• Nie Znaleziono Wyników

View of The Process of Parentification in the context of Family Systems Theory

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "View of The Process of Parentification in the context of Family Systems Theory"

Copied!
17
0
0

Pełen tekst

(1)

DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rped.2016.8(44).3-1

TERESA ROSTOWSKA€ JUDYTA BORCHET

PROCES PARENTYFIKACJI

W KONTEK

CIE TEORII SYSTEMOWEJ

WPROWADZENIE

Zgodnie z załoeniami teorii systemowej członkowie rodziny nalee mog do kilku podsystemów równoczenie, np. małeskiego, rodzicielskiego, rodzestwa itp. Kady podsystem ma własn wewntrzn struktur, obejmujc takie elemen-ty składowe, jak wiek i płe, cechy psychofizyczne i role, jakie pełni poszczegól-ne osoby w zwizku z przynalenoci do danej rodziny. Zmiana choby jednego elementu w jakimkolwiek podsystemie rodzinnym wpływa na wszystkie jego składniki, co w konsekwencji zmienia cały system (Bertalanffy, 1984). Na system rodzinny wpływaj czynniki istniejce wewntrz rodziny, jak i czynniki ze rodo-wiska zewntrznego. Mog one scala rodzin bd powodowa jej rozpad. Wła-ciwe granice zewntrzne systemu rodzinnego sprzyjaj zachowaniu prywatnoci i intymnoci jego członków, zezwalajc im jednoczenie na współdziałanie ze rodowiskiem. Trwałe, a zarazem elastyczne granice wewntrzne systemu ro-dzinnego umoliwiaj jego członkom pełnienie przynalenych im funkcji oraz po-dejmowanie wanych dla realizacji tych funkcji zada rozwojowych (Rostowska,

Prof. dr hab. Teresa ROSTOWSKA – kierownik Zakładu Bada nad Rodzin i Jakoci ycia, Instytut Psychologii, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet Gdaski, ul. Jana Bayskiego 4, 80-309 Gdask; e-mail: t.rost@wp.pl

Mgr Judyta BORCHET – doktorantka, Instytut Psychologii, Wydział Nauk Społecznych, Uniwer-sytet Gdaski, ul. Jana Bayskiego 4, 80-309 Gdask; e-mail: judyta.borchet@gmail.com

(2)

Ch, 2008). Sztywne granice zewntrzne i wewntrzne w systemie rodzinnym wpływaj negatywnie na funkcjonowanie całej rodziny, a take na rozwój poszczególnych jej członków (Rostowska, Rostowski, 2006). Efektywne pełnienie zrónicowanych ról rodzinnych jest moliwe wyłcznie wtedy, gdy cała rodzina funkcjonuje w prawidłowy sposób (Ziemska, 1986).

Rodzicielstwo to jedno z najwaniejszych zada rozwojowych człowieka do-rosłego. Od stopnia zaangaowania i sposobu realizacji tego zadania zaley nie tylko szczcie własne rodziców, ale take szczcie ich dzieci. Zdarza si, e na skutek zakłóce w funkcjonowaniu systemu rodzinnego dochodzi do naruszania granic zarówno midzy podsystemami składajcymi si na system rodzinny, jak równie wewntrz poszczególnych podsystemów. Duym zagroeniem dla ja-koci ycia członków rodziny jest niedojrzało rodziców do małestwa i rodzi-cielstwa, wynikajca najczciej z ich niedojrzałoci osobowej, w tym niedojrza-łoci intelektualnej, społecznej, osobowociowej, z niewłaciwie ukształtowanych relacji małeskich, mało spójnego systemu wartoci małonków, zbytniej kon-centracji rodziców na własnych potrzebach oraz nieliczenia si z potrzebami dziecka. Niedojrzali rodzice czsto preferuj styl wychowania oparty na autory-tarnych przekazach, nie uwzgldniaj predyspozycji psychofizycznych i zainte-resowa dziecka, oczekuj od niego bezwzgldnego podporzdkowania si ich woli. Zdarza si, e niektórzy rodzice nadmiernie obciaj dziecko zadaniami i obowizkami, które przekraczaj jego moliwoci, kompetencje i umiejtnoci. S to najczciej obowizki, które sami powinni wykonywa jako rodzice opieku-nowie, a z rónych wzgldów tego nie czyni (Rostowska, 2008). W literaturze przedmiotu takie nadmierne obcianie dziecka rolami charakterystycznymi dla człowieka dorosłego okrelane jest terminem „parentyfikacja”. Pojcie parenty-fikacji, które w polskiej literaturze psychologicznej i pedagogicznej jest słabo udokumentowane – zarówno pod wzgldem teoretycznym, jak i empirycznym – zazwyczaj jest rozumiane jako odwrócenie ról przypisanych społecznie osobom dorosłym i niepełnoletnim (Pasternak, Schier, 2014). W niniejszym opracowaniu, które ma charakter teoretyczno-przegldowy, proces parentyfikacji bdzie rozpatrywany jako odwrócenie ról pełnionych przez rodziców i dzieci, two-rzcych razem podsystem rodzicielski. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na takie kwestie, jak specyfika i uwarunkowania ról rodzinnych; pojcie i uwarun-kowania procesu parentyfikacji; psychologiczne i pedagogiczne konsekwencje procesu parentyfikacji. Na podkrelenie zasługuje fakt, e dowiadczenia nabyte w wyniku odwrócenia ról w podsystemie rodzicielskim mog mie konsekwencje pozytywne lub negatywne, natychmiastowe bd odroczone w czasie.

(3)

Przykła-dem tego mog by zaburzenia lub opó niania w podejmowaniu ról społecznych zwizanych z zakładaniem własnej rodziny oraz zaburzenia procesu separacji-indywiduacji, co moe negatywnie wpływa na budowanie relacji i stylów przywizania. Naley take nadmieni, e parentyfikacja nie zawsze musi mie charakter destruktywny. Bywaj takie sytuacje, w których parentyfikacja, w okre-lonych warunkach, moe by dla danej osoby czynnikiem zasobotwórczym, moe inspirowa j do rozwoju ku dojrzałoci i prowadzi do wzrostu odpornoci na sytuacje trudne.

1. SPECYFIKA I UWARUNKOWANIA RÓL RODZINNYCH

Przynaleno jednostki do grupy społecznej wie si na ogół z zajmowaniem w niej okrelonej pozycji, która wynika z wewntrznej struktury grupy oraz cało-kształtu relacji, jakie wi jej członków. Najbardziej charakterystyczne role spo-łeczne pełnione przez dorosłych członków podsystemów rodzinnych to: role zwizane z płci, role małeskie, role rodzicielskie, role rodzinne i role zawodowe. Take dziecko – jako członek podsystemów rodzicielskiego czy rodzestwa – moe pełni wiele ról jednoczenie, np. córki, syna, brata, siostry, wnuka, ucznia itp.

Przez rol społeczn rozumie si zachowania, które grupa okrela nie tylko w kontekcie obowizujcych w niej norm oraz zasad, ale których realizacji ocze-kuje od swych członków w zwizku z zajmowan przez nich pozycj społeczn. Rola społeczna pojawia si tam, gdzie jednostka jest z grup dostatecznie silnie zwizana i której zaley na przynalenoci do tej grupy. Mona powiedzie, e rola społeczna kształtuje si pod wpływem grupy i nie jest jedynie odzwierciedle-niem pozycji ju zajmowanej, lecz bywa czasem odzwierciedleniem pozycji, do której jednostka dopiero aspiruje. Oczekiwania społeczne co do sposobu pełnienia roli zwykle s przekazywane przez znaczcych członków grupy w sposób bezpo-redni lub pobezpo-redni (Rostowski, 1986; Rostowska, 2008).

W kolejnych etapach swojego ycia człowiek moe podejmowa si realizacji wielu ról jednoczenie, np. roli dziecka, ucznia, małonka, rodzica, pracownika itp. Naley jednake podkreli, e niektóre z tych ról s waniejsze i bardziej typowe dla danego okresu ycia. Wielo podejmowanych ról zwiksza moliwo naby-wania dowiadczenia w rónych obszarach ycia i pozwala człowiekowi przecho-dzi bezkonfliktowo z jednej formy aktywnoci do drugiej. Taka plastyczno w realizacji wielu ról jednoczenie jest przejawem dojrzałoci osobowej człowieka (Baka, 2005; Rostowska, 2008). To głównie w rodzinie jednostka uczy si

(4)

realiza-cji nowych ról społecznych, poszerza zakres swoich kompetenrealiza-cji, opanowuje wzory zachowa, uczy si rónych form aktywnoci typowych dla ról ma i ony, rodzi-ca, syna, córki oraz rozwija wynikajce z nich interakcje interpersonalne. Charak-ter tych inCharak-terakcji oraz zwizane z nimi zadania rozwojowe zmieniaj si wraz z wiekiem w zalenoci od fazy ycia rodzinnego (Liberska, 2003). W diadzie małeskiej, która jest odpowiedzialna za całokształt ycia rodzinnego, w sposób umowny bd spontaniczny dochodzi do podziału ról, zada i obowizków zwi-zanych z szeroko rozumianym prowadzeniem domu. Role te obejmuj oczekiwa-nia, jakie partnerzy maj wobec siebie. Oczekiwania te zmieniaj si w zalenoci od typu zwizku, jaki partnerzy tworz, obrazu roli małeskiej, który wczeniej sobie wykształcili, zespołu cech osobowoci samych partnerów, jak równie od wielu czynników społeczno-kulturowych działajcych na zwizek w czasie jego trwania (Wolicki, 1982).

Zaangaowanie si człowieka w realizacj wielu ról jednoczenie jest niezbd-nym warunkiem prawidłowego i harmonijnego rozwoju oraz sprzyja kształtowaniu si dojrzałoci osobowej. Do czynników warunkujcych skuteczno i satysfakcj człowieka z realizacji ról yciowych naley zaliczy: moliwoci indywidualne osoby pełnicej dan rol, wzory postaw, prawa, obowizki i oczekiwania formuło-wane przez członków społecznoci, rodzaj motywacji, stopie wanoci pełnionych ról oraz poziom zaangaowania w ich realizacj (Baka, 2004). Zdolno pełnienia wielu ról równoczenie chroni członków rodziny przed negatywnymi konsekwen-cjami przecienia rolami, przed konfliktami ról, a take przed sumowaniem si skutków ubocznych poszczególnych ról.

Zaangaowanie jednostki w róne role rodzinne zaley od struktury i specyfiki funkcjonowania systemu rodzinnego. Wielostronna aktywno dostarcza człowieko-wi licznych i zrónicowanych buforów w sytuacjach trudnych, szerokiej płaszczyzny wsparcia społecznego, zwielokrotnionych moliwoci dowiadczania rónych od-mian sukcesu yciowego, pozwala na dostrzeganie i przeywanie poczucia wspólnoty losu, interesów i wartoci, wiksze przychody finansowe, które daj opiekunom wiksz swobod w zaspokajaniu potrzeb własnych i rodziny.

Ze wzgldu na tak due zrónicowanie ról rodzinnych niezbdne jest precyzyj-ne okrelenie zada rozwojowych z nimi zwizanych, ich rodzaju, granic, charak-teru, zakresu oraz czynników odpowiedzialnych za prawidłowe ich wypełnianie (Baka, 2005; Plopa, 2004; Klein, White, 1996).

Role pełnione w rodzinie i poza ni róni si z jednej strony stopniem ich uwiadomienia oraz utrwalenia, z drugiej za strony zakresem podatnoci na zmiany. Role nadane i przyjte w rodzinie s w mniejszym stopniu

(5)

uwiadomio-ne, bardziej trwałe, a jednoczenie trudniejsze do zmiany ni role, które pełnimy poza systemem rodzinnym. Wynika to z faktu, i s one bardziej naturalne, pierwotne i w wikszym stopniu wpływaj na kształtowanie si obrazu siebie oraz poczucia własnej wartoci u poszczególnych członków rodziny. Rodzina jako podstawowa grupa społeczna nie zawsze sprzyja prawidłowemu rozwojowi czło-wieka. Zdarza si, e na skutek zakłóce w funkcjonowaniu systemu rodzinnego, zbytniej liberalizacji systemu wartoci, co ma np. miejsce w rodzinach dysfunk-cyjnych, i wystpujcego w nich procesu parentyfikacji dochodzi do naruszania granic zarówno wewntrz podsystemów, jak i midzy nimi. W takiej sytuacji moe mie miejsce naruszanie autonomii oraz godnoci osobistej członków rodzi-ny, niezalenie od ich płci, wieku czy pozycji, jak w systemie rodzinnym zajmuj, czy te ról, jakie w niej pełni. Konsekwencj tych zdarze moe by ukształtowa-nie si niewłaciwych relacji midzy członkami rodziny, jak równie przejmowanie nieodpowiednich wzorów zachowania czy te wykształcenie błdnego obrazu roli. Transmitowane w ten sposób formy zachowania mog wpływa nie tylko na brak satysfakcji z realizowanych ról rodzinnych, ale – co waniejsze – mog stanowi take podstaw niskiego poziomu satysfakcji z własnego ycia (Radochoski, 1987; Rostowska, 2006, 2008).

Istotny wpływ na jako ycia małeskiego i rodzinnego ma proces home-ostazy. Pojcie homeostazy, rozumianej jako zdolno organizmu do zachowania wzgldnie stałego stanu równowagi, wprowadził do biologii Cannon (1932) (za: Namysłowska, 1997). Wkrótce pojcie to rozpowszechniło si w wielu in-nych dziedzinach nauki, w tym take w naukach społecznych. Zdaniem tego autora organizm człowieka jest samoregulujcym si systemem, który utrzymuje stało, niezalenie od zmian, jakie zachodz w jego rodowisku zewntrznym. W 1954 r. Jackson na okrelenie takiej sytuacji w rodowisku rodzinnym zapro-ponował termin „homeostaza rodzinna”. W prawidłowo funkcjonujcej rodzinie homeostaza rodzinna sprawia, e członkowie systemu rodzinnego staraj si zachowa równowag i stało we wzajemnych relacjach, natomiast w sytuacji zagroenia i destabilizacji rodziny wszyscy jej członkowie zgodnie i solidarnie podejmuj działania, by utrzyma równowag (Namysłowska, 1997). Na tak dale-ko idce wsparcie z pewnoci nie moe liczy dziecko w rodzinie dotknitej procesem parentyfikacji, od którego oczekuje si realizacji ról i zada przeras-tajcych niejednokrotnie jego kompetencje i moliwoci.

(6)

2. POJ CIE I UWARUNKOWANIA PROCESU PARENTYFIKACJI

Współczesne przemiany ycia rodzinnego sprawiaj, e w niektórych rodzi-nach dzieci mog czu si osamotnione i mniej bezpieczne, gdy dom rodzinny nie stanowi dla nich bezpiecznej bazy. W takich rodzinach zazwyczaj brak miej-sca na swobodn eksploracj wiata, a osoby bliskie nie stanowi dla nich grupy odniesienia i wsparcia w sytuacji zagroenia (Bowlby, 1988, 2005). W sytuacji odwrócenia ról, dziecko zostaje obarczone deficytem opieki rodzicielskiej i nie dowiadcza rodzica jako opiekuna. Powoduje to u dziecka problemy w procesie jego edukacji, nasilaj si te stany cigłego niepokoju i napicia, pojawia si py-tanie, czy sprosta ono tym oczekiwaniom. Wykształcone w tych warunkach stra-tegie samoregulacji okazuj si nieadekwatne dla specyfiki sytuacji, w których dziecko yje.

Pojcia parentyfikacji nie mona utosamia z odpowiedzialnoci, która mo-e wynika ze specyficznej sytuacji rodzinnej, np. dzieci imigrantów, które ze wzgldu na to, e lepiej znaj jzyk obcy ni ich rodzice, porednicz w tłuma-czeniu przy załatwianiu rónych spraw w urzdach w kraju, do którego rodzice wyemigrowali (Schier, 2014).

Zdaniem Jurkovica (1997), analizujc zjawisko parentyfikacji, naley wzi pod uwag nastpujce elementy: 1) otwarto w mówieniu o zadaniach dziecka; 2) rodzaje prac, jakie dziecko wykonuje; 3) rozmiar odpowiedzialnoci, jak dziecko przyjmuje na siebie z tytułu podjtych działa; 4) to, czy zadania realizo-wane przez dziecko s adekwatne do jego wieku; 5) to, kim dziecko si zajmuje; 6) poziom internalizacji potrzeb rodzica przez dziecko; 7) charakter granic wyst -pujcych w systemie rodzinnym; 8) etyczn i społeczn ocen zasadnoci działa dziecka. Zrónicowana struktura procesu parentyfikacji sprawia, e moe mie ona charakter jawny bd ukryty, wiadomy lub niewiadomy, cigły bd cza-sowy. Im bardziej ukryty jest proces parentyfikacji, tym wikszy ciar spoczywa na dziecku i moe ono sobie nawet nie uwiadamia, e zadania mu powierzone s krzywdzce. Jak twierdzi Schier (2014), dla okrelenia destrukcyjnego cha-rakteru opieki dziecka nad rodzicami wane jest stwierdzenie, czy ten stan w ro-dzinie jest chroniczny, czy pozostaje w ukryciu i czy nie jest wyra nie nazywany jako obcienie dla dziecka. Istotnym aspektem dotyczcym parentyfikacji jest czas jej trwania (Schier, 2014). Moe ona mie charakter cigły – w sytuacji, gdy rodzic stale wykorzystuje dziecko dla zaspokojenia swych potrzeb. Innym wa-riantem jest parentyfikacja czasowa, która pojawia si na przykład w sytuacjach kryzysu w rodzinie. Warto te zwróci uwag na podmiot parentyfikacji, czyli na

(7)

to, kim opiekuje si dziecko (Schier, 2014). W zalenoci od tego, czy bdzie to mama, tata, rodzestwo czy cała rodzina jednoczenie, bdzie to mie inny wpływ na wykonywane przez dziecko obowizki i na jego rozwój (Schier, 2010). Wany jest te wiek dziecka, gdy im wczeniej zachodzi parentyfikacja, tym bardziej powane s jej skutki dla rozwoju (Schier, 2010). Małe dzieci nie maj wystarczajcych zasobów, aby poradzi sobie z sytuacj odwrócenia ról w syste-mie rodzinnym. Co wicej, nie wszystkie dzieci w systemie rodzinnym naraone s na dowiadczenie parentyfikacji. Rodzice niejako „desygnuj” do tej roli naj-wraliwsze z dzieci, które bardzo empatycznie reaguje na ich potrzeby (Ohntrup, 2010; za: Schier, 2014). Zadania te czsto podejmuj dzieci pierworodne oraz jedynacy, z oczywistego wzgldu – w rodzinie nie ma innej osoby, która mogłaby by obciona parentyfikacj. Szczególnie czsto rol opiekucz wobec rodzi-ców sprawuj najstarsze córki (Byng-Hall, 2008; Hooper, Doehler, Hannah, 2011; Schier, 2014). Warto jednak zwróci uwag, e udział chłopców w opiekowaniu si rodzin moe by niedoszacowany, gdy czynnoci te s przez nich stereoty-powo kojarzone jako niemskie i wykazuj oni mniejsz ch dzielenia si takimi dowiadczeniami (East, 2010; Schier, 2014). Mayseless, Bartholomew, Hender-son i Trinke (2004) przeprowadzili badania, z których wynika, e w grupie 128 do-rosłych Kanadyjczyków 13% z nich wskazywało na fakt, e w dziecistwie wielokrotnie dowiadczali sytuacji zamiany roli z rodzicem. W grupie tej przewa-ały kobiety i najczciej zamieniały si one rolami ze swoimi matkami.

W Polsce brak jest bada prowadzonych na polskiej populacji, które pozwo-liłyby na okrelenie czstoci wystpowania zjawiska parentyfikacji. Pimien-nictwo wiatowe dotyczce problemu odwracania ról w rodzinie jest skromne, a w Polsce jak dotd powstała tylko jedna monografia na ten temat (Schier, 2014). Nic wic dziwnego, e problem parentyfikacji opisywany jest jako badawczo zaniedbany (Byng-Hall, 2002; za: Schier, 2014). Eksplorowanie tego obszaru jest zatem wane nie tylko ze wzgldu na bezporednie negatywne konsekwencje parentyfikacji, których dowiadcza dziecko dorastajce w rodzinie, która je nad-miernie obarcza emocjonalnie i / lub instrumentalnie, lecz take ze wzgldu na inne, dalsze konsekwencje tego procesu. Dowiadczanie odwrócenia hierarchii ról w rodzinie moe zaburza lub opó nia podejmowanie ról społecznych zwiza-nych z zakładaniem własnej rodziny, procesy separacji-indywiduacji, a co wa -niejsze – moe negatywnie wpływa na budowanie relacji z innymi (por. Chase, 1999; Wolska, 2000; Hooper i in., 2011; Schier, 2014; Borchet, Lewandowska-Walter, Rostowska, 2016).

(8)

3. PSYCHOLOGICZNE I PEDAGOGICZNE KONSEKWENCJE PROCESU PARENTYFIKACJI

Jak ju wczeniej wspomniano, o zjawisku parentyfikacji mówimy wówczas, gdy zakres powierzanych w rodzinie dzieciom ról, zada i obowizków jest nadmierny w stosunku do ich wieku, gdy role te s bardziej typowe dla dorosłych członków rodziny (Hooper, Marotta, Lanthier, 2008; Hooper, Wallace, 2010; Hooper i in., 2011; Schier, 2010, 2014). Jest to wzorzec interakcji rodzinnych, w którym dziecko lub adolescent przyjmuj role i odpowiedzialno przypisan dorosłemu w jego kulturze, natomiast pozycja rodzica w takiej rodzinie jest osłabiona (Boszormenyi-Nagy, Spark, 1973; Mika, Bergner, Baum, 1987; za: Hooper i in., 2011). W takiej sytuacji dziecko, zamiast by darzone trosk i opie-k, samo musi j zapewnia swoim opiekunom (Hooper i in., 2008, 2011; Hoo-per, Wallace, 2010; Schier, 2010, 2014).

Wyróniamy dwa rodzaje parentyfikacji – emocjonaln oraz instrumentaln. Podział ten został zaproponowany przez Jurkovica (1997). Parentyfikacja emocjo-nalna odnosi si do zaspokajania przez dziecko emocjonalnych i społecznych potrzeb innych osób w rodzinie. Troska o emocjonalne potrzeby rodziców bd rodzestwa moe si wyraa m.in. poprzez dbało o ich dobre samopoczucie i wyczulenie na ich nastroje (Jurkovic, 1997; Hooper i in., 2008, 2011; Hooper, Wallace, 2010; Schier, 2010, 2014). Dziecko dowiadczajce emocjonalnej parentyfikacji moe spełnia w rodzinie róne role: staje si np. mediatorem mi-dzy skonfliktowanymi członkami rodziny, opiekunem chorego członka rodziny, dla utrzymania homeostazy w rodzinie staje si w niej kozłem ofiarnym bd te terapeut i powiernikiem rodzica (Hooper i in., 2008; Hooper, Wallace, 2010, 2011; Schier, 2010, 2014). W sytuacji rozwodu czy separacji dziecko moe speł-nia specyficzn rol polegajc na zastpowaniu rodzicowi jego utraconego małonka. Taka sytuacja w jzyku angielskim jest okrelana terminem

spousifi-cation (Schier, 2010). Dawson stwierdził, e zwikszona odpowiedzialno,

któ-rej dowiadczaj dzieci z rodzin niepełnych (one-parent families), skutkowała nadmiernym zaangaowaniem dziecka w sprawy rodzica, co działo si kosztem zaangaowania w relacje z rówienikami oraz w takie formy aktywnoci, które s odpowiednie dla wieku dziecka (Dawson, 1980; za: Chase, 1989).

W przypadku parentyfikacji instrumentalnej głównym przedmiotem zaintere-sowania jest troska o warunki bytowe rodziny (por. Hooper i in., 2008, 2011; Ho-oper, Wallace, 2010; Schier, 2010, 2014). Ten typ parentyfikacji przejawia si w fizycznej pomocy, jak dziecko ofiarowuje innym członkom rodziny. W takiej

(9)

sytuacji dziecko zajmuje si najczciej czynnociami zwizanymi z utrzymaniem domu i organizacj ycia codziennego dla członków rodziny. Czynnoci te s z reguły typowe dla osób dorosłych (np. sprztanie, pranie, robienie zakupów, gotowanie, opieka nad młodszym rodzestwem, a nawet zarabianie pienidzy) (Hooper i in., 2011). Niektórzy badacze uwaaj, e parentyfikacja instrumen-talna stanowi dla dziecka mniejsze zagroenie ni parentyfikacja emocjonalna (Hooper i in., 2008; Byng-Hall, 2008). Ich zdaniem dzieciom łatwiej jest za-adaptowa si do ról instrumentalnych ni do ról emocjonalnych, gdy te drugie naraaj je na wiksze koszty psychiczne zwizane ze stresem. Wymienione ro-dzaje parentyfikacji (emocjonalna i instrumentalna) mog wystpowa niezale-nie bd łcznie (Schier, 2010).

Biorc pod uwag nastpstwa procesu parentyfikacji, mona wyróni kolejne dwa jej rodzaje: destruktywn (patologiczn) oraz konstruktywn (adaptacyjn) (Chase, 1999). Parentyfikacja destruktywna (patologiczna) dotyczy dzieci wycho-wujcych si w specyficznych warunkach, które w sposób szczególny naraaj je na odwrócenie ról i hierarchii w rodzinie. S to na przykład dzieci osób uzale-nionych od narkotyków lub alkoholu, dorosłych dotknitych przewlekle chorob psychiczn lub fizyczn, par silnie skonfliktowanych, dzieci wychowywane przez jednego rodzica, z bardzo ubogich rodzin bd umieszczone w rodzinach zastp-czych, dzieci imigrantów lub majce przewlekle chore lub niepełnosprawne rodzestwo (Hooper i in., 2011; Schier, 2014). Ten rodzaj parentyfikacji moe by rozpatrywany jako forma przemocy emocjonalnej, poniewa dziecko obar-czone rolami osoby dorosłej nie moe realizowa własnych zada rozwojowych, w tym take zwizanych z procesem edukacji, i przeywa dziecistwa tak jak inne dzieci (Schier, 2010). Nadmiernie obcione obowizkami, dziecko zaczyna funkcjonowa jak dorosły członek systemu rodzinnego i sprawuje opiek nad niedojrzałymi lub niepełnosprawnymi rodzicami bd rodzestwem (Wolska, 2000). Sytuacja przerastajca moliwoci dziecka i wyczerpujca jego zasoby moe nie ze sob liczne negatywne konsekwencje. Tak przebiegajcy proces parentyfikacji moe by powizany z naduywaniem przez osob niepełnoletni substancji psychoaktywnych, zaburzeniami psychicznymi, trudnociami z funkcjono-waniem w relacjach oraz słabymi umiejtnociami rodzicielskimi w dorosłoci (Hooper i in., 2008). Sparentyfikowane dziecko wychowujce si w otoczeniu dla niego niekorzystnym ma trudnoci w budowaniu zdrowych wizi z innymi osobami. rodowisko takie moe okaza si ródłem traumy i stresu, na co w swoich ba-daniach zwrócili uwag Cicchetti (2004) i Kubiak (2005). Zdaniem Schier (2010) dowiadczanie wczesnodziecicej traumy w postaci zaniedbania lub przemocy

(10)

seksualnej, fizycznej bd emocjonalnej skutkuje zwikszeniem reaktywnoci na zdarzenia traumatyczne w dorosłoci poprzez zwikszanie psychicznej podatnoci na nie. Badania retrospektywne, przeprowadzone z udziałem pacjentów cierpi -cych na bóle pozbawione podłoa biologicznego, które dotyczyły ich relacji z rodzicami, przebiegu choroby oraz spraw osobistych, wykazały zwizek midzy emocjonaln parentyfikacj ze strony matki a wystpujc u tych pacjentów de-presj. Wzrost nasilenia parentyfikacji zwiksza prawdopodobiestwo współ-wystpowania depresji z 10 na ponad 30%. Oprócz tego parentyfikacja ze strony matki łczy si z wystpowaniem bólów psychogennych (Schier, 2014).

Badania z udziałem młodych dorosłych pochodzcych z rodzin z problemem alkoholowym i z rodzin osób nieuzalenionych wykazały, e dorosłe dzieci alkoholików dowiadczały wyszego natenia parentyfikacji. Oprócz tego dowiad-czenie sparentyfikowania w rodzinie pochodzenia wizało si w przyszłoci z niszym osignitym poziomem edukacji. Skupienie si na szkole i nauce stanowi rozwojowe zadanie okresu dziecistwa i adolescencji. Osiganie sukcesów szkolnych wymaga od dzieci i młodziey skupienia si na sobie i własnych działaniach, a take wsparcia ze strony rodziców. Z tego powodu osiganie sukcesów szkolnych moe by trudne dla dzieci sparentyfikowanych, gdy ich zasoby s obcione wy-maganiami i potrzebami opiekunów. Trudnoci szkolne czy podczas studiów mog odzwierciedla problemy na poziomie systemu rodzinnego, nie za by objawem na przykład niedostosowania lub nieprzykładania si do nauki i osigania wyników poniej swoich moliwoci (underachievement) (Chase, 1989).

Osoby, które dowiadczyły parentyfikacji, s bardziej podatne na powielanie takiego wzorca relacji w przyszłoci (Schier, 2010). Mog izolowa si od ludzi z obawy przed powtarzaniem wzorca wyniesionego z domu rodzinnego, w którym były wykorzystywane (Schier, 2014). Patologiczne odwrócenie ról w dziecistwie prowadzi do niskiego poziomu poczucia bezpieczestwa w relacji z rodzicem (Schier, 2014). ródeł tego typu parentyfikacji trzeba szuka trzy pokolenia wstecz, co oznacza, e zjawisko rozpatrujemy w kontekcie dziadków, rodziców i dziecka. Zgodnie z tym sposobem mylenia rodzice mog powiela wobec dziecka wzorce stosowane wobec nich przez dziadków dziecka. Kolejne pokolenie, troszczc si o swoich rodziców, reguluje niejako „dług”, który zwizany jest z dawnymi urazami dotyczcymi innych członków rodziny (Schier, 2010). Ten transgenera-cyjny przekaz jest wynikiem zaburzenia tworzenia si wizi. Dzieje si tak dlatego, e aby otrzyma od rodzica podstawow opiek fizyczn i przetrwa, dziecko mu-siało zrezygnowa z własnego systemu przywizania i realizacji własnych potrzeb na rzecz budowania systemu opieki nad rodzicem (Schier, 2010). W sytuacji, gdy

(11)

zaniedbywane dziecko musi skupia si na stanach emocjonalnych rodzica lub gdy dziecko ma pełni cile okrelon funkcj w rodzinie, brakuje przestrzeni na jego indywidualny rozwój (Schier, 2014).

W przeciwiestwie do wyej omówionej, parentyfikacja konstruktywna stwa-rza dziecku przestrze do rozwoju samodzielnoci bez nadmiernego obcienia emocjonalnego lub fizycznego. Wane jest, by zauway, e w przypadku paren-tyfikacji konstruktywnej rodzina okazuje dziecku troszczcemu si o pozostałych członków systemu rodzinnego wdziczno i dowartociowuje je. To sprawia, e dziecko, poprzez sprawowanie pewnych funkcji i ról dostosowanych do jego moliwoci, moe czu si potrzebne, kochane i wane. Buduje to w nim po-czucie kompetencji i sprawczoci oraz nakierowuje w przyszłoci na skuteczne strategie działania skupione na celu (Schier, 2014). Zamiana ról z rodzicami moe sprzyja rozwojowi kompetencji zwizanych z podtrzymywaniem relacji, gdy w sytuacji, gdy dzieci musz powici komu swój czas i zatroszczy si o nie-go, ucz si odpowiedzialnoci oraz tego, jak członkowie rodziny powinni trosz-czy si o siebie wzajemnie (Gladstone, Boydell, McKeever, 2006; Hooper i in., 2008). Parentyfikacja moe take sprzyja kształtowaniu odpornoci wobec przeciwnoci losu, czyli rezyliencji. Tego rodzaju odporno psychiczna wie si z funkcjonalnymi sposobami radzenia sobie, zdrowym rozwojem psychicznym oraz umiejtnoci kształtowania prawidłowych wizi uczuciowych (Marotta, 2003; DiCaccavo, 2006; Tompkins, 2007; Hooper i in., 2008). Rezyliencja to predyspozycja powodujca, e dana osoba nie odczuwa pełni negatywnych kon-sekwencji urazu z dziecistwa. Moe ona mie charakter wybiórczy, czyli do-tyczy pewnych obszarów funkcjonowania, i czsto jest uwarunkowana kultu-rowo (Schier, 2010). Na sił i jako rezyliencji wpływaj atrakcyjno fizyczna dziecka, cechy jego osobowoci, inteligencja społeczna, poczucie humoru, tem-perament oraz wsparcie społeczne. Jedna troskliwa osoba dorosła w yciu dziecka moe zrównoway szkody wyrzdzone przez parentyfikujcych rodziców (Schier, 2010). Tak osob nazywamy opiekunem rezyliencji (Cyrulnik, 2004; za: Schier, 2010). Elastyczno w zachowaniu, bdca cech rezyliencji, sprawia, e sparentyfikowane dziecko potrafi dostosowywa si do rónych zada i sytuacji, które wymagaj wspierania rodzica. Na przykład dziecko osoby obłonie chorej i stale podłczonej do aparatury musi nauczy si, jak sprawowa opiek nad rodzicem i samemu radzi sobie w sytuacji rónych problemów zwizanych z obsług sprztu medycznego. Podczas radzenia sobie z rolami przejtymi od rodziców „sparentyfikowane” dziecko moe budowa swoj autonomi i sprawujc powierzone mu obowizki, nabywa róne, przydatne w pó niejszym

(12)

yciu umiejtnoci (Hooper i in., 2008). Osoby, które najwicej korzyci czerpi z parentyfikacji, najczciej pochodz z systemów rodzinnych cechujcych si zrównowaeniem i spójnoci (Borchet i in., 2016). Teza ta jest zgodna z załoe-niami modelu kołowego Olsona oraz modelu stresorów rodzinnych Carter i McGoldrick, według których rodziny zrównowaone lepiej radz sobie ze stre-sorami i napiciem emocjonalnym wynikajcym zarówno ze zmian płyncych z wntrza systemu, np. przejcie do kolejnej fazy cyklu ycia rodziny, choroba rodzica, jak i z zewntrz systemu, np. utrata pracy przez jednego z rodziców (Carter, McGoldrick, 1989; Olson, 2004; Margasiski, 2006, 2009). W kontekcie tych stwierdze mona przyj jako słuszne załoenie, e adolescenci wychowy-wani w systemach rodzinnych zrównowaonych s zdolni do tego, by wykształci konstruktywne strategie radzenia sobie z dotykajc ich parentyfikacj. Potrafi dokona pozytywnego jej przeformułowania i dostrzec korzyci rozwojowe dla siebie płynce z tego procesu. Naley jednak zwróci uwag na to, czy siła wizi z rodzicami i rodzestwem, spójno całego systemu oraz relacje panujce w rodzinie s prawidłowe. Z kolei usilne utrzymywanie pozytywnego obrazu ro-dziny i własnego w niej funkcjonowania moe by efektem spltania midzy członkami rodziny (Borchet i in., 2016).

Z przedstawionych wyej analiz literatury przedmiotu wynika, e proces parentyfikacji jest zjawiskiem złoonym, wielorako uwarunkowanym, majcym powane konsekwencje psychologiczne i pedagogiczne dla człowieka w kolejnych etapach jego ycia. Zakres i trwało tych konsekwencji w znacznym stopniu zaley od tego, w jakim okresie ycia jednostka została włczona w proces pa-rentyfikacji, jakim zadaniom i oczekiwaniom musi sprosta, jakie s jej zasoby osobiste, czy moe liczy na wsparcie społeczne, jaki jest czas trwania tego pro-cesu, czy ma ona poczucie krzywdy i w jakim stopniu musi rezygnowa z realizacji własnych potrzeb – intelektualnych, edukacyjnych i emocjonalno-społecznych.

Zarówno nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy, jak i inne osoby pracujce w obszarze ochrony zdrowia psychicznego i edukacji mog w swojej pracy napotka dzieci, młodzie, a take dorosłych, którzy dowiadczyli parentyfikacji. Osoby te dowiadczaj jej nastpstw w wielu dziedzinach funkcjonowania (np. psychologicz-nych, behawioralpsychologicz-nych, relacyjpsychologicz-nych, a take akademickich) (Hooper, 2012). Biorc pod uwag wyniki bada Chase (1999), okazuje si, e słabe wyniki w nauce dziecka sugeruj moliwo wystpowania parentyfikacji w systemie rodzinnym.

(13)

W takiej sytuacji konieczne s interwencje na poziomie granic midzypokole-niowych oraz odwrócenia ról. Rodziców naley wspomóc w przyjmowaniu na siebie naleytej odpowiedzialnoci oraz poinstruowa, by utrzymywali jasne granice midzy dorosłymi a dziemi, aby chronili dzieci przed nadmiern trosk o opiekunów. Dodatkowo dorosłych naley zachci do poszukiwania pomocy dla siebie samych. Chodzi o to, aby rozwizali oni własne problemy, które powodowały ich niewydolno wychowawcz, i jak najmniej angaowali w to dziecko (Chase, 1989).

Przegld literatury wskazuje na konieczno rozrónienia midzy parentyfika-cj a procesami pokrewnymi (por. Haxhe, 2016). Terminy takie, jak „dziecko sparentyfikowane” (parentified child), „dziecko rodzicielskie” (parental child) czy „dorosłe dziecko” (adult child) niejednokrotnie s traktowane jako tosame, mimo i kryj si za nimi odmienne procesy majce róne konsekwencje dla rozwoju dziecka. Haxhe (2016) wyrónia obok parentyfikacji trzy procesy po-krewne, które od parentyfikacji róni si odmiennym obrazem: oczekiwa rodziców wobec dziecka, potrzeb dziecka, typem ciaru obarczajcego dziecko, jego adekwatnoci do kompetencji dziecka, rozpoznaniem jego powicenia czy kontekstem. Dzieci mog wówczas asystowa rodzicom podczas sprawowania funkcji rodzicielskiej, wspiera ich w okrelonych momentach, jednak to nie przekracza ich moliwoci i moe stanowi ródło dojrzałoci (parentalization). Dziecko moe take by popychane do jak najszybszego dorastania, uzyskania autonomii i dojrzałoci, lecz nie sprawowa funkcji rodzicielskich (adultization). Dziecku moe take zosta delegowana, powierzona misja, która ma nadawa kierunek i cel jego yciu (delegation). Jeli jednak to obcianie bd misja bdzie niedostosowana do moliwoci dziecka i zbyt wymagajca, delegacja przejdzie w parentyfikacj (Haxhe, 2016). Sprawne odrónianie parentyfikacji od podobnych jej zjawisk umoliwi nauczycielom, pedagogom, psychologom, terapeutom i pracownikom socjalnym dokładniejsze dopasowanie interwencji do potrzeb dziecka i jego rodziny. Procesu parentyfikacji nie mona utosamia z realnymi wymaganiami stawianymi dziecku w procesie wychowania, gdy dla harmonijnego rozwoju dziecka niezbdna jest stymulacja w zakresie rónych sfer jego ycia, której celem jest zachcanie dziecka do aktywnoci twórczej, samo-dzielnoci, niezalenoci, podejmowania działa prospołecznych, a wic po-głbiania samowiedzy i samorozwoju. Midzy tak rozumianym rozwojem a pro-cesem parentyfikacji istnieje subtelna granica. Dojrzało rodzicielska polega na stawianiu dziecku wymaga adekwatnych do jego wieku i moliwoci rozwo-jowych, przy jednoczesnym dostrzeganiu jego potrzeb, towarzyszeniu mu

(14)

w rozwoju, zapewnianiu rozumnej swobody, autonomii oraz stwarzaniu bezpiecz-nego i serdeczbezpiecz-nego klimatu emocjonalbezpiecz-nego w rodzinie. Takich zabezpiecze nie daje sparentyfikowana rodzina, której specyfika funkcjonowania była przedmio-tem analiz w tym artykule. Upowszechnianie zaprzedmio-tem wiedzy na przedmio-temat psychope-dagogicznych konsekwencji procesu parentyfikacji w podsystemie rodzicielskim wydaje si niezbdne i w pełni uzasadnione.

BIBLIOGRAFIA

BA KA, A. (2004). Kapitał kariery: klucz do rozwoju człowieka przez całe ycie. W: W. KRET (red.),

Poradnictwo kariery – teoria, mity i szanse. Łód : Wydawnictwo Naukowe Wyszej Szkoły

Hu-manistycznej.

BA KA, A. (2005). Jako ycia a jako rozwoju. Społeczny kontekst płci, aktywnoci i rodziny. W: A. BA KA (red.), Psychologia jakoĞci Īycia (s. 11-78). Pozna: Stowarzyszenie Psychologia

i Architektura.

BERTALANFFY, von L. (1984). Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania. Warsza-wa: PWN.

BORCHET, J., LEWANDOWSKA-WALTER, A., ROSTOWSKA, T. (2016). Parentification in Late Adoles-cence and Selected Features of the Family System. Health Psychology Report, 4(2), 116-127. DOI: 10.5114/hpr.2016.55921

BOSZORMENY-NAGY, I., SPARK, G. (1973). Invisible Loyalties. New York: Harper and Row. BOWLBY, J. (1988). A Secure Base: Clinical Applications of Attachment Theory. London: Routledge. BOWLBY, J. (2005). The Making and Breaking of Affectional Bonds. London: Routledge.

BYING-HALL, J. (2008). The Significance of Children Fulfilling Parental Roles: Implications for Family Therapy. Journal of Family Therapy, 30, 147-162.

CARTER, B., MCGOLDRICK, M. (1989). Overview: The Changing Family Life Cycle – A Framework for Family Therapy. W: B. CARTER, M. MCGOLDRICK (red.), The Changing Family Life Cycle –

A Framework for Family Therapy (s. 3-28). Boston–London–Sydney–Toronto: Allyn and Bacon.

CHASE, N. (1999). An Overview of Theory, Research, and Societal Issues. W: N. CHASE (red.),

Bur-dened Children (s. 3-33). New York: The Guilford Press.

CHASE, N., DEMMING, M., WELLs, M. (1998). Parentification, Parental Alcoholism, and Academic Status among Young Adults. American Journal of Family Therapy, 25, 105-114.

CICCHETTI, D. (2004). An Odyssey of Discovery: Lessons Learned through Three Decades of Re-search on Child Maltreatment. American Psychologist, 59, 731-741.

DICACCAVO, A. (2006). Working with Parentification: Implications for Clients and Counselling Psychologists. Psychology and Psychotherapy: Theory, Research, and Practice, 79, 469-478. EAST, P.L. (2010). Children Provision of Family Caregiving. Benefit or Burden. Child Development

Perspectives, 4, 55-61.

GLADSTONE, B.M., BOYDELL, C.M., MCKEEVER, P. (2006). Recasting Research into Children’s Experiences of Parental Mental Illness: Beyond Risk and Resilience. Social Science and

(15)

HAXHE, S. (2016). Parentification and Related Processes: Distinction and Implications for Clinical Practice. Journal of Family Psychotherapy, 27(3), 185-199. DOI: 10.1080/08975353.2016. 1199768

HOOPER, L.M. (2012). Parentification. W: R.J.R. LEVESQUE (red.), Encyclopedia of Adolescence (vol. 4, s. 2023-2031). New York, NY: Springer.

HOOPER, L.M., DOEHLER, K., HANNAH, N.J. (2011). The Parentification Inventory: Development, Validation and Cross-Validation. The American Journal of Family Therapy, 39, 226-241. HOOPER, L.M. MAROTTA, S.A., LANTHIER, R.P. (2008). Predictors of Growth and Distress

Follow-ing Childhood Parentification: A Retrospective Exploratory Study. Journal of Child & Family

Studies, 17, 693-705. DOI:10.1007/s10826-007-9184-8

HOOPER, L.M., WALLACE, S.A. (2010). Evaluating the Parentification Questionnaire: Psychometric Properties and Psychopathology Correlates. Contemporary Family Therapy, 32, 52-68. JURKOVIC, G.J. (1997). The Plight of the Parentified Child. New York, NY: Brunner Mazel. KLEIN, D., WHITE, J. (1996). Family Theories. An Introduction. London: Sage Publications.

KUBIAK, S.P. (2005). Trauma and Cumulative Adversity in Women of a Disadvantaged Social Location. American Journal of Orthopsychiatry, 75, 451-465.

LIBERSKA, H. (2003). Realizacja zada rozwojowych dorosłoci a rozwój indywidualny. W: B. H ARWAS-NAPIERAŁA (red.), Rodzina a rozwój człowieka dorosłego (s. 63-99). Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.

MARGASI SKI, A. (2006). Rodzina w Modelu Kołowym i FACES IV Davida H. Olsona. Nowiny

Psychologiczne, 4, 69-89.

MARGASI SKI, A. (2009). Skala Oceny Rodziny (SOR). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicz-nych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

MAROTTA, S.A. (2003). Integrative Systemic Approaches to Attachment-Related Trauma. W: P. ERD-MAN, T. CAFFERY (red.), Attachment and Family Systems: Conceptual, Empirical, and Therapeutic

Relatedness (s. 225-240). New York: Taylor and Francis.

MAYSELESS, O., BARTHOLOMEW, K., HENDERSON, A., TRINKE, S. (2004). “I Was More her Mom than She Was Mine”: Role Reversal in a Community Sample. Family Relations, 53, 78-86. NAMYSŁOWSKA, I. (1997). Terapia rodzin. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

OLSON, D.H. (2004). Circumplex Model of Marital and Family Systems. Journal of Family

Therapy, 22, 144-167.

PASTERNAK A., SCHIER, K. (2014). ycie bez dziecistwa – parentyfikacja u kobiet z syndromem DDA. Psychiatria Polska, 48(3), 553-562.

PLOPA, M. (2004). Psychologia rodziny: teoria i badania. Elblg: Wydawnictwo Elblskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.

RADOCHO SKI, M. (1987). Choroba a rodzina. Rzeszów: Wydawnictwo Naukowe Wyszej Szkoły Pedagogicznej.

ROSTOWSKA, T. (2006). Rozwojowe aspekty jakoci ycia rodzinnego. W: T. ROSTOWSKA (red.),

Ja-koĞü Īycia rodzinnego, wybrane zagadnienia (s. 11-28). Łód : Wydawnictwo Naukowe Wyszej

Szkoły Informatyki.

ROSTOWSKA, T. (2008). MałĪeĔstwo, rodzina, praca a jakoĞü Īycia. Kraków: Wydawnictwo „Impuls”. ROSTOWSKI, J. (1986). Poziom podobieĔstwa cech osobowoĞci partnerów jako uwarunkowanie

dobranego związku małĪeĔskiego. Gdask: Wydawnictwo UG. Zeszyty Naukowe. Rozprawy

(16)

ROSTOWSKA, T., CH , M. (2008). Psychospołeczne uwarunkowania funkcjonowania rodziny dziecka z ADHD w wietle teorii systemowej. W: H. CUDAK (red.), Pedagogika rodziny (t. 3, s. 73-82). Łód : WSHE.

ROSTOWSKA, T., ROSTOWSKI, J. (2006). Jako ycia rodzinnego w kontekcie teorii systemowej.

Pedagogika Rodziny, 1, 127-146.

SCHIER, K. (2010). „Gdy dziecko staje si rodzicem” – odwrócona troska, czyli zjawisko parenty-fikacji w rodzinie. W: B. TRYJARSKA (red.), BliskoĞü w rodzinie. WiĊzi w dzieciĔstwie a

zabu-rzenia w dorosłoĞci (s. 63-80). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.

SCHIER, K. (2014). Dorosłe dzieci. Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie. War-szawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.

TOMPKINS, T.L. (2007). Parentification and Maternal HIV Infection: Beneficial Role or Pathological Burden. Journal of Child and Family Studies, 16, 113-123.

WOLSKA, M. (2000). Rodzinna lojalno. W: B. KOSEK-NITA, D. RA (red.), Kontakty z ludĨmi „innymi” jako problem wychowania, opieki i resocjalizacji (s. 49-60). Katowice: Wydawnictwo

Uniwersytetu lskiego.

WOLICKI, M. (1982), Podstawowe warunki i elementy procesu przygotowania si do pełnienia ról małeskich. Problemy Rodziny, 1-2, 39-44.

ZIEMSKA, M. (1986). Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowo dziecka. W: M. ZIEMSKA (red.), Rodzina i dziecko. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.

PROCES PARENTYFIKACJI W KONTEKCIE TEORII SYSTEMOWEJ S t r e s z c z e n i e

W niniejszym artykule, który ma charakter teoretyczno-przegldowy, zwrócono uwag na spe-cyfik i uwarunkowania ról rodzinnych, charakterystyk dysfunkcyjnego procesu odwracania ról w rodzinie (parentyfikacja), klasyfikacje parentyfikacji oraz pozytywne i negatywne konsekwencje dowiadczenia odwrócenia ról midzy rodzicami a dzieckiem. Polska literatura psychologiczna i pe-dagogiczna na temat zjawiska parentyfikacji jest skromna zarówno pod wzgldem teoretycznym, jak i empirycznym. Eksplorowanie tego zjawiska jest niezwykle wane nie tylko ze wzgldu na obcienie dziecka przerastajcymi je obowizkami, lecz take ze wzgldu na role i zadania rozwo-jowe, które s właciwe dla wieku dziecka (np. edukacja szkolna, socjalizacja, nawizywanie wizi z rówienikami, budowanie przyja ni), których ze wzgldu na przytłoczenie obowizkami dziecko nie moe realizowa. Naley zatem przyj, e gruntowna wiedza na temat parentyfikacji i umiejt-no odróniania jej od podobnych jej zjawisk umoliwi nauczycielom, pedagogom, psychologom, terapeutom i pracownikom socjalnym dokładniejsze dopasowanie interwencji terapeutycznych do potrzeb dziecka i jego rodziny.

Słowa kluczowe: role rodzinne; parentyfikacja; parentyfikacja emocjonalna; parentyfikacja

(17)

THE PROCESS OF PARENTIFICATION IN THE CONTEXT OF FAMILY SYSTEMS THEORY

S u m m a r y

This review article draws attention to the characteristics and conditions of family roles, the cha-racteristics of the dysfunctional process of reversing roles between family members (parentifica-tion), the classifications of parentification as well as positive and negative consequences of expe-riencing the role reversal between parents and a child. In polish psychological and pedagogical lite-rature there is lack of research on parentification. Exploring this phenomenon is very significant not only because of the fact that parentified children are overwhelmed with responsibilities, but also be-cause of the roles and developmental tasks that are adequate to child’s age (i.e., school education, socialization, establishing relationships with peers, building friendships) that cannot be performed due to being overcharged with the duties imposed by the parents. Therefore, having thorough knowledge of parentification and the ability to distinguish it from the similar phenomena enables teachers, educators, psychologists, therapists and social workers matching more accurate inter-ventions to the needs of the child and its family.

Key words: family roles; parentification; emotional parentification; instrumental parentification;

Cytaty

Powiązane dokumenty

Ta ostatnia nazwa by- łaby jednak nieadekwatna również z tego względu, że zamieściliśmy w tomie rozprawy dotyczące życia kulturalnego i literatury innych krajów europejskich

giej zas´ prawa człowieka czy wre˛cz socjologie˛ tych praw czyni sie˛ przed- miotem całych numerów prestiz˙owych czasopism socjologicznych, jak np. wydawanego przez

W obu przypadkach nie wiemy, w jakim stopniu pozostałe prawa człowie- ka s ˛a szanowane b ˛adz´ naruszane. Jes´li wie˛kszos´c´ obywateli danego kraju moz˙e w pełni i

Problem leży w tym, że tego najważniejszego i najskuteczniejszego na- rzędzia wychowania, jakim jest miłość, nie można się nauczyć poprzez lek- cje szkolne ani

1 P or.. Zatem ograniczenie p raw a do pryw atności sprzeciw ia się godności osoby ludzkiej. Taka pełna wolność um ożliw ia zdobycie m oralnej dosko­

Najwięcej nowych danych udało się zebrać na temat działalności IBM w okresie wojny na terytorium Polski, a zwłaszcza o organizacji i działalności wydziału Holleritha w Krakowie

Directive 89/391/EEC of 12 June 1989 on the introduction of measures to encourage improvements in the safety and health of workers at work 20 provides various forms of

Niektóre aspekty rosyjskiej historiografii o Ławrientiju Berii 225 Lukę tę wypełnia, częściowo znany w polskich wydaniach, zbiór dokumentów NKWD ZSRR na temat