podpowiadamy, w jaki sposób ubiegać się o rekompensatę, która jednorazowo może wynosić nawet 600 euro.
5 Zgodnie z opisem zagadnień kontrolnych do analizy testów biegłości przez tekst stosowany
w testowaniu sprawności czytania rozumie się „ próbkę języka pisanego, która stanowi materiał wyjściowy zadania” (Listy…, 2004, s. 53).
6 Jako teksty oryginalne traktuje się tutaj pochodzące z różnych źródeł materiały tekstowe,
które powstały dla rodzimych użytkowników języka w celach innych niż glottodydaktyczne, podczas gdy teksty preparowane są specjalnie tworzone na potrzeby testowania znajomości JPJO.
7 Wszystkie podane tutaj zadania testowe pochodzą z przykładowego testu egzaminacyjnego dla
Jedna z czarterowych linii lotniczych ujawniła informację, że w pierwszym pół-roczu 2016 roku aż 256 ich lotów z lub do Polski było opóźnionych dłużej niż 3 godziny. Sporo, prawda?
Przy założeniu, że w każdym z samolotów leciało 150 osób, poszkodowanych zostało blisko 40 tys. osób. Gdyby wszystkie opóźnienia powstały z przyczyny leżącej po stronie linii lotniczej, to wartość należnych rekompensat wyniosłaby ponad... 13 mln euro, czyli ok. 58 mln złotych!
Po pierwsze: przyczyna
Lot może zostać opóźniony, a nawet odwołany, z wielu powodów. Mgła czy klę-ska żywiołowa, zamknięcie przestrzeni powietrznej spowodowane np. konflik-tem na danym terenie czy strajk personelu lotniskowego to czynniki, na które linie lotnicze nie mają wpływu.
Zdarzają się jednak sytuacje, kiedy rejs nie zostaje zrealizowany o czasie z przy-czyny leżącej po stronie przewoźnika. W takiej sytuacji – zgodnie z prawem unijnym – pasażerom przysługuje rekompensata. Kwestia ta dotyczyć może co najmniej kilkudziesięciu tysięcy polskich pasażerów rocznie.
– Dokładne statystyki opóźnień samolotów są trudno dostępne. Z oczywistych
powodów takich informacji nie podają linie lotnicze. W ich interesie nie leży to, aby pasażerowie dobrze znali swoje prawa. Dlaczego? Bo dla przewoźników może to być bardzo kosztowne – mówi Mecenas Marcin Maciejewski z
opóź-nionysamolot.pl
Rekompensata – w jakich sytuacjach?
Jak zatem wygląda kwestia rekompensat za opóźnione i odwołane loty? Pro-blem ten został szczegółowo uregulowany w Rozporządzeniu (WE) nr 261 /2004 Parlamentu Europejskiego i rady z 11.02.2004. Według przepisów, po-dróżujący ma prawo do rekompensaty jeżeli rejs:
• został odwołany na mniej niż 14 dni przed wylotem,
• jest opóźniony o ponad 3 godziny z winy leżącej po stronie przewoźnika, • podróżujący w wyniku opóźnienia utracił kolejne połączenie lub odmówiono
mu wejścia na pokład.
Wysokość rekompensaty zależy od długości przelotu i wynosi kolejno: • 250 euro (ok. 1 110 złotych) w przypadku rejsów do 1500 km,
• 400 euro (ok. 1 780 złotych) w przypadku podróży pomiędzy 1500 km a 3500 km,
• 600 euro (ok. 2 670 złotych) dla pozostałych rejsów (ponad 3500 km). Oznacza to, że kwota wypłaconej rekompensaty może częściowo, a nawet cał-kowicie pokryć koszt kolejnych wakacji. Czteroosobowa rodzina, domagając się należnego im zwrotu z tytułu opóźnionego lub odwołanego lotu, może otrzy-mać nawet ponad 10 tys. złotych.
A co gdyby, zrobiła to za ciebie firma?
– Chociaż kwoty rekompensat są stosunkowo wysokie, pasażerowie często
rezy-gnują z ubiegania się o nie. Swoją decyzję uzasadniają kosztami postępowania, długotrwałością procedury, brakiem znajomości przepisów czy mnogością for-malności związanych ze zgłoszeniem takiego roszczenia – zauważa Maciejewski.
Dlatego też tak prężnie rozwijają się firmy, które wyręczają pasażerów w ubie-ganiu się o rekompensatę. – Klient przekazuje nam skany dokumentów,
podpisu-je umowę i czeka na przelew. Całość sprawy podpisu-jest prowadzona przez wyspecjali-zowaną firmę, która nie pobiera z góry żadnych opłat.
Jak wynika z danych kancelarii Passenger Rights, zajmującej się pozyskiwa-niem rekompensat za opóźnione lub odwołane loty, w ostatnim roku liczba po-dróżnych, którzy zgłosili się z prośbą o wsparcie wzrosła trzykrotnie, a firma w ciągu dwóch lat działalności wywalczyła rekompensaty w wysokości ponad 4 milionów złotych.
Wahasz się?
Warto pamiętać, że unijne prawo dotyczące rekompensat dotyczy wszystkich linii lotniczych: zarówno tradycyjnych (np. LOT), budżetowych (np. Wizzair), jak i czarterowych (np. Enter Air).
Na każdym przewoźniku spoczywa także obowiązek poinformowania pasaże-rów o ich prawach, oraz – niezależnie od przyczyny opóźnienia – zapewnienia napojów, posiłków czy hotelu w stopniu adekwatnym do długości oczekiwania. Swoich praw związanych z rekompensatą za opóźnienie lub odwołanie lotu z przyczyn leżących po stronie przewoźnika można dochodzić nawet przez 10 lat.
B. Zadanie testowe (rozumienie tekstu pisanego)
Źródło: www.certyfikatpolski.pl/ testy przykładowe, poziom B1 [10.05.2020].
II. Proszę przeczytać tekst, a następnie – jak w przykładzie – zaznaczyć: TAK – gdy zdanie jest zgodne z tekstem; NIE – gdy nie jest zgodne z tekstem.
_____ / 7 p. (7 x 1 p.)
Spóźniony samolot
W jaki sposób starać się o zwrot pieniędzy za bilet, kiedy nasz samolot się spóźnił lub w ogóle nie poleciał? Jedna z linii lotniczych podała informację, że w pierwszej połowie 2016 roku aż 256 jej lotów było opóźnionych o więcej niż 3 godziny. W takiej sytuacji, zgodnie z prawem Unii Europejskiej, pasażerowie mogą dostać zwrot pieniędzy za lot.
– Trudno znaleźć dokładne statystyki spóźnionych samolotów, bo takich infor-macji nie podają linie lotnicze. To nie jest dla nich wygodne, aby pasażerowie mogli korzystać ze swoich praw – mówi adwokat Marcin Maciejewski.
Według przepisów pasażer ma prawo do zwrotu pieniędzy, jeżeli rejs został od-wołany na krócej niż 14 dni przed wylotem lub jest opóźniony o ponad 3 go-dziny. To, ile linie lotnicze nam zwrócą, zależy od długości lotu i może to być nawet 600 euro.
– Pasażerowie często rezygnują i nie starają się o zwrot pieniędzy w przypadku spóźnionego lub anulowanego samolotu. Mówią, że to skomplikowane, nie zna-ją prawa i muszą wypełnić dużo dokumentów – zauważa Maciejewski. Dlatego też szybko rozwijają się firmy, które pomagają pasażerom w otrzyma-niu zwrotu pieniędzy. – Klient przekazuje nam skany dokumentów,
podpisu-je umowę i czeka na przelew, a sprawą zajmupodpisu-je się wyspecjalizowana firma – mówi jeden z pracowników.
Na podstawie: http://www.national-geographic.pl/traveler/opozniony-samolot-oto-wszystko-co--powinienes-wiedziec-o-swoich-prawach
Przykład 2
A. Tekst wyjściowy (oryginalny)
Żródło: https://brief.pl/najlepsze_polskie_kampanie_spoleczne/; [10.05.2020] Najlepsze polskie kampanie społeczne
“Ta reklama jest zrobiona dla pieniędzy”, „Majewskich posadzili”, „Przy-jaciół się nie wyrzuca”… Prezentujemy najlepsze polskie kampanie spo-łeczne, które zostały nagrodzone lub wyróżnione w ostatnich dwóch edy-cjach Konkursu Kampania Społeczna Roku.
(…)
2) Majewscy w pudle
Akcja “Majewskich posadzili” jest częścią kampanii “Książki w Pudle”, która prowadzona jest przez Fundację ZMIANA. W polskich zakładach karnych nie ma nowych, wydanych w ostatnim czasie książek. Koszt zaopatrzenia placówek w nowe książki jest zbyt wysoki. Dlatego grupa miłośników czytelnictwa posta-nowiła walczyć o równy dostęp do tych dóbr kultury. Celem kampanii było
za-chęcenie mieszkańców Warszawy do oddawania swoich książek na rzecz zakła-dów karnych. Organizatorzy tak tłumaczyli nazwę akcji: Majewski to popularne nazwisko. Każdy z nas zna jakiegoś Majewskiego. Każdy z nas zna lub słyszał też o jakimś znajomym, który trafił do więzienia. Chcemy zwrócić uwagę na fakt, że w więzieniach siedzą ludzie, którzy po odbyciu kary mogą mieć szansę na nowe życie. Dzięki mądrym książkom dajemy szansę młodzieży, kobietom, matkom i mężczyznom, którzy chcą coś zmienić. Do akcji włączyły się znane osoby noszące to nazwisko: Alicja Majewska (piosenkarka) i Szymon Majewski (showman), którzy wzięli udział w promocyjnej sesji fotograficznej.
Nazwa kampanii: Majewskich posadzili
Nadawca: Fundacja Zmiana Wykonawca: LokaLOVE
Kategoria: Kampania Społeczna Roku 2013 w kategorii Kampanie lokalne (…) B. Zadanie testowe (rozumienie tekstu pisanego)
Źródło: www.certyfikatpolski.pl/ testy przykładowe, poziom B1 [10.05.2020]
Jak wynika z powyższych przykładów, dostosowywanie tekstu oryginalne-go (wyjścioweoryginalne-go) do wymogów poziomu B1 polegało na wprowadzeniu szeregu zmian na różnych poziomach jego organizacji. Dotyczyły one kompozycji i or-ganizacji treści, co wiązało się ze znacznym skróceniem tekstu (w tekście 1.
po-minięto fragmenty kilku akapitów, a ostatni usunięto w całości, zrezygnowano ze śródtytułów i wypunktowania informacji; w tekście 2., będącym fragmentem większej całości, usunięto tytuł, śródtytuł oraz informacje dodatkowe znajdujące się po tekście głównym). Transformacje kompozycyjne wpłynęły także na aspekt wizualny materiału tekstowego (w tekście 1. usunięto zbędne wyróżnienia i po-działy, zastosowano jednolity rozmiar czcionki; w tekście 2. dostosowano jego układ graficzny do typu zadania – uzupełnianie luk). Istotne modyfikacje wprowa-dzono także w warstwie leksykalnej i składniowej. Transformacje leksykalne obej-mowały takie działania, jak pomijanie zbędnych wyrazów, zamiana słów trudnych (spoza poziomu B1) na ich łatwiejsze odpowiedniki, eliminacja słownictwa spe-cjalistycznego, stosowanie parafrazy i dopowiedzenia w celu doprecyzowania tre-ści i zapewnienia spójnotre-ści. W zakresie przekształceń składniowych uproszczono zwłaszcza zbyt trudne konstrukcje (zamieniono nieosobowe formy czasownika na osobowe, wprowadzono depasywizację, skrócono zdania wielokrotnie złożone). Aby zwiększyć czytelność tekstu w pewnym stopniu sparafrazowano także jeden z jego fragmentów, co spowodowało zmianę jego formy przy zachowaniu warto-ści merytorycznej (tekst 1.). Działania modyfikujące (transformacje), przeprowa-dzone w obrębie analizowanych tekstów, ilustruje poniższa tabela.
Tabela 2. Dostosowywanie tekstów oryginalnych do wymogów standardów wymagań
egzaminacyjnych na poziomie B1 – podstawowe techniki transformacji
Poziom tekstu Przykłady Techniki transformacyjne Tekst 1. wyjściowy (oryginalny) Tekst docelowy
(adaptowany) Tekst 2. wyjściowy(oryginalny) Tekst docelowy(adaptowany)
struktura globalna – rozbudowane akapity, np.: Chociaż kwoty rekompensat są stosunkowo wysokie, pasażero-wie często rezygnują z ubiegania się o nie. Swoją decyzję uzasadniają kosz-tami postępowania, długotrwałością procedury, brakiem znajomości przepi-sów czy mnogością formalności związa-nych ze zgłoszeniem takiego roszczenia – zauważa Macie-jewski. – śródtytuły; – długość tekstu: 578 wyrazów; – skrócone aka-pity (usunięte lub sparafrazowane fragmenty), np.: Pasażerowie często rezygnują i nie starają się o zwrot pieniędzy w przy-padku spóźnionego lub anulowanego samolotu. Mówią, że to skomplikowa-ne, nie znają prawa i muszą wypełnić dużo dokumen- tów – zauważa Maciejewski. – usunięcie śródty-tułów; – długość tekstu: 197 wyrazów; – struktura wieloelementowa (kilka numerowanych kolejno tekstów-akapitów z własnymi tytułami);
– obecne elementy: tytuł głów-ny całego tekstu: Najlepsze polskie kampanie społeczne; wprowadzenie: “Ta reklama jest zrobiona dla pieniędzy”, „Majewskich posadzili”, „Przyjaciół się nie wyrzu-ca”… Prezentujemy najlepsze polskie kampanie społeczne, które zostały nagrodzone lub wyróżnione w ostatnich dwóch edycjach Konkursu Kampa-nia Społeczna Roku; tytuł tekstu-akapitu: 2) Majewscy w pudle;
– zróżnicowana typografia (wyróżnienia itp.);
– długość tekstu: 205 wyrazów;
– struktura jed-noelementowa (wybrany jeden ciągły tekst-aka-pit); – usunięte ele-menty: tytuł główny, wpro-wadzenie, tytuł wybranego tek-stu-akapitu oraz informacje dodat-kowe znajdujące się po tym tekście; – układ graficzny ujednolicony i dostosowany do typu zadania (uzu-pełnianie luk); – długość tekstu: 154 wyrazy;
Poziom tekstu
Tekst 1. wyjściowy (oryginalny)
Tekst docelowy
(adaptowany) Tekst 2. wyjściowy(oryginalny) Tekst docelowy(adaptowany)
Techniki
transformacyjne
poziom akapitu/zdania/wyrazu
– pasażerom przy-sługuje;
– całość sprawy jest prowadzona przez wyspecjalizowaną firmę; – pasażerowie mogą dostać; – sprawą zajmuje się wyspecjalizo-wana firma;
– która prowadzona jest przez fundację;
– o jakimś znajomym, który trafił do więzienia;
– mogą mieć szansę na nowe życie;
– w więzieniach siedzą ludzie, którzy;
– dajemy szansę młodzieży, kobietom, matkom i męż-czyznom, którzy chcą coś zmienić;
– włączyły się znane osoby noszące to nazwisko;
– którą prowadzi fundacja; – o kimś, kto znalazł się w wię-zieniu; – mają możliwość rozpoczęcia nowego życia; – w tego typu miejscach są osoby, które; – dajemy szansę nie tylko młodzie-ży, ale starszym, którzy chcą się zmienić; – przyłączyło się kilka znanych osób, (…) noszą oni nazwisko; składniowe – opóźniony; – ujawniła; – mecenas; – podróżujący; – przelotu; – wyręczają; – dłużej niż; – w pierwszym półroczu; – z prawem unij-nym; – na mniej; – rekompensata; – wysokość rekom-pensaty; – ubiegać się o re-kompensatę; – w ich interesie nie leży;
– znali swoje prawa; – w ubieganiu się o rekompensatę; – spóźniony; – podała; – adwokat; – pasażer; – lotu; – pomagają; – o ponad; – w pierwszej połowie; – z prawem Unii Europejskiej; – na krócej; – zwrot pieniędzy za lot;
– to, ile linie lotni-cze nam zwrócą; – starać się o zwrot pieniędzy; – nie jest dla nich wygodne; – mogli korzystać ze swoich praw; – w otrzymaniu zwrotu pieniędzy; – w zakładach karnych; – grupa miłośników czytel-nictwa; – po odbyciu kary; – na rzecz; – kampanii; – kobietom, matkom i męż-czyznom; – w więzieniach; – grupa fanów literatury; – po wyjściu na wolność; – do; – akcji; – starszym; leksykalne
Źródło: opracowanie własne Tabela 2. (cd.)
Na podstawie powyższego zestawienia widać, że zastosowane przez autorów zadań testowych techniki transformacyjne, służące dostosowaniu tekstów ory-ginalnych do wymogów odpowiedniego poziomu zaawansowania językowego (B1), są tożsame z transformacjami zalecanymi w upraszczaniu tekstów przez badaczy prostej polszczyzny. Wydaje się, że pewną pomocą w przygotowaniu tekstów oryginalnych do wykorzystania ich w zadaniach testowych może stać się schemat postępowania wypracowany przy dostosowywaniu tekstów użytko-wych do standardu plain language. Proponuje się w nim (w zależności od stopnia problematyczności tekstu wyjściowego) wybór jednej z trzech strategii działania: przeprowadzenie korekty gramatycznej „na powierzchni” tekstu (opartej na trans-formacjach gramatycznych), wewnątrztekstowy przekład tekstu na prosty język (za pomocą transformacji gramatycznych i leksykalnych oraz zabiegów pragma-lingwistycznych, przy zachowaniu pierwotnej kompozycji tekstu i kolejności zdań) i tzw. przeprojektowanie tekstu (czyli nadanie mu zupełnie nowego kształtu przez nawet całkowitą zmianę jego struktury, jednak z zachowaniem podstawo-wej funkcji i warstwy treściopodstawo-wej) (Piekot i in. 2015, s. 102–103).
4. AuTOMATYCzNA OCENA PRzYSTĘPNOŚCI TEKSTu JAKO CECHY STYLOWEJ PLAIN LANGUAGE
W ramach dążenia do skutecznego porozumiewania się nie tylko opisano za-sady postępowania z tekstami trudnymi (w celu ich uproszczenia), ale także opra-cowano metody służące obiektywnej ocenie ich przystępności8.
Badania nad zrozumiałością tekstów, zapoczątkowane w drugiej połowie XIX wieku w USA, doprowadziły do powstania wielu wzorów i procedur anali-tycznych służących pomiarowi ich właściwości, na przykład w postaci oblicze-nia tzw. wskaźnika czytelności tekstu. Do najbardziej znanych formuł analitycz-nych na czytelność tekstu należy m. in. opracowany w 1948 r. przez Rudolfa Flescha wzór (Flesch Reading Ease Readability Formula) uzależniający dostęp-ność tekstu od długości zdań (liczby wyrazów) i złożoności słów (liczby sylab): T = 206,835 – 1,015 x Tw – 84,6 x Ts,gdzie T – trudność tekstu, Tw –średnia liczba wyrazów w zdaniu, Ts –średnia liczba sylab w słowie (Gruszczyński i in., 2015, s. 12)9.
8 Określenia charakteryzujące zrozumiały tekst jako przystępny, czytelny, dostępny są tym
ar-tykule używane synonimicznie. Narzędzia i procedury analityczne wykorzystywane do oceny przy-stępności tekstów w perspektywie dydaktyki JPJO szczegółowo przedstawiła Olga Matyjaszczyk (Matyjaszczyk 2018).
9 W zmodyfikowanej przez J.P. Kincaida wersji wzór ma postać: T = 0,39 x T
w – 11,8 x Ts
– 15,59 i pozwala na odniesienie uzyskanej wartości do liczby lat przeznaczonych na edukację (Gruszczyński i in., 2015, s. 12).
Innym, często wykorzystywanym do automatycznej analizy tekstów, jest wzór autorstwa Roberta Gunninga, pozwalający także wyliczyć wskaźnik czy-telności tekstu (tzw. indeks FOG lub mglistości tekstu): T = 0,4 x (Tw + Ts), gdzie Tw – średnia liczba wyrazów w zdaniu, Ts – procent wyrazów trójsylabowych lub dłuższych (Gruszczyński i in., 2015, s. 12). Zastosowanie podanego wzoru, przy uwzględnieniu takich parametrów powierzchniowych tekstu jak trudność słow-nictwa i średnia długość zdań10, pozwala na określenie przystępności tekstu w
od-niesieniu do poziomu wykształcenia jego odbiorcy (np. indeks FOG o wartości 8 dla analizowanego tekstu oznacza, że powinna go zrozumieć osoba, która za-liczyła osiem lat edukacji). Zależność między dostępnością tekstów a długością edukacji (liczbą lat) ich czytelników można ocenić także za pomocą tzw. grafu czytelności tekstu Edwarda Fry`a (Fry Graph Readability Formula), zestawiając odpowiednio w badanej próbie (na tekście o objętości ok. 100 słów) średnie war-tości długości zdań i długości wyrazów.
Na gruncie polskim badania nad przystępnością tekstów prowadził Walery Pisarek, który na podstawie analizy tekstów prasowych opracował wzór pozwala-jący na oszacowanie stopnia trudności wypowiedzi, znany jako tzw. wzór Pisarka
, gdzie T – stopień trudności tekstu, Ts – wskaźnik trudności składni (prze-ciętna długość zdania mierzona w wyrazach), Tw – wskaźnik trudności słownictwa (procent wyrazów mających 4 i więcej sylab) (Pisarek 1969, s. 44).
Ustalenia W. Pisarka i sformułowane przez niego „w wyniku konfrontacji cech stylu wiadomości prasowych z cechami języka potocznego” (Pisarek 1966, s. 52–53) zalecenia odnośnie do tworzenia zrozumiałych tekstów prasowych, sta-ły się inspiracją do poszukiwań istoty prostego języka dla polskich badaczy wyko-rzystujących instrumentarium lingwistyki kwantytatywnej i korpusowej.
Obecnie badaniami nad standardem prostej polszczyzny zajmuje się na Uni-wersytecie Wrocławskim Pracownia Prostej Polszczyzny (www.ppp.uni.wroc. pl)11. W 2010 r. wrocławscy lingwiści we współpracy ze specjalistami od
prze-twarzania języka naturalnego z Politechniki Wrocławskiej, badając przystępność tekstów o Funduszach Europejskich, opracowali dostosowaną do właściwości języka polskiego aplikację Logios12, która umożliwia obliczanie indeksu FOG
w dowolnym tekście (Piekot i in. 2019, s. 205).
10 W podobny sposób opracowali formuły czytelności tekstu np. Harry McLaughlin (SMOG
Readability Formula) oraz Edgar Dale i Jeanne Chall (Dale-Chall Readability Formula). Większość
wzorów tego typu opiera się na powierzchniowych cechach tekstu, zwłaszcza takich jak: długość zdań i wyrazów (sylab lub liter), liczba wyrazów n-sylabowych, udział słownictwa częstego lub rzadkiego (Piekot, Maziarz 2014, s. 314).
11 o badaniach prowadzonych przez PPP nad prostą polszczyzną w sferze publicznej piszą
T. Piekot, G. Zarzeczny i E. Moroń (Piekot i in. 2019).
Z kolei na Uniwersytecie SWPS w Warszawie zespół pod kierunkiem Wło-dzimierza Gruszczyńskiego, realizując projekt badawczy „Mierzenie stopnia zrozumiałości polskich tekstów użytkowych (pozaliterackich)”, utworzył Ja-snopis13, aplikację do ustalania stopnia zrozumiałości tekstów (Gruszczyński
i in. 2015).
O wykorzystaniu metod automatycznego mierzenia zrozumiałości tekstów można mówić także w odniesieniu do tekstów przeznaczonych dla specyficznej grupy odbiorców, jakimi są uczestnicy procesu dydaktycznego. Mimo pewnych ograniczeń, opisane wyżej narzędzia i wskaźniki znalazły zastosowanie w ba-daniu przystępności tekstów w podręcznikach szkolnych przeznaczonych dla rodzimych użytkowników (Kerr 1949), (Berry, Lee 1982), w Polsce zajmowali się tym zagadnieniem m.in. Jan Iluk (2012) i Anna Łobos (2013). W odniesieniu do języka polskiego jako obcego badał podręczniki Grzegorz Zarzeczny, który wykorzystał wskaźnik Gunninga do przedstawienia ich stopnia trudności (Za-rzeczny 2016).
4.1. POMIARY PRZYSTĘPNOŚCI TEKSTÓW W DYDAKTYCE JPJO Automatyczne pomiary stopnia przystępności tekstów okazują się potrzeb-ne w dydaktyce języków obcych, zwłaszcza jeśli chodzi o dobór i przystosowa-nie tekstów (przede wszystkim oryginalnych) do nauczania danego języka, ale także wykorzystywanych do testowania jego znajomości. W przypadku języka polskiego jako obcego również istnieje możliwość zastosowania wskaźników czytelności tekstu do określenia jego przydatności zarówno w nauczaniu, jak i w testowaniu na odpowiednim poziomie zaawansowania językowego. Jak wykazała Anna Seretny (2006; 2015), można w tym celu użyć chociażby obu omówionych wcześniej wskaźników – przystosowanego do właściwości pol-szczyzny indeksu R. Gunninga14 i formuły R. Flescha, traktując oba narzędzia
13 www.jasnopis.pl/aplikacja
Biorąc pod uwagę szereg danych, zespół warszawski opracował wzór na zrozumiałość polskiego tekstu, uwzględniający 20 różnych zmiennych, który następnie wykorzystano w tworzonej aplikacji. Dzięki Jasnopisowi można m.in. ocenić trudność tekstu wg odpowiednich klas w skali 1–7, gdzie każdemu jej stopniowi odpowiada właściwy poziom wykształcenia (etap edukacji). Narzędzie to może być pomocne także przy opracowaniu tekstu trudnego (pokazuje zbyt długie zdania, wskazuje łatwiejsze odpowiedniki trudnych słów itp.).
14 Według A. Seretny „(…) zastosowana przez Gunninga prosta formuła matematyczna
umożliwia stosunkowo szybkie określenie stopnia trudności tekstu, czyli stopnia jego „czytelności – dostępności” (nie: zrozumiałości) dla odbiorcy. Formule tej towarzyszy szczegółowa skala, dzięki której można stwierdzić, jaki poziom umiejętności językowych, określany w latach edukacji szkolnej, musi prezentować odbiorca, by informacje zawarte w tekście były dla niego dostępne” (Seretny 2006, s. 90).
jako pomoc we wstępnej ocenie czytelności15 tekstów, co wydaje się
szczegól-nie istotne w przypadku materiałów oryginalnych i adaptowanych16. Następnie,
aby sprawdzić, w jaki sposób proponowany tekst zostanie odebrany przez uczą-cych się, można zastosować test W. L. Taylora (cloze test), usuwając z analizo-wanego materiału tekstowego co siódmy wyraz (dla tekstów długości około 200 wyrazów). Uzupełnienie odpowiedniej liczby luk przez uczących się wskazuje na stopień trudności tekstu (uznaje się go za właściwie dobrany przy 15 i więcej prawidłowych uzupełnieniach) (Seretny 2015, s. 189).
4.2. BADANIA PRZYSTĘPNOŚCI TEKSTÓW NA UŻYTEK TESTOWANIA JPJO
A. Seretny pokazała także zastosowanie opisanych wyżej metod pomiaru automatycznego w określaniu stopnia trudności tekstów na przykładzie polskich testów biegłości z 2004 roku.17 Badaczka, korzystając z indeksu Gunninga,
do-konała pomiaru czytelności wybranych tekstów z angielskich i polskich egzami-nów certyfikatowych (dla poziomu B2 i C2). Zestawienie wyników otrzymanych dla tekstów w obu językach wykazało niewielkie różnice wskaźnika czytelności, co wskazywałoby na ich zbliżony stopień dostępności, zgodnie z zaleceniami ESOKJ (Seretny 2006, s. 97).
5. ETAPY PRACY NAD TEKSTAMI ORYGINALNYMI W PROCESIE TESTOWANIA JPJO (PODSuMOWANIE)
Modyfikowanie tekstu oryginalnego (wprowadzane oczywiście w różnym za-kresie w zależności od stopnia skomplikowania tekstu wyjściowego i docelowego poziomu jego zaawansowania) jest działaniem niezbędnym do jego zastosowania
15 Dla tekstów stosowanych w dydaktyce języka polskiego jako obcego wskaźnik czytelności
przyjmuje odpowiednio wartości około 6 (poziom B1) i 8 (poziom B2).
16 o wykorzystaniu indeksu Gunninga w badaniach nad czytelnością tekstów dydaktycznych
i ograniczeniach w ustalaniu stopnia ich trudności pisze również Małgorzata Banach (Banach 2011). Należy jednak pamiętać, że wskaźnik Gunninga jako zależny od kryteriów semantycznego i składniowego „(…) pomija także wiele czynników, takich np. jak stopień trudności tematu tekstu, potencjał intelektualny odbiorcy, jego nastawienie itp., które mogą się przyczynić do podniesienia bądź obniżenia poziomu czytelności tekstu” (Seretny 2006, s. 90).
17 W badaniu dla języka polskiego wykorzystano materiały tekstowe będące podstawą zadań
przeznaczonych do testowania rozumienia tekstu pisanego na poziomie B2 i C2 na egzaminach certyfikatowych (testy przykładowe z 2004 roku).
w certyfikatowych testach biegłości. Subiektywna ocena skomplikowania formal-nego i treściowego tekstu wyjściowego, dokonywana w celu jego wykorzystania jako podstawy zadania testowego, może zostać uzupełniona przez obiektywne ba-danie jego czytelności z użyciem odpowiednich wskaźników, skal i aplikacji, ta-kich jak np. indeks mglistości Gunninga, wskaźnik czytelności Flescha czy polski Jasnopis. Kolejnym etapem pracy nad tekstem będzie dostosowanie go do wymo-gów standardów egzaminacyjnych dla konkretnego poziomu znajomości języka przez poddanie go różnego typu transformacjom. W tym celu można na przykład posłużyć się, opisanym przez badaczy prostej polszczyzny, schematem uprasz-czania tekstów użytkowych, wybierając jedną ze strategii – gramatyczną korektę tekstu, jego przekład na prosty język lub dokonanie parafrazy (tzw. przeprojekto-wania tekstu wyjściowego). Następnie, aby potwierdzić, że zmodyfikowany tekst został właściwie dobrany pod względem trudności, można posłużyć się testem Taylora, prosząc wybraną grupę kontrolną o uzupełnienie luk. Tak przygotowany i sprawdzony pod względem stopnia trudności tekst stanowi podstawę do opraco-wania zadania testowego.
BIBLIOGRAFIA
Angielsko-polsko-słoweński glosariusz terminów z zakresu testowania biegłości językowej, 2004,
Kraków.
Banach M., 2011, Tekst trudny, czyli jaki? O czynnikach wpływających na trudność tekstu, „Polo-nica”, t. 31, s. 27–35.
Berry K., Lee D., 1982, Readability and the Choice of Textbooks, „Journal of College Science Te-aching”, nr 11(3), s. 152–156. http://www.jstor.org/stable/42966403, [10.05.2020].
Gruszczyński W., Broda B., Nitoń B., Ogrodniczuk M., 2015, W poszukiwaniu metody
automatyczne-go mierzenia zrozumiałości tekstów informacyjnych, „Poradnik Językowy”, z. 2, s. 9–22.
Iluk J., 2012, Wpływ czytelności tekstów edukacyjnych na efektywność nauczania w warunkach
szkolnych, „Kształcenie Językowe”, nr 10(20), s. 73–89.
Kerr M.,1949, Use of Readability Formulas in Selecting Textbooks, „The Elementary School Jour-nal” l, 49(7), s. 411–414. http://www.jstor.org/stable/998903, [10.05.2020].
Listy zagadnień kontrolnych do analizy tekstów biegłości językowej, 2004, Kraków.
Łobos A., 2013, Czytelność tekstu w wybranych podręcznikach do nauczania muzyki w szkole
pod-stawowej, w: H. Synowiec, M. Kubarek (red.), Odmiany polszczyzny w szkole: teoria i prak-tyka, Katowice, s. 202–219.
Markowski A. (red.), 2003, Nowy słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa.
Matyjaszczyk O., 2018, Prosty język jako narzędzie do adaptacji tekstów na potrzeby nauczania
języka polskiego jako obcego – przegląd badań, „Oblicza Komunikacji 11” (w druku).
Piekot T., Maziarz M., 2014, Styl „plain language” i przystępność języka publicznego jako nowy
kierunek w polskiej polityce językowej, „Język a Kultura”, t. 24, s. 307–324.
Piekot T., Zarzeczny G., Moroń E., 2015, Upraszczanie tekstu użytkowego jako (współ)działanie.
Perspektywa prostej polszczyzny, w: S. Niebrzegowska-Bartmińska, M.
Nowosad-Bakalar-czyk, T. Piekot (red.), Działania na tekście. Przekład – redagowanie– ilustrowanie, Lublin, s. 99–116.
Piekot T., Zarzeczny G., Moroń E., 2019, Standard plain language w polskiej sferze publicznej, w: M. Zaśko-Zielińska, K. Kredens (red.), Lingwistyka kryminalistyczna. Teoria i praktyka, Wrocław, s. 197–214.
Pisarek W., 1966, Recepty na zrozumiałość wypowiedzi, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 2–3, s. 38–53. Pisarek W., 1969, Jak mierzyć zrozumiałość tekstu?, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 4, s. 35–48. Seretny A., 2006, Wskaźnik czytelności tekstu jako pomoc w określaniu stopnia jego trudności, „Ling-
Varia”, nr 2(2), s. 87–98.
Seretny A., 2015, Słownictwo w dydaktyce języka. Świat słów na przykładzie języka polskiego jako
obcego, Kraków.
Zarzeczny G., 2016, Dyskurs glottodydaktyczny w podręcznikach do nauczania języka polskiego
jako obcego wydanych w USA i Wielkiej Brytanii po 1945 r. (niepublikowana rozprawa
dok-torska), Wrocław.
Anna Burzyńska-Kamieniecka
THE uSE OF THE PLAIN LANGuAGE CONCEPT TO SIMPLIFY TExTS FOR TESTING KNOWLEDGE OF POLISH AS A FOREIGN LANGuAGE Keywords: plain language, text simplification, reading comprehension testing, text readability indicators, Polish as a foreign language certificate exams
Abstract. The article shows that the rules for creating texts in accordance with the plain langu-age standard as well as the tools used for measuring their readability can also be used in the process of adapting texts for testing knowledge of Polish as a foreign language. It is required to modify ori-ginal (authentic) texts used in exam tasks in order to adapt those texts in a way that they correspond with exam standards requirements. Yet, the initial analysis of sample tasks aimed at testing reading comprehension in Polish as a foreign language exams shows that the underlying original texts were transformed according to the plain language rules. Therefore, when preparing texts for testing know-ledge of Polish as a foreign language it is possible to apply the text simplification patterns described by researchers of plain Polish. The level of difficulty of those texts can be determined using automa-tic measurement tools as an auxiliary method.
