• Nie Znaleziono Wyników

View of The character of EU law legislation in the practice of Court of Justice and member state constitutional tribunals

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "View of The character of EU law legislation in the practice of Court of Justice and member state constitutional tribunals"

Copied!
24
0
0

Pełen tekst

(1)

ROCZNIKI NAUK PRAWNYCH Tom XXIV, numer 2 – 2014

EDYTA KRZYSZTOFIK

CHARAKTER PRAWA UNIJNEGO

W ORZECZNICTWIE TRYBUNAŁU SPRAWIEDLIWO

ĝCI

I S

ĄDÓW KONSTYTUCYJNYCH PAēSTW CZŁONKOWSKICH

UWAGI OGÓLNE

Przedmiotem niniejszego artykułu bĊdzie próba wskazania wzajemnego od-działywania orzecznictwa Trybunału SprawiedliwoĞci Unii Europejskiej1 oraz s ą-dów konstytucyjnych paĔstw członkowskich UE na kształtowanie siĊ zasad prawa unijnego2. Zakres przedmiotowy zagadnienia jest bardzo rozległy, dlatego autorka ograniczy siĊ jedynie do jednego problemu, który wywołuje najwiĊcej kontrower-sji w orzecznictwie obydwu podmiotów – zasady pierwszeĔstwa prawa unijnego. Kwestia ta była juĪ wielokrotnie poruszana w literaturze w róĪnych aspektach3.

DrEDYTA KRZYSZTOFIK – adiunkt Katedry Prawa Unii Europejskiej, Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, ul. Spokojna 1, 20-074 Lublin; e-mail: ekrzyszt@kul.lublin.pl

1

OkreĞlenie Trybunał SprawiedliwoĞci Unii Europejskiej (TSUE) wprowadzone zostało na mocy Traktatu z Lizbony. Obejmuje ono Trybunał SprawiedliwoĞci, sąd oraz sądy wyspecja-lizowane. W niniejszym artykule autorka odwołuje siĊ bezpoĞrednio do orzecznictwa Trybunału SprawiedliwoĞci (TS), dlatego teĪ stosowana bĊdzie jedynie ta nazwa.

2

NaleĪy podkreĞliü, Īe pojĊcie to stosowane jest dopiero po wejĞciu w Īycie Traktatu z Liz-bony, który powołał UniĊ Europejską jako homogeniczną organizacjĊ miĊdzynarodową. Zniesienie struktury filarowej spowodowało objĊcie wszystkich obszarów współpracy jednolitą metodą. JednoczeĞnie podkreĞlił, Īe Unia Europejska wchodzi w całokształt dorobku Wspólnoty. Dotych-czasowe prawo unijne wraz zasadami jego interpretacji naleĪy zatem nazywaü prawem unijnym.

3 Tytułem przykładu naleĪy wskazaü: M. K u m m, Who is the final arbiter of constitutionality in Europe? Three conceptions of relationship between German Federal Constitutional Cour and the European Court of Justice, „Common Market Law Review” 36 (1999), s. 356; A. K u t r a, Kolizje norm konstytucyjnych i wspólnotowych w ujeciu teoretycznoprawnym, „Europejski Przegląd

(2)

Sądo-Natomiast niniejszy artykuł poĞwiĊcony zostanie rozwaĪaniom, czy i w jakim zakresie TSUE oraz sądy konstytucyjne paĔstw członkowskich kierują siĊ wza-jemnym orzecznictwem. Udzielenie odpowiedzi na tak sformułowane pytanie wy-maga dokonania analizy orzecznictwa TS oraz sądów konstytucyjnych paĔstw członkowskich w okresie od powstania wspólnot do czasów współczesnych. Ze wzglĊdu na ramy artykułu autorka odwoła siĊ do orzecznictwa sądów konstytu-cyjnych trzech paĔstw członkowskich: Federalnego Trybunału Konstytucyjnego (FTK), Włoskiego Trybunału Konstytucyjnego (WTK) i Trybunału Konstytu-cyjnego RP (TKRP). Wybór podyktowany był wieloma wzglĊdami.

Po pierwsze – orzecznictwo FTK oraz WTK wskazuje, jak sądy konstytucyjne reagowały na proces kształtowania siĊ zasad prawa unijnego oraz ewolucje w poj-mowaniu omawianej zasady. Natomiast TKRP prezentuje stanowisko sądu kons-tytucyjnego, który odnosi siĊ do juĪ ugruntowanego stanowiska TS.

Po drugie – FTK, WTK i TKRP reprezentują róĪne podejĞcia do orzecznictwa TS. TK od pierwszych swoich orzeczeĔ wykazuje zdolnoĞü do poszukiwania roz-wiązaĔ kompromisowych. WTK, z wielkim trudem i ograniczonym zapałem, od-nosi siĊ do charakteru prawa unijnego zdefiniowanego w orzecznictwie TS. Na-tomiast TKRP konsekwentnie, we wszystkich swoich orzeczeniach, podtrzymuje jednolite stanowisko do problemu pierwszeĔstwa prawa unijnego.

Artykuł podzielony zostanie na dwie zasadnicze czĊĞci. W pierwszej przedsta-wione bĊdzie ogólnie stanowisko TS wobec charakteru prawa unijnego oraz zasad regulujących jego obowiązywanie. Druga czĊĞü poĞwiĊcona zostanie analizie orzecznictwa wskazanych wczeĞniej sądów konstytucyjnych.

1. CHARAKTER PRAWA UNIJNEGO

WEDŁUG ORZECZNICTWA TRYBUNAŁU SPRAWIEDLIWOĝCI Trybunał SprawiedliwoĞci zdefiniował prawo unijne juĪ w pierwszych orze-czeniach, stanowiąc, Īe „wspólnota stanowi nowy porządek prawno miĊdzynaro-dowy, na rzecz którego paĔstwa członkowskie ograniczyły w okreĞlonym zakre-sie swoje suwerenne prawa. Podmiotami tego porządku prawnego są zarówno paĔstwa członkowskie, jak i ich obywatele”4. Zgodnie z wskazanym

wy” 5 (2007), s. 23; T.T. K o n c e w i c z, Zasada kompetencji powierzonej Trybunału Sprawiedli-woĞci Wspólnot Europejskich, Warszawa 2009, t e n Ī e, Trybunał Konstytucyjny wobec prawa europejskiego, cz. I, „Przegląd Sejmowy” 2 (109) 2012, s. 105, t e n Ī e, Trybunał Konstytucyjny wobec prawa europejskiego, cz. II, „Przegląd Sejmowy” 3 (110) 2012.

4

(3)

kiem, prawo unijne stanowiło nowy porządek w sferze prawa miĊdzynarodowego. To internacjonalistyczne podejĞcie doprecyzowane zostało w orzeczeniu w spra-wie Costa, gdzie TS oddzielił je od systemu prawa miĊdzynarodowego stanowiąc, Īe „w odróĪnieniu od zwykłych umów miĊdzynarodowych, Traktat ustanawiający Europejską WspólnotĊ Gospodarczą powołał do Īycia własny system prawny, który […] stał siĊ integralna czĊĞcią systemu prawnego paĔstw członkowskich i który jego sądy maja obowiązek stosowaü”5. Trybunał SprawiedliwoĞci podkreĞ-lił zatem, Īe prawo unijne jest niezaleĪnym, autonomicznym systemom prawa, który obowiązuje w sferze prawa krajowego.

Szczególny charakter tego prawa unijnego, a jednoczeĞnie cechy, które róĪnią go od systemu prawa miĊdzynarodowego, to bezpoĞrednie obowiązywanie, przez które naleĪy rozumieü bezpoĞredni skutek, bezpoĞrednie stosowanie, oraz trzecia kontrowersyjna zasada – pierwszeĔstwa w stosunku do prawa krajowego.

Pierwszą ze wskazanych cech podkreĞlił TSUE w cytowanym juĪ orzeczeniu w sprawie Van Gend & Loos. Norma, która jest jasna, precyzyjna i bezwarunko-wa, stanowi Ĩródło praw lub obowiązków dla UE, paĔstw członkowskich oraz podmiotów indywidualnych. Zasada ta oznacza, Īe podmioty wskazane powyĪej są uprawnione do dochodzenia praw przyznanych im przez normĊ unijną przed sądem oraz organem administracji. W omawianym orzeczeniu TSUE odniósł siĊ do bezpoĞredniego skutku norm prawa pierwotnego w płaszczyĨnie wertykalnej. NastĊpnie rozciągnął skutek bezpoĞredni norm prawa pierwotnego równieĪ na płaszczyznĊ horyzontalną, a mianowicie w relacjach miĊdzy jednostkami6. W ko-lejnych orzeczeniach rozszerzył bezpoĞredni skutek na akty prawa wtórnego: roz-porządzenia7, ale równieĪ dyrektywy8.

5

Wyrok z dnia 15 lipca 1964 r. w sprawie Costa V. ENEL.

6 Wyrok z dnia 8 kwietnia 1976 r. w sprawie C 43/75 Defrenne v. Sabena. 7

Zob. np.: wyrok z dnia 10 paĨdziernika 1973 r. w sprawie 34/73 Variola; wyrok z dnia 5 maja 1977 r. w sprawie 101/73 Koninklijke Scholten Honig; wyrok z dnia 17 wrzeĞnia 2002 r. w sprawie C 252/00 MuĖoz.

8 Wiele kontrowersji wywołuje problem bezpoĞredniego skutku dyrektyw. TS odniósł siĊ do tego problemu w wielu orzeczeniach po raz pierwszy w sprawie Yvonne van Duyn. Trybunał SprawiedliwoĞci podkreĞlił, Īe dyrektywa moĪe byü bezpoĞrednio skuteczna, jeĪeli jej postano-wienia są jasne, precyzyjne i bezwarunkowe. OdrĊbną kwestią jest implementacja dyrektywy. Zasadniczo w początkowych orzeczeniach TS wymagał, aby upłynął termin implementacji, jednakĪe w orzeczeniu Marks & Spencer uznał, Īe same procedury implementacyjne nie stanowią jeszcze osiągniĊcia celu dyrektywy, dlatego jeĪeli Ğrodki przyjĊte przez paĔstwo członkowskie nie są wystarczające do pełnej realizacji celu dyrektywy, jednostce przysługuje legitymacja do powołania siĊ na jej postanowienia przed sądem. NaleĪy jednak podkreĞliü, Īe bezpoĞredni skutek dyrektywy ogranicza siĊ do płaszczyzny wertykalnej i TS zdecydowanie odrzucił skutek w płasz-czyĨnie. Szerzej zob. np.: R.M. Pal, Charakter prawa Unii Europejskiej, [w:] A. KuĞ, Prawo insty-tucjonalne Unii Europejskiej w zarysie, red. A. KuĞ, Lublin 2012, s. 316-318.

(4)

Kolejną zasadĊ TS zdefiniował w orzeczeniu Simmenthal9. Oznacza ona, Īe prawo unijne musi byü „całkowicie i jednolicie” stosowane we wszystkich paĔ-stwach członkowskich od chwili wejĞcia w Īycie. Zasada ta jest przede wszyst-kim kierowana do organów stosujących i stanowiących prawo w paĔstwach członkowskich. Zgodnie z nią ustawodawca krajowy zobowiązany jest do niesta-nowienia prawa niezgodnego z prawem unijnym. Natomiast sądy krajowe zobo-wiązane są do ochrony praw, które to prawo przyznaje podmiotom indywidua-nym. W ramach swojej władzy dyskrecjonalnej dokonuje on wyboru właĞciwej normy prawnej.

Trzecia cecha prawa unijnego – pierwszeĔstwo – podkreĞlona została pierwszy raz w orzeczeniu cytowanej juĪ sprawy Costa v. ENEL. TS uznał, Īe w przypadku kolizji normy prawa unijnego i krajowego pierwszeĔstwo ma pierwsza z nich. JednakĪe naleĪy dookreĞliü obszar stosowania obydwu norm. Zasada ta obowią-zuje jedynie w zakresie kompetencji UE. Warto w tym miejscu odwołaü siĊ do ar-gumentacji TS. Wskazał on, Īe UE wyposaĪona została w kompetencje, przeka-zane jej przez paĔstwa członkowskie w wyniku podpisania traktatów załoĪyciel-skich. Fakt przekazania połączony był z czĊĞciowym ograniczeniem ich suweren-noĞci. NastĊpnie instytucje unijne w granicach powierzonych UE kompetencji, zgodnie z procedurami traktatowymi, stanowią prawo. Cele traktatu mogą byü osiągniĊte jedynie poprzez pełne i jednoczesne wykonywanie prawa unijnego we wszystkich paĔstwach członkowskich. Trybunał SprawiedliwoĞci podkreĞlił, Īe jednostronne ograniczanie skutku prawnego aktom unijnym ze wzglĊdu na sprze-cznoĞü z prawem krajowym stanowi zagroĪenie dla celów traktatowych. W kolej-nym orzeczeniu w sprawie Internationale Handelsgesellschaft podkreĞlił, Īe w przypadku kolizji miĊdzy prawem unijnym a krajowym, posiada ono pierwszeĔ-stwo bez wzglĊdu na rangĊ normy krajowej10.

Zasada pierwszeĔstwa nie znajduje jednak swojego umocowania traktatowego. Ma ona charakter jurydyczny i dotychczasowe próby stworzenia podstaw

9 Sprawa 106/77 Amministrazione della Finanse dello Stato przeciwko Simmenthal SpA. 10

Szerzej na temat ewolucji zasady pierwszeĔstwa w prawie unijnym zob.: S. B i e r n a t, Zasada pierwszeĔstwa prawa unijnego po Traktacie z Lizbony, „GdaĔskie Studia Prawnicze” 25 (2011), s. 49-61; P. M i k ł a s i e w i c z, Zasada pierwszeĔstwa w krajowych porządkach prawnych według orzecznictwa ETS i Sądu I Instancji, Biuro Trybunału Konstytucyjnego, Zespół orzecznic-twa i studiów, 2005, http://www.trybunal.gov.pl/epublikacje/download/PIERWSZENSTWO.pdf [dostĊp: 5.09.2014]; B. B a n a s z k i e w i c z, WĊzłowe problemy w orzecznictwie Trybunału SprawiedliwoĞci Wspólnot Europejskich, Biuro Trybunału Konstytucyjnego, Zespół orzecznictwa i studiów, 2003, http://www.trybunal.gov.pl/epublikacje/download/Trybunal_sprawiedliwosci.pdf [dostĊp: 5.09.2014].

(5)

tywnych zakoĔczyły siĊ niepowodzeniem11. W obecnym Traktacie LizboĔskim zrezygnowano z takiego rozwiązania i jedyne odwołanie do omawianej zasady znajduje siĊ w deklaracji nr 17 dołączonej do Traktatu. Zawiera ona opiniĊ SłuĪby Prawnej Rady, zgodnie z którą pierwszeĔstwo prawa unijnego stanowi podstawo-wą zasadĊ, która jest nieodłącznie związana ze szczególną natura Unii Europej-skiej. Odwołano siĊ w niej do ugruntowanego, wskazanego wczeĞniej, orzecznic-twa TS. NaleĪy zatem przyjąü, Īe te postanowienia nie zmieniają dotychczasowe-go znaczenia i pozycji zasady pierwszeĔstwa prawa unijnego12.

Przedmiotem rozwaĪaĔ TS we wskazanych orzeczeniach nie jest samo umoco-wanie do przekazania kompetencji. Odwołuje siĊ on do stanu po podpisaniu trak-tatów załoĪycielskich, kiedy to paĔstwa przekazały okreĞlone kompetencje UE i w ich granicach podejmuje konkretne działania. System prawny UE powstał w wyniku czynnoĞci prawotwórczej realizowanej w obszarze kompetencji przeka-zanych UE. W kaĪdym z orzeczeĔ, które wskazano w opinii prawnej na temat za-sady pierwszeĔstwa, TS podkreĞla, Īe unijny system prawny powstał w granicach kompetencji przekazanych oraz zgodnie z procedurami i na podstawie systemu instytucjonalnego powołanego w traktatach załoĪycielskich. NastĊpnie odwołują siĊ do zasady lojalnoĞci, TS stanowi, Īe paĔstwa członkowskie zobowiązały siĊ do podejmowania wszelkich działaĔ, które zagwarantują osiągniĊcie celów unij-nych. Przywołując początki integracji europejskiej, paĔstwa członkowskie powo-łując do Īycia organizacjĊ, wyposaĪyły ją w okreĞlone kompetencje oraz stworzy-ły system instytucjonalny i procedury stanowienia prawa, jak równieĪ TS, który czuwa nad ich właĞciwym wykonywaniem. Tak ugruntowane stanowisko wska-zuje, Īe rozwaĪania TS dotyczące charakteru prawa unijnego oraz wykładnia za-sad obowiązywania tego prawa rozpoczynają siĊ wraz z powstaniem UE (wczeĞ-niej WE). TS odnosi siĊ do tych kompetencji, które paĔstwa przekazały UE w tra-ktatach załoĪycielskich oraz traktatach zmieniających i uzupełniających. Jego obowiązkiem jest zatem czuwanie nad właĞciwym wykonywaniem kompetencji przekazanych UE. W tym zakresie kontroluje sama UE w procesie prawotwór-czym. Ponadto to TS okreĞla zasady stosowania tego prawa oraz jego pozycjĊ w systemach paĔstw członkowskich w takim zakresie, aby cele unijne były jedno-licie i efektywnie osiągane we wszystkich paĔstwach członkowskich.

11

Jedynym traktatem, który podjął ryzyko unormowania zasady pierwszeĔstwa prawa unijnego wobec prawa krajowego, była Konstytucja dla Europy w art. I-6. Nie został on ratyfikowany przez wszystkie paĔstwa członkowskie. Szerzej zob. np.: P. J u s t y Ĕ s k a, MiĊdzy supremacją a pier-wszeĔstwem prawa unijnego. JednoĞü w róĪnorodnoĞci, [w:] Unia Europejska: zjednoczeni w róĪ-norodnoĞci, red. C. Mik, Warszawa 2012, s. 132-135.

12 J. B a r c z, Główne reformy strukturalne ustroju Unii Europejskiej, [w:] Traktat z Lizbony. Główne reformy ustrojowe Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2008, s. 64.

(6)

2. CHARAKTER PRAWA UNIJNEGO WEDŁUG ORZECZNICTWA

TRYBUNAŁÓW KONSTYTUCYJNYCH PAēSTW CZŁONKOWSKICH Stopniowe precyzowanie zasad obowiązywania prawa unijnego przez TS wy-wierało wpływ na orzecznictwo sądów konstytucyjnych. NaleĪy jednak analizo-waü je w kontekĞcie konkretnego etapu w procesie integracji europejskiej.

Pierwsza grupa orzeczeĔ przypada na I okres integracji, kiedy to przyjĊto trzy traktaty załoĪycielskie13, a TS stopniowo precyzował charakter prawa unijnego oraz zasady jego obowiązywania: bezpoĞredni skutek, stosowanie oraz zasadĊ pierwszeĔstwa, która wyznacza zakres ich realizacji. W tym okresie równieĪ sądy konstytucyjne poszukiwały odpowiedzi na pytanie, jaka jest pozycja tego prawa w systemie krajowym.

Druga grupa orzeczeĔ związana jest juĪ z powstaniem Unii Europejskiej oraz rozszerzeniem kompetencji UE na obszary wykraczające poza stricte gospodarcze kwestie. Warto juĪ w tym miejscu podkreĞliü, wyprzedzając analizĊ orzecznictwa, Īe ten okres cechuje zmiana dotychczasowego kompromisowego stanowiska, które reprezentowały sądy konstytucyjne.

2.1. CHARAKTER PRAWA UNIJNEGO

W ORZECZNICTWIE SĄDÓW KONSTYTUCYJNYCH NIEMIEC I WŁOCH

Charakter prawa unijnego zdefiniowany w orzeczeniach TS zasadniczo znalazł akceptacjĊ w orzecznictwie sądów konstytucyjnych. FTK wielokrotnie powoły-wał siĊ w swoich orzeczeniach na stanowisko TS w sprawie Costa v. ENEL. Tytułem przykładu naleĪy wskazaü orzeczenie z 1967 r. w sprawie dotyczącej moĪliwoĞci wniesienia skargi konstytucyjnej wobec dwóch rozporządzeĔ unij-nych. FTK podkreĞlił, Īe „akty prawne wydawane przez organy EWG w ramach ich kompetencji traktatowych stanowią samodzielny porządek prawny, którego normy nie są ani normami prawa miĊdzynarodowego, ani normami prawa wew-nĊtrznego paĔstw członkowskich”. Ponadto wprost powołał siĊ na stanowisko TS, podkreĞlając, „jak wskazuje ETS, prawo wspólnotowe to dwa samodzielne, odrĊbne porządki prawne”14.

13

Traktat ustanawiający Europejską WspólnotĊ WĊgla i Stali, Traktat ustanawiający Europejską WspólnotĊ Gospodarczą, Traktat ustanawiają Europejską WspólnotĊ Energii Atomowej.

14

Orzeczenie Pierwszego Senatu FTK z dnia 18 paĨdziernika 1967 r., BvR 248/63 i 216/67, BVerfGE t. 22, s. 293 i n. Wybrane fragmenty orzeczeĔ sądów konstytucyjnych wraz z komen-tarzem opracowane zostały w: Relacje miĊdzy prawem konstytucyjnym a prawem wspólnotowym

(7)

Potwierdzeniem charakteru prawa unijnego jest stworzenie odrĊbnego systemu ochrony prawnej i przyznanie nie tylko podmiotom prawa miĊdzynarodowego, ale równieĪ jednostkom prawa do zaskarĪania aktów organów unijnych. Ponadto jedynym podmiotem kompetentnym do okreĞlania kwestii obowiązywania unij-nego systemu prawunij-nego oraz do dokonywania jego wykładni jest TS15. Sądy krajowe, które są właĞciwe do rozstrzygania sporów na podstawie prawa unijne-go, zobowiązane/uprawnione są do zwrócenia siĊ z pytaniem prejudycjalnym do TS. Nawiązując za zasady bezpoĞredniego stosowania prawa unijnego, FTK pod-kreĞlił, Īe o tym czy istnieje sprzecznoĞü normy podkonstytucyjnej z normą pra-wa unijnego, decydują sądy orzekające w sprawie. Taka kwestia nie moĪe byü przedmiotem pytaĔ prawnych do FTK16. Ponadto uznał, Īe niedopuszczalne są pytania prawne w przedmiocie konstytucyjnoĞci przepisów unijnych, jeĪeli TSUE w drodze wykładni przyjmie, Īe nie mają one zastosowania w sprawie rozpatry-wanej przez sąd niemiecki17.

Zasady unijnego prawa opisane powyĪej w pełni akceptowane były w orzecz-nictwie FTK. Jedynie w charakterze przykładu naleĪy wskazaü orzeczenie FTK w sprawie Kloppenburg, w którym zajął on całkowicie odmienne stanowisko niĪ Federalny Trybunał Finansowy. Przedmiotem orzeczenia był bezpoĞredni skutek dyrektyw. Uznał on, Īe „jedynie w przypadku niewłaĞciwej implementacji dyrek-tywy przez paĔstwo członkowskie, zwłaszcza w przypadku niedochowania termi-nu transpozycji dyrektywy, ETS przyznaje podmiotom indywidualnym prawo powoływania siĊ na dyrektywĊ przed sądami krajowymi przeciwko sprzecznym z nią przepisom prawa narodowego, o ile zobowiązania paĔstwa okreĞlone w dy-rektywie są jasno sformułowane i bezwarunkowe i dlatego mogą byü zastosowane takĪe bez wydania krajowego aktu transpozycji. Uznanie przez ETS moĪliwoĞci bezpoĞredniego powołania siĊ na dyrektywy przez podmioty indywidualne nie prowadzi w istocie do rozszerzenia kompetencji prawotwórczych Wspólnoty, lecz słuĪy zapewnieniu skutecznoĞci, zgodnie z wymogami paĔstwa prawnego, zobo-wiązaĔ paĔstwa członkowskiego wynikających z dyrektywy”18.

w orzecznictwie trybunałów konstytucyjnych paĔstw Unii Europejskiej, red. B. Banaszkiewicz, P. Bogdanowicz, Biuro Trybunału Konstytucyjnego, Zespół orzecznictwa i studiów, 2006, http://www.trybunal.gov.pl/epublikacje/download/EUROPA_2006.pdf [dostĊp: 5.09.2014].

15

Orzeczenie Drugiego Senatu FTK z dnia 29 maja 1974 r., BvL 52/71 (Solange I), BverfGE t. 37, s. 271 n.

16

Orzeczenie Drugiego Senatu FTK z dnia 9 kwietnia 1971 r., BvR 225/69, BverfGE t. 31, s. 145 n.

17

Orzeczenie Drugiego Senatu FTK z dnia 5 lipca 1967 r., 2 BvL 29/63, BverfGE t. 22 s. 134 n. 18 Orzeczenie Drugiego Senatu FTK z dnia 8 kwietnia 1987 r., BvR 687/85, BverfGE t. 75, s. 223 n.

(8)

Odmienne stanowisko w tym zakresie prezentował WTK. Warto odwołaü siĊ w tym miejscu do orzeczenia w sprawie Costa v. ENEL19. Włoski Trybunał Kon-stytucyjny uznał, Īe relacje miĊdzy normami unijnymi i krajowymi są identyczne jak związki miĊdzy dwoma Ĩródłami prawa o tej samej mocy prawnej. PodkreĞlił, Īe umowa miĊdzynarodowa ma taką samą rangĊ, jak ustawa włączająca ją do sys-temu krajowego. Tym samym konflikt miĊdzy nimi naleĪy rozstrzygnąü zgodnie z zasadą lex posteriori derogat priori. Warto zauwaĪyü, Īe WTK podkreĞlił rów-nieĪ, Īe nie jest wykluczone, aby „paĔstwo, które raz zgodziło siĊ na ograniczenie swojej suwerennoĞci, mogło w przyszłoĞci uchwaliü ustawy cofającej to ograni-czenie”. Stanowisko TS wyraĪone w orzeczeniu Costa v. ENEL wywarło wpływ na póĨniejsze orzeczenie WTK, który przyznał, Īe „obowiązkiem paĔstw człon-kowskich EWWiS nie jest uczynienie wspólnotowego porządku prawnego czĊĞ-cią prawa krajowego, lecz zapewnienie mu skutecznoĞci w porządku wewnĊtrz-nym”20. Odmienne stanowisko w porównaniu z FTK prezentował on w kontek Ğ-cie zasad stosowania tego prawa. W sprawie Sociata UNIL-IT, Sociata Ariete uznał wprawdzie „przewagĊ” prawa unijnego, ale zastrzegł, Īe w przypadku ko-lizji norm krajowych i unijnych sąd właĞciwy dla przedmiotu sporu moĪe samo-dzielnie wyłączyü stosowanie normy krajowej niezgodnej z prawem unijnym, je-Īeli obowiązywała przed wejĞciem w Īycie danej normy unijnej. Inaczej w przy-padku, gdy norma krajowa jest póĨniejsza w stosunku do niej, wtedy o jej niesto-sowaniu decyduje właĞciwy organ21. Zasadnicza zmiana w podejĞciu WTK do pozycji prawa unijnego w systemie krajowym nastąpiła w orzeczeniu w sprawie

Granital. Włoski Sąd Konstytucyjny zaakceptował odrĊbny charakter prawa

unij-nego oraz uznał zasady bezpoĞredniego skutku i stosowania, jak równieĪ konsek-wencje związane z ich wykonywaniem.

PowyĪsze rozwaĪania wskazują, Īe pierwsze orzeczenia sądów konstytucyj-nych koncentrowały siĊ przede wszystkim na okreĞleniu pozycji prawa unijnego w systemie krajowym. Akceptują zasadniczo stanowisko TS w zakresie charak-teru prawa unijnego oraz zasad jego obowiązywania. Argumentacja, którą naleĪy zauwaĪyü we wskazanych powyĪej orzeczeniach, opiera siĊ na koncepcji przeka-zania kompetencji UE oraz uznaniu, Īe system prawny powstały w granicach przekazanych kompetencji podlega kontroli wykonywanej przez TS.

19

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 lutego 1964 r., 14/1964, GC 1964 r., s. 129 n. 20 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 grudnia 1965 r., 98/1965, GC 1966 r., s. 198 n. 21

(9)

2.2. PIERWSZEēSTWO PRAWA UNIJNEGO NAD KONSTYTUCJĄ Nowe podejĞcie do problemu zasad stosowania prawa unijnego powstało w związku z druga płaszczyzną stosowania zasady pierwszeĔstwa, mianowicie re-lacją konstytucja–prawo unijne. Przedmiotem dyskusji była kontrola zgodnoĞci z konstytucjami paĔstw członkowskich prawa unijnego. W tym przypadku naleĪy wskazaü odmienne podejĞcie sądów konstytucyjnych. Przede wszystkim zmienia siĊ spektrum rozwaĪaĔ. Sądy konstytucyjne analizują problem przekazania kom-petencji w innej perspektywie. Odmiennie niĪ w poprzednio wskazanych orzecze-niach, a takĪe inaczej niĪ TS podkreĞlają zaleĪnoĞü miĊdzy przekazaniem kompe-tencji a strukturą zasad konstytucyjnych oraz pozycji tej zasady w systemie zasad ustrojowych paĔstw członkowskich.

2.2.1. ORZECZNICTWA TK

W PIERWSZYM OKRESIE ROZWOJU UNII EUROPEJSKIEJ

Po raz pierwszy FTK zmierzył siĊ z problemem wpływu prawa unijnego na postanowienia Ustawy Zasadniczej (UZ) w związku z ochroną praw podstawo-wych. W orzeczeniach w sprawie Solange I, FTK podkreĞlił, Īe: „Konstytucyjne upowaĪnienie do «przeniesienia praw zwierzchnich na instytucje miĊdzynaro-dowe» (art. 24 UZ) musi byü interpretowane w kontekĞcie całej regulacji konsty-tucyjnej. UpowaĪnienie to nie otwiera drogi do zmiany zasadniczej konstrukcji porządku konstytucyjnego, na której opiera siĊ jego toĪsamoĞü, bez zmiany tekstu konstytucji, jedynie poprzez ustawodawstwo instytucji miĊdzynarodowych”. W sentencji, odwołując siĊ do art. 24 UZ, podkreĞlił, Īe zakres kompetencji, które mogą byü przeniesione na organizacjĊ miĊdzynarodową, nie moĪe naruszaü istoty konstytucji, zasad decydujących o toĪsamoĞci porządku konstytucyjnego22. Samo umocowanie do przeniesienia kompetencji nie jest zatem wystarczającą podstawą do bezwarunkowego przyjĊcia zasady pierwszeĔstwa, poniewaĪ musi byü ono zgodne z podstawowymi zasadami konstytucyjnymi. W tym konkretnym przy-padku FTK wskazał ochronĊ praw podstawowych, jako jedną z fundamentalnych zasad prawa niemieckiego, która nie moĪe byü relatywizowana przez prawo unij-ne. Warto jednak podkreĞliü, Īe FTK w sprawie Solange II odniósł siĊ bezpoĞred-nio do zasady pierwszeĔstwa podkreĞlając, Īe cytowana norma konstytucyjna „umoĪliwia przyznanie umowom miĊdzynarodowym przenoszącym prawa zwie-rzchnie na instytucje miĊdzynarodowe oraz prawu stanowionemu przez takie

22 R. A r n o l d, Orzecznictwo niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego a proces integracji europejskiej, „Studia Europejskie” 1 (1999), s. 99-100.

(10)

stytucje pierwszeĔstwa w obowiązywaniu i stosowaniu przed prawem wewnĊtrz-nym RFN”. JednoczeĞnie ograniczył zarówno moĪliwoĞü przeniesienia, jak i pier-wszeĔstwa prawa organizacji miĊdzynarodowych. Zaznaczył, Īe „nie moĪe ono naruszaü ładu konstytucyjnego RFN przez podwaĪenie jego podstawowej kon-strukcji, konstytuujących go zasad. NaleĪą do nich w szczególnoĞci zasady praw-ne leĪące u podstaw konstytucyjnego unormowania praw podstawowych”.

W omawianych powyĪej orzeczeniach FTK uznał czĊĞciowo zasadĊ pierw-szeĔstwa, jednakĪe wskazał, Īe nie jest ona niepodwaĪalna. Ingerencja prawa unijnego w zasady fundamentalne Niemiec – zasadĊ ochrony praw podstawowych – stanowi podstawĊ kontroli konstytucyjnoĞci tego prawa przez FTK.

NaleĪy jednak zauwaĪyü, jak FTK rozwiązał omawiany problem. W pierw-szym z nich FTK podkreĞlił, Īe ochrona praw podstawowych na poziomie wów-czas wspólnoty nie jest wystarczająca w odniesieniu do poziomu gwarantowa-nego przez UZ. W związku z tym na straĪy tych praw stoi gwarant w postaci kompetencji FTK. „Dopóki [solange] proces integracyjny we Wspólnocie nie jest na tyle zaawansowany, iĪby prawo wspólnotowe zawierało ustanowiony przez or-gan typu parlamentarnego, wiąĪący katalog praw podstawowych, odpowiadający katalogowi zawartemu w niemieckiej UZ, dopuszczalne i konieczne jest przedsta-wienie Federalnemu Sądowi Konstytucyjnemu przez sąd niemiecki, po uprzednim uzyskaniu orzeczenia prejudycjalnego ETS, pytania prawnego w zakresie, w ja-kim sąd pytający twierdzi, Īe kwestionowany przepis prawa wspólnotowego od-noszący siĊ do sprawy rozstrzyganej przez ten sąd, interpretowany zgodnie z orzeczeniem ETS, nie moĪe byü zastosowany przez niemiecki sąd z powodu kolizji z którymĞ z praw podstawowych zagwarantowanych w UZ”. Warto w tym miejscu zauwaĪyü, Īe odpowiedzią TS na wskazane tezy było nie tylko odwołanie siĊ do ochrony praw podstawowych jako ogólnej zasady prawa unijnego, ale dop-recyzowanie zasady, poprzez okreĞlenie katalogu praw i wolnoĞci, które zaowo-cowały rozwojem unijnego systemu ochrony praw podstawowych23.

ModyfikacjĊ omawianej powyĪej sentencji wyraził FTK w orzeczeniu w spra-wie Solange II. PodkreĞlił, Īe „Dopóki [solange] Wspólnoty Europejskie general-nie zapewniają, w szczególnoĞci poprzez orzecznictwo ETS, skuteczną ochronĊ

23 Nie ulega wątpliwoĞci, Īe rozwój unijnego systemu ochrony praw podstawowych zapo-czątkował TS. Począwszy od orzeczenia w sprawie Sauder (C 26/69), nastĊpnie Internationale Handelsgesellschaft mbH przeciwko Einfuhr – und Vorratsstelle für Getreide und Futtermittel (C 11/70), Nold (C 4/73), sukcesywnie wprowadzał on ochronĊ praw podstawowych do unijnego porządku prawnego. Ugruntowane stanowisko TS znalazło swoje odzwierciedlenie w traktatach zmieniających i uzupełniających traktaty załoĪycielskie. Szerzej zob. np.: E. K r z y s z t o f i k, Ewolucja wspólnotowego systemu ochrony praw człowieka, „Studia Prawnicze KUL” 2 (34) 2008, s. 33-52.

(11)

praw podstawowych w stosunku do władzy zwierzchniej Wspólnot, w istocie równą niewzruszalnej ochronie praw podstawowych wynikającej z niemieckiej UZ, a zwłaszcza generalnie porĊczają nienaruszalnoĞü istoty praw podstawowych – dopóty FSK nie bĊdzie juĪ wykonywaü swoich kompetencji w odniesieniu do kwestii dopuszczalnoĞci stosowania pochodnego prawa wspólnotowego funkcjo-nującego jako podstawa prawna działaĔ niemieckich sądów lub organów admi-nistracji na obszarze władzy zwierzchniej RFN, a tym samym nie bĊdzie badaü zgodnoĞci pochodnego prawa wspólnotowego z gwarancjami praw podstawo-wych zawartymi w UZ”. NaleĪy podkreĞliü, Īe FTK uznał, iĪ poziom ochrony praw podstawowych we wspólnotach jest toĪsamy z tym, jaki wynika z UZ. Wprawdzie nie został stworzony jednolity katalog chronionych praw i wolnoĞci, to standardy ich ochrony były wystarczające. Tym samy uznał, Īe ochrona sprawowana przez TS jest wystarczająca i (podobnie jak w Solange I) warunkowo powierzył ten obszar kompetencji, ograniczają w tym zakresie własne. Arnold ten mechanizm okreĞlił, jako „funkcjonalna substytucja” – powierzenie ochrony jed-nej ze sfer niezastąpialnej esencji instytucji unijnej TS. Warunkiem jednak jest stworzenie standardów toĪsamych z tymi, jakie gwarantuje UZ. Substytucja ta jest moĪliwa, mimo Īe ochrona tych praw została zapewniona przez ogólne nie-pisane zasady prawne. Sformułowanie, którym posłuĪył siĊ FTK (solange), Ğwiadczy o tym, Īe jest on władny do kontroli, czy poziom ochrony tych praw jest wystarczający. Odwołanie siĊ do praw krajowych wymaga zatem naruszenia ogólnej natury tych praw24. Wskazane stanowisko potwierdził FTK np. w sprawie

Maastricht, okreĞlając ją jako „swego rodzaju kooperacją”25, czy w sprawie doty-czącej rynku bananów, kiedy to podkreĞlił swoją kompetencjĊ w zakresie badania prawa unijnego z UZ pod kątem praw podstawowych tylko wtedy, gdy poziom ochrony tych praw na poziomie TS „uległby takiemu obniĪeniu, Īe nie odpowiada niezbĊdnemu standardowi ochrony według UZ”26.

NaleĪy zauwaĪyü, Īe FTK zdefiniował w sposób odmienny od stanowiska TS zasadĊ pierwszeĔstwa, jednakĪe przeniósł swoje kompetencje warunkowo na TS. W tym przypadku moĪna mówiü o kompromisie miĊdzy stanowiskiem FTK i TS.

Podobną opiniĊ wyraził w tym przedmiocie WTK. Jego podejĞcie do problemu pierwszeĔstwa uległo diametralnej zmianie – od całkowitego odrzucenia pierw-szeĔstwa po jego akceptacjĊ, łącznie z okreĞleniem jej granic. W literaturze

24 A r n o l d, Orzecznictwo niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego, s. 101. 25

Wyrok Drugiego Senatu FTK, z dnia 12 paĨdziernika 1993 r., 2 BvR 2134, 2159/92, BVerfGE t. 89, s. 155 n.

26

(12)

zuje siĊ trzy etapy: pierwszy, który trwał w latach 1964-1973, drugi – 1973-1984, trzeci – po 1984 r.27

Stanowisko WTK w pierwszym okresie odzwierciedla orzeczenie w przywoły-wanym juĪ orzeczeniu w sprawie Costa, w którym całkowicie odrzuca pierwszeĔ-stwo prawa unijnego, przyznając mu rangĊ prawną równą prawu krajowemu. Try-bunał SprawiedliwoĞci uznał omawiany wyrok za niezgodny z podstawowymi zasadami prawa unijnego, zwłaszcza zasadą pierwszeĔstwa.

Drugi etap rozpoczyna siĊ od zmiany stanowiska, wyraĪonej w orzeczeniu w sprawie Frontini. Sąd konstytucyjny zaakceptował zasadĊ pierwszeĔstwa, jednak prawo to nie moĪe naruszaü podstawowych zasad włoskiego porządku prawnego lub niezbywalnych praw jednostki. „Wykluczona jest kontrola konsty-tucyjnoĞci rozporządzeĔ wspólnotowych przez Sąd Konstytucyjny, a takĪe oce-nianie ich na podstawie wymagaĔ, które z mocy Konstytucji odnoszą siĊ wyłącz-nie do ustaw oraz aktów zrównanych z ustawą wydawanych przez paĔstwo włos-kie i poszczególne regiony. […] JednakĪe gdyby w praktyce próbowano nadaü art. 189 [249] TWE aberracyjną interpretacjĊ, włoski SK mógłby oceniü, czy zachowana jest zgodnoĞü samego Traktatu z zasadami i prawami podstawowymi wyraĪonymi w Konstytucji”.

Trzeci okres to podejĞcie WTK wyraĪone w sprawie Granital28. Uznał on za-sadĊ prymat stanowiąc, Īe: „Obowiązuje domniemanie zgodnoĞci prawa krajowe-go z prawem wspólnotowym, która moĪe byü osiągniĊta poprzez odpowiednią wykładniĊ prawa krajowego. W razie sprzecznoĞci, której nie da siĊ usunąü w taki sposób, normy prawa wspólnotowego mają pierwszeĔstwo – bez wzglĊdu na czas wprowadzenia – i są stosowane przez sądy powszechne i administracyjne”. Zaak-ceptował równieĪ w pełni zasadĊ bezpoĞredniego skutku prawa unijnego: „Ba-danie zgodnoĞci przepisów krajowych z rozporządzeniem EWG naleĪy do kom-petencji sądów właĞciwych do stosowania tych przepisów takĪe wówczas, gdy w paĔstwie istnieje odrĊbne sądownictwo konstytucyjne”. Podobnie jak FTS, równieĪ WTK zastrzegł, iĪ zasada pierwszeĔstwa jest ograniczona w zakresie podstawowych zasad systemu konstytucyjnego oraz ochrony praw jednostki. Na-leĪy wskazaü tu przede wszystkim demokratyczny, republikaĔski porządek ustro-jowy. W odniesieniu do praw podstawowych naleĪy przyjąü, Īe zgodnie z oma-wianym orzeczeniem, jest moĪliwe zaakceptowanie pierwszeĔstwa prawa

27 P a l, Charakter prawa Unii Europejskiej, s. 331-332. 28

(13)

go pod warunkiem, Īe na poziomie UE stworzony zostanie system ochrony praw podstawowych co najmniej taki, jaki wynika z konstytucji Włoch29.

2.2.2. ZASADA PIERWSZEēSTWA

W ORZECZNICTWIE SĄDÓW KONSTYTUCYJNYCH PO 1992 R.

NaleĪy zwróciü uwagĊ, Īe WTK, podobnie jak FTK, zawarł praktyczny kom-promis w zakresie wpływu prawa unijnego na prawa podstawowe. JednakĪe w tym miejscu pojawia siĊ nowy problem, który charakterystyczny jest dla dal-szego procesu integracji europejskiej. Kolejne traktaty: Traktat o Unii Europej-skiej30, Traktat Amsterdamski31, Traktat Nicejski32, nieratyfikowany TK33 oraz najnowszy Traktat z Lizbony34 przyniosły nową juĪ niekompromisową liniĊ orze-czniczą sądów konstytucyjnych. Postanowienia wskazanych traktatów rozpoczĊ-ły nowy etap wzajemnej współzaleĪnoĞci paĔstw członkowskich. Przedmiot współpracy zaczął obejmowaü nie tylko sprawy gospodarcze, ale równieĪ poli-tykĊ zagraniczną, sprawy wewnĊtrzne oraz nowe polityki35. Aktualne podejĞcie do zagadnienia pierwszeĔstwa prawa unijnego naleĪy konsekwentnie wskazaü na podstawie stanowisk sądów konstytucyjnych paĔstw załoĪycielskich. Warto rów-nieĪ odwołaü siĊ do orzecznictwa sądów konstytucyjnych paĔstw nowo przyjĊ-tych.

Konsekwentnie rozwaĪania dotyczące zasady prymatu rozpoczynają od pojĊ-cia kompetencji oraz ich zakresu. NastĊpnie odnoszą siĊ do problemu wykładni prounijnej, która jest konsekwencją zasady pierwszeĔstwa.

Doprecyzowanie dotychczasowego stanowiska sądów konstytucyjnych odnoĞ-nie do zakresu kompetencji UE naleĪy wskazaü w orzeczeniu FTK w sprawie

29 Z. W i t k o w s k i, Ustrój konstytucyjny współczesnych Włoch w aktualnej fazie jego przemian 1989-2004, ToruĔ 2004, s. 448.

30 Traktat o Unii Europejskiej, podpisany w Maastricht w dniu 7 lutego 1992 r., OJ 191 z 29 lip-ca 1992 r., z póĨn. zm. Tekst skonsolidowany:O J C 325 z dnia 24 grudnia 2002 r.

31 Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre inne akty (Traktat amsterdamski), podpisany w Amsterdamie w dniu 2 pa Ĩ-dziernika 1997 r., OJ C 340 z dnia 10 listopada 1997 r.

32

Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre inne akty (Traktat nicejski), podpisany w Nicei w dniu 26 lutego 2001 r., OJ C 80/1 z dnia 10 marca 2001 r.

33 Traktat ustanawiający KonstytucjĊ dla Europy podpisany dnia 29 paĨdziernika 2004 r., [w:] J. B a r c z, Przewodnik po Traktacie Konstytucyjnym wraz z tekstem, Warszawa 2005.

34 Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający WspólnotĊ Europejską podpisany w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r., Dz. Urz. UE C306 z 17 grudnia 2007 r.

35 Szerzej zob.: T. S i e n i o w, Geneza i rozwój procesów integracyjnych w Europie po II wojnie Ğwiatowej, [w:] Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej w zarysie, s. 25-72.

(14)

Maastricht, gdzie sformułował on pojĊcie „kompetencji – kompetencji”. PojĊcie

to bezpoĞrednio związane jest z przekazaniem kompetencji oraz kompetencją do przekazania kompetencji. Tu po raz pierwszy pojawia siĊ problem ewentualnej ekspansji kompetencyjnej UE. Trybunał jednoznacznie przyjął, Īe jedynym Ĩród-łem kompetencji jest UZ, natomiast UE korzysta tylko z takich kompetencji, jakie zostały jej przekazane przez paĔstwa członkowskie. „W przeciwieĔstwie do su-werennych paĔstw UE nie posiada kompetencji do okreĞlania własnych kom-petencji (kompetenz – kompetenz). Zasada komkom-petencji powierzonych nie wyklu-cza wprawdzie interpretowania postanowieĔ traktatów, których treĞcią jest przyz-nanie wspólnotowych zadaĔ lub kompetencji, w Ğwietle celów tych Traktatów, jednak cele te nie stanowią wystarczającej podstawy do konstruowania nowych zadaĔ i kompetencji ani do rozszerzania zadaĔ i kompetencji powierzonych”. Wskazane przekazanie nie ma jednak charakteru bezwzglĊdnego poniewaĪ odwo-łując siĊ do zasad prawa miĊdzynarodowego, moĪliwe jest ponowne przejĊcie wskazanych kompetencji przez paĔstwa członkowskie. Tym samym UE nie po-siada kompetencji samodzielnych, ale właĞciwie dzierĪawi kompetencje z woli paĔstw członkowskich: „Niemcy są jednym z «panów traktatów»; swoje związa-nie Traktatem, zawartym «na czas związa-nieokreĞlony», opierają na woli długofalowego członkostwa, które w ostatecznoĞci mogłoby jednak zostaü zniesione przez akt przeciwny”.

Kolejne zagadnienie szczególnie eksponowane w orzeczeniach związanych z ratyfikacją Traktatu z Lizbony to zakres kompetencji, które paĔstwa, w tym przypadku Niemcy, powierzają UE. FTK podkreĞlił, Īe granice powierzenia kom-petencji UE koĔczą siĊ w miejscu, powyĪej którego paĔstwa traciłyby swoją toĪsamoĞü konstytucyjną. Omawiane przekazanie w UZ Niemiec ograniczone jest postanowieniami art. 79 ust. 3 UZ, który definiuje fundamentalne zasady konsty-tucyjnoĞci Niemiec. NaleĪą do nich zasada wolnoĞci, demokracji, paĔstwa praw-nego, polityki socjalnej, zasada pomocniczoĞci oraz federalnego charakteru paĔ-stwa. Zasada kompetencji powierzonych stanowi fundamentalną zasadĊ prawa unijnego, ale równieĪ zasadĊ konstytucyjną, przy czym pierwsza jest „miĊdzyna-rodowym” wyrazem drugiej36. Powierzenie zatem kompetencji UE nie moĪe na-ruszaü pozostałych postanowieĔ UZ37.

36 J. B a r c z, Wybrane problemy związane z wyrokiem niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z 30.06.2009 r. na temat zgodnoĞci Traktatu z Lizbony z Ustawą Zasadniczą RFN, „Europejski Przegląd Sądowy” 9 (2009), s. 15.

37

Szerzej na temat ewolucji zasady pierwszeĔstwa w orzecznictwie FTK zob.: A. R a i n e r, Orzecznictwo niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego a proces integracji europej-skiej, „Studia Europejskie” 1 (1999), s. 1-3; S. P a w ł o w s k i, Zjednoczeni w róĪnorodnoĞci –

(15)

Jednoznaczne podejĞcie do zasady pierwszeĔstwa prawa unijnego wobec kon-stytucji prezentuje TKRP. Omawiana kwestia była bezpoĞrednio przedmiotem orzeczeĔ w sprawach K 18/0438, K 32/0939 oraz poĞrednio w sprawie P 1/0540. NaleĪy jednoczeĞnie podkreĞliü, Īe TK zasadniczo utrzymuje jednolite stanowis-ko w zakresie omawianego zagadnienia, mianowicie odrzucenie pierwszeĔstwa prawa unijnego wobec konstytucji. Artykuł 9 Konstytucji RP wskazuje, Īe obok prawa stanowionego przez krajowego legislatora, wystĊpują równieĪ regulacje powstałe poza systemem krajowym. ZałoĪono zasadĊ wzajemnej koegzystencji róĪnych systemów regulacji, w tym miĊdzynarodowych. Zasadniczo prawo unijne nie stanowi stricte zewnĊtrznego systemu, poniewaĪ powstał on w granicach kompetencji przekazanych mu przez paĔstwa członkowskie zgodnie z posta-nowieniami konstytucji oraz przy ich powstaniu uczestniczą przedstawiciele rzą-dów paĔstw członkowskich oraz przedstawiciele obywateli paĔstw członkow-skich. Tym samym „na terenie Polski współobowiązują wiĊc podsystemy regu-lacji prawnych, pochodzące z róĪnych centrów prawodawczych. Winny one ko-egzystowaü na zasadzie obopólnie przyjaznej wykładni i kooperatywnego współ-stosowania. OkolicznoĞü ta w innej perspektywie ukazuje potencjalną kolizjĊ norm oraz pierwszeĔstwo jednego z wyróĪnionych podsystemów”. Elementem spajającym wieloĞü systemów jest konstytucja, jako najwyĪsze Ĩródło prawa w Polsce41.

OkreĞlenie pozycji systemu prawa unijnego w tym multicentrycznym porząd-ku prawnym wymaga przeanalizowania całego procesu jego powstania. Pierwszą kwestią jest zakres regulacji prawa unijnego. Zgodnie z ugruntowanym orzecz-nictwem TS Unia stanowi jedynie w zakresie przekazanych jej kompetencji. Wykładnia art. 90 ust. 1 Konstytucji RP wskazuje, Īe Polska moĪe przekazaü czĊĞü swoich suwerennych uprawnieĔ organizacji miĊdzynarodowej przy

perspektywa Federalnego Trybunału Konstytucyjnego, [w:] Unia Europejska: zjednoczeni w ró Īno-rodnoĞci, s. 147-179,

38

Wyrok TK z dnia 11 maja 2004 r., Traktat Akcesyjny, K 18/04, Dz. U. 2005, Nr 089, poz. 744.

39

Wyrok TK z dnia 24 listopada 2010 r., Traktat LizboĔski, K 32/09, Dz. U. 2010, Nr 229, poz. 1506.

40

Wyrok TK z 27 kwietnia 2005 r., Europejski Nakaz Aresztowania, P 1/05, Dz. U. 2012, poz. 819.

41

Szerzej na temat koncepcji multicentrycznoĞci systemu prawa zob.: E. Ł Ċ t o w s k a, MulticentrycznoĞü współczesnego systemu prawa i jej konsekwencje, „PaĔstwo i Prawo” 4 (2005), s. 3-11; P. W i n c z o r e k, Konstytucja RP a prawo wspólnotowe, „PaĔstwo i Prawo” 11 (2004), s. 12; S. B i e r n a t, Prawo Unii Europejskiej a Konstytucja RP i prawo polskie – kilka refleksji, „PaĔstwo i Prawo” 11 (2004), s. 21; A. K a l i s z, MulticentrycznoĞü systemu prawa polskiego a działalnoĞü Europejskiego Trybunału SprawiedliwoĞci i Europejskiego Trybunału Praw Czło-wieka, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 69 (2007), z. 4, s. 35-49.

(16)

waniu odpowiedniej procedury. PowyĪsze postanowienia stanowią podstawĊ do przekazania czĊĞci kompetencji. Nie mogą prowadziü do przekazania kompetencji organizacji miĊdzynarodowej prawa do stanowienia regulacji sprzecznej z posta-nowieniami konstytucji. Trybunał wskazał, Īe powyĪsze przekazanie nie moĪe prowadziü do utraty suwerennoĞci przez PolskĊ lub utraty charakteru demokra-tycznego paĔstwa prawa. Doprecyzowanie powyĪszego zagadnienia dokonane zostało w sprawie 32/09, wskazując, Īe „niezaleĪnie od trudnoĞci związanych z ustaleniem szczegółowego katalogu kompetencji nieprzekazywalnych, naleĪy zaliczyü do materii objĊtych całkowitym zakazem przekazania postanowienia okreĞlające zasady naczelne Konstytucji oraz postanowienia dotyczące praw jed-nostki wyznaczające toĪsamoĞü paĔstwa, w tym w szczególnoĞci wymóg zapew-nienia ochrony godnoĞci człowieka i praw konstytucyjnych, zasadĊ paĔstwo-woĞci, zasadĊ demokracji, zasadĊ paĔstwa prawnego, zasadĊ sprawiedliwoĞci społecznej, zasadĊ pomocniczoĞci, a takĪe wymóg zapewnienia lepszej realizacji wartoĞci konstytucyjnych i zakaz przekazywania władzy ustrojodawczej oraz kompetencji dokreowania kompetencji”42.

Trybunał jednoznacznie podkreĞla, Īe konstytucja stanowi najwyĪsze Ĩródło praw w Polsce. W stosunku do prawa unijnego wynika ono – po pierwsze – z faktu, Īe podstawą przystąpienia Polski do UE jest konstytucyjne umocowanie do przeniesienia czĊĞci suwerennych kompetencji na UE. Po drugie – wynika ono z procedury kontroli konstytucyjnoĞci Traktatu Akcesyjnego oraz aktów stano-wiących jego integralne składniki. Po trzecie – konstytucja jako akt nadrzĊdny, który stanowi wyraz woli narodu, nie moĪe byü zmieniony przez fakt jego sprze-cznoĞci z przepisami prawa unijnego. Trybunał podkreĞlił, Īe w takiej sytuacji sam suweren powinien decydowaü o rozwiązaniu wskazanego konfliktu. Jedno-czeĞnie wskazał on trzy moĪliwe metody: zmianĊ konstytucji, zmianĊ prawa unij-nego lub wystąpienie z UE43.

42

K 32/09

43 Szerzej na temat orzecznictwa TKRP wobec prawa unijnego zob.: B. B a n a s z a k, Prawo polskie a prawo Unii Europejskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, „Europejski Prze-gląd Sądowy” 12 (2012), s. 49 n.; M. D o b r o w o l s k i, Glosa do wyroku Trybunału Konsty-tucyjnego z dnia 11 maja 2005 r. (sygn. akt K 18/04) [dot. hierarchii norm prawa wspólnotowego i Konstytucji], „Zeszyty Naukowe NSA” 3 (2006), s. 145-160; t e nĪ e, KonstytucyjnoĞü Traktatu akcesyjnego w Ğwietle orzeczeĔ trybunału Konstytucyjnego dotyczących europejskiego nakazu aresztowania, „Przegląd Sejmowy” 6 (2006), s. 73 n.; t e n Ī e, Podstawowe zasady ustrojowe w europejskich orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego, „Przegląd Sejmowy” 1 (2007), s. 9 n.

(17)

PODSUMOWANIE

Przedmiotem artykułu były relacje miĊdzy TSUE a sądami konstytucyjnymi paĔstw członkowskich. Przedmiot owej współpracy ograniczono do najbardziej problematycznego zagadnienia, jakim bezsprzecznie jest zasada pierwszeĔstwa prawa unijnego. Wytyczają wąski zakres przedmiotowy, ale szeroki przedział czasowy, ograniczono siĊ do orzeczeĔ sądów konstytucyjnych najbardziej repre-zentatywnych dla omawianego zagadnienia. Konsekwentnie analizĊ przeprowa-dzono z uwzglĊdnieniem trzech okresów.

Pierwszy okres odnosi siĊ do początku istnienia UE, gdzie współpraca miĊdzy paĔstwami załoĪycielskimi koncentrowała siĊ wokół kwestii gospodarczych. W tej czĊĞci odwołano siĊ do orzecznictwa FTK oraz WTK.

Drugi okres dotyczy nadal współpracy w obrĊbie kwestii gospodarczych, ale dialog miĊdzy TS i trybunałami konstytucyjnymi nabiera odrĊbnego charakteru. Pojawia siĊ pierwszy punkt róĪnicujący poglądy obydwu wskazanych podmio-tów. Wspólnoty europejskie wykonując swoje kompetencje, ocierają siĊ o sferĊ praw i wolnoĞci jednostki, praw fundamentalnych chronionych przez konstytucje paĔstw członkowskich. Ten okres charakteryzuje siĊ przyjĊciem kompromisu po-miĊdzy TS i sądami konstytucyjnymi.

Trzeci okres związany jest juĪ z powstaniem UE, a tym samym rozszerzeniem kompetencji powierzonych na nowe obszary, które do 1992 r. stanowiły domenĊ paĔstwa narodowego. W tym kontekĞcie pojawia siĊ problem zakresu kompeten-cji oraz relakompeten-cji konstytucja–prawo unijne. Ostatnie rozwaĪania rozszerzono o orzeczenia polskiego TK dotyczące zasady pierwszeĔstwa. Było to podykto-wane chĊcią wskazania podejĞcia paĔstw nowo przyjĊtych do UE. Tym samym konsekwentnie odwołano siĊ do orzecznictwa FTK oraz polskiego TK.

Podsumowując powyĪsze rozwaĪania, naleĪy wskazaü kilka istotnych wnios-ków.

NaleĪy przede wszystkim podkreĞliü zasadniczą róĪnicĊ w samym przedmio-cie rozwaĪaĔ TS i TK. Trybunał SprawiedliwoĞci za punkt wyjĞcia w rozwaĪa-niach nad zasadą pierwszeĔstwa przyjmuje moment przekazania kompetencji, czyli poziom, w którym UE „nabywa” wiązkĊ suwerennych praw paĔstw człon-kowskich i w granicach tychĪe kompetencji podejmuje działania. Zasadniczą metodą stosowaną przez TS jest wykładnia celowoĞciowa. Zasady dotyczące cha-rakteru prawa unijnego, a zwłaszcza zasadĊ pierwszeĔstwa, wyprowadza właĞnie z celu, dla którego powołana została UE44. Wykładnia TS oparta jest zatem na traktatach załoĪycielskich, które są Ĩródłem kompetencji. Nie podejmuje on

44

(18)

miast analizy stanu poprzedzającego, co jest oczywiĞcie w pełni uzasadnione. Unia Europejska, jako organizacja, funkcjonuje na podstawie traktatów, które stanowią, jak okreĞlił to sam TS, „kartĊ konstytucyjną” Wspólnoty.

Inaczej sądy konstytucyjne. Zasadniczo akceptują one charakter prawa unij-nego i zasady jego obowiązywania. JednakĪe w kontekĞcie relacji konstytucja– prawo unijne przyjmują odmienne stanowisko. Pierwsza róĪnica wynika z same-go podejĞcia do zakresu kompetencji. NaleĪy zauwaĪyü, Īe sądy konstytucyjne podkreĞlają: problem umocowania do przeniesienia kompetencji na UE, zakres przenoszonych kompetencji oraz stałoĞü przeniesienia kompetencji. Punkt wyj-Ğcia zatem w rozwaĪaniach odnosi siĊ do konstytucyjnego umocowania do prze-niesienia kompetencji na organizacjĊ miĊdzynarodową. ħródłem są bezsprzecznie konstytucje paĔstw członkowskich. NastĊpnie postanowienia te naleĪy interpre-towaü zgodnie z wszystkimi normami konstytucyjnymi. NaleĪy zatem uwzglĊdniü katalog Ĩródeł prawa obowiązujący w paĔstwach członkowskich oraz nienaru-szalnoĞü zasad podstawowych stanowiących „jądro konstytucyjnoĞci” paĔstw członkowskich. Tym samym wyznaczona została granica kompetencji, które mo-gą byü przedmiotem transferu do uprawnieĔ UE. Ponadto TKRP podkreĞlił, Īe nawet zasada wykładni przyjaznej prawu unijnemu ograniczona jest tymi zasa-dami i nie moĪe prowadziü do naruszenia zasad podstawowych paĔstwa.

Trybunał SprawiedliwoĞci stoi zatem na stanowisku bezwzglĊdnej zasady pierwszeĔstwa prawa unijnego, która warunkuje osiągniĊcie celów traktatowych. Natomiast trybunały konstytucyjne podkreĞlają, Īe najwyĪszym Ĩródłem prawa w paĔstwie jest konstytucja, poniewaĪ stanowi ona wyraz woli suwerena oraz jest Ĩródłem kompetencji, w tym równieĪ kompetencji UE. Ewolucja orzecznictwa TK oraz orzecznictwa TS wskazuje na próby rozwiązania wskazanego impasu. Pierwsza metoda wypracowana przez FTK w sprawie Solange II okreĞlona zos-tała substytucją funkcjonalną. Oznacza, Īe TK zrzeka siĊ, ale nie kategorycznie, swoich kompetencji obejmujących kontrolĊ konstytucyjnoĞci prawa unijnego w zakresie praw i wolnoĞci jednostki. JednakĪe jest to moĪliwe tylko i wyłącznie wtedy, gdy UE chroni te prawa na poziomie odpowiadającym standardom UZ Niemiec. W tym przypadku paĔstwa nie przenoszą swoich kompetencji w zakre-sie zasad fundamentalnych, ale „wypoĪyczają” je UE pod warunkiem stworzenia odpowiedniego poziomu ochrony. Druga metoda zaproponowana przez TK opiera siĊ na wzajemnej kooperacji i poszanowaniu. „Wykładnia ta winna byü ponadto oparta na załoĪeniu wzajemnej lojalnoĞci pomiĊdzy instytucjami wspólnotowo-unijnymi a paĔstwami członkowskimi. ZałoĪenie to generuje – po stronie ETS – powinnoĞü przychylnoĞci dla krajowych systemów prawnych, po stronie zaĞ paĔstw członkowskich – powinnoĞü najwyĪszego standardu respektowania norm

(19)

wspólnotowych”. Trybunały konstytucyjne równieĪ podkreĞlają zakres kompeten-cji, które posiada TS, a jest on wyznaczony zasadą kompetencyjnoĞci. „Wykład-nia prawa wspólnotowego, dokonywana przez ETS, winna mieĞciü siĊ w zakresie funkcji i kompetencji przekazanych przez paĔstwa członkowskie na rzecz Wspól-not. Powinna teĪ korelowaü z zasadą subsydiarnoĞci, determinującą działania ins-tytucji wspólnotowo-unijnych”.

Współczesne orzecznictwo TSUE wskazuje na poszanowanie powyĪej wymie-nionych zasad. Jest to szczególnie wyraĨne w szerokiej grupie orzeczeĔ dotyczą-cych ograniczeĔ swobód rynku wewnĊtrznego, gdzie akceptuje on ograniczenia stosowane przez paĔstwa członkowskie, których podstawą jest ochrona szczegól-nych wartoĞci, w tym toĪsamoĞci konstytucyjnej. Tytułem przykładu naleĪy wskazaü chociaĪby sprawĊ Omega czy wczeĞniejsze orzeczenie dotyczące sprawy

Groener. Trybunał SprawiedliwoĞci powołuje siĊ na przesłankĊ porządku

pub-licznego stanowiącą wymóg imperatywny, uzasadniający ograniczenie jednej ze swobód. Tym samym ogranicza osiągniĊcie jednego z podstawowych celów unij-nych. Warto równieĪ podkreĞliü, Īe postanowienia Traktatu z Lizbony wzmocniły ochronĊ omawianych zasad poprzez dookreĞlenie zakresu przedmiotowego zasa-dy poszanowania toĪsamoĞci narodowej paĔstw członkowskich. Zgodnie z art. 4 TUE obejmuje on nie tylko toĪsamoĞü kulturową, ale równieĪ konstytucyjną45.

Reasumując naleĪy podkreĞliü, Īe mimo rozbieĪnoĞci w pojmowaniu i Ĩródle zasady pierwszeĔstwa, TK i TS dąĪą do odnalezienia płaszczyzny wzajemnej współpracy. Sądy Konstytucyjne nie wyłączają kompetencji TS, a jedynie wska-zują granice jego swobody jurydycznej. Trybunał SprawiedliwoĞci natomiast akceptuje róĪnorodnoĞü kulturową i systemową paĔstw członkowskich, dokonu-jąc wykładni prawa unijnego przy jej poszanowaniu.

BIBLIOGRAFIA ħródła prawa

Traktat o Unii Europejskiej, podpisany w Maastricht w dniu 7 lutego 1992, OJ 191 z 29 lipca 1992 r., z póĨn. zm. Tekst skonsolidowany O J C 325 z dnia 24 grudnia 2002 r. Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty

Europejskie i niektóre inne akty (Traktat amsterdamski), podpisany w Amsterdamie w dniu 2 paĨdziernika 1997 r., OJ C 340 z dnia 10 listopada 1997 r.

45

Szerzej zob.: E. K r z y s z t o f i k, Poszanowanie wartoĞci narodowych przesłanką uzasad-niającą ograniczenie swobód rynku wewnĊtrznego, [w:] Unia Europejska: zjednoczeni w róĪno-rodnoĞci, s. 437-452.

(20)

Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre inne akty (Traktat nicejski), podpisany w Nicei w dniu 26 lute-go 2001 r., OJ C 80/1 z dnia 10 marca 2001 r.

Traktat ustanawiający KonstytucjĊ dla Europy podpisany dnia 29 paĨdziernika 2004 r., [w:] J. B a r c z, Przewodnik po Traktacie Konstytucyjnym wraz z tekstem, Warszawa 2005.

Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspól-notĊ Europejską podpisany w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r., Dz. Urz. UE C306 z 17 grudnia 2007 r.

Orzeczenia Trybunału SprawiedliwoĞci Unii Europejskiej Wyrok z dnia 5 marca 1963 r. w sprawie C 26/62 Van Gend&Loos p.

Wyrok z dnia 15 lipca 1964 r. w sprawie C 6/64 Costa p. ENEL, ECR 1964 p. 585. Wyrok z dnia 12 listopada 1969 r. w sprawie C 29/69 Stauder p. Stadt Ulm, ECR 1969 p.

419.

Wyrok z dnia 17 grudnia 1970 r. w sprawie C 11/70 Internationale Handelsgesellschaft mbH p. Einfuhr – und Vorratsstelle für Getreide und Futtermittel, ECR1070 p. 1125. Wyrok z dnia 10 paĨdziernika 1973 r. w sprawie 34/73 Fratelli Variola Spa p.

Amministrazione delle finanze dello Stato, ECR 1973 p. 981.

Wyrok z dnia 14 maja 1974 r. w sprawie C 4/73 Nold p. Komisji, ECR 1974 p. 491. Wyrok z dnia 8 kwietnia 1976 r. w sprawie C 43/75 Defrenne p. Sabena, ECR 1976 p.

455.

Wyrok z dnia 8 kwietnia 1976 r. w sprawie C 106/77, Amministrazione della Finanse dello Stato p. Simmenthal SpA, ECR 1976 p. 455.

Wyrok z dnia 17 wrzeĞnia 2002 r. w sparwie C 253/00 Muñoz i Superior Fruiticola, ECR 2002 p. I-7289.

Orzeczenia polskiego Trybunału Konstytucyjnego

Wyrok TK z dnia 11 maja 2004 r., Traktat Akcesyjny, K 18/04, Dz. U. 2005, Nr 089, poz. 744.

Wyrok TK z dnia 24 listopada 2010 r., Traktat LizboĔski, K 32/09, Dz. U. 2010, Nr 229, poz. 1506.

Wyrok TK z 27 kwietnia 2005 r., Europejski Nakaz Aresztowania, P 1/05, Dz. U. 2012, poz. 819.

Orzeczenia Włoskiego Trybunału Konstytucyjnego

Wyrok Włoskiego Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 lutego 1964 r., 14/1964, GC 1964 r.

Wyrok Włoskiego Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 grudnia 1965 r., 98/1965, GC 1966 r.

Wyrok Włoskiego Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 grudnia 1977 r., 163/1977, GC 1977 r.

Wyrok Włoskiego Trybunału Konstytucyjnego z 5 czerwca 1984 r., 170/1984, GC 1984 r. Orzeczenia Federalnego Trybunału Konstytucyjnego

Orzeczenie Pierwszego Senatu FTK z dnia 18 paĨdziernika 1967 r., BvR 248/63 i 216/67, BVerfGE t. 22.

Orzeczenie Drugiego Senatu FTK z dnia 5 lipca 1967 r., 2 BvL 29/63, BverfGE t. 22. Orzeczenie Drugiego Senatu FTK z dnia 9 kwietnia 1971 r., BvR 225/69, BverfGE t. 31.

(21)

Orzeczenie Drugiego Senatu FTK z dnia 29 maja 1974 r., BvL 52/71(Solange I), BverfGE t. 37.

Orzeczenie Drugiego Senatu FTK z dnia 8 kwietnia 1987 r., BvR 687/85, BverfGE, t. 75. Wyrok Drugiego Senatu FTK z dnia 12 paĨdziernika 1993 r., 2 BvR 2134, 2159/92,

BVerfGE t. 89.

Wyrok Drugiego Senatu FTK z dnia 7 czerwca 2000 r., 2 BvL 1/97, BVerfGE t. 102. Literatura

A r n o l d R.: Orzecznictwo niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego a pro-ces integracji europejskiej, „Studia Europejskie” 1 (1999), s. 95-107.

B a r c z J.: Główne reformy strukturalne ustroju Unii Europejskiej, [w:] Traktat z Lizbo-ny. Główne reformy ustrojowe Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2008, s. 53-97.

B a r c z J.: Wybrane problemy związane z wyrokiem niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z 30.06.2009 r. na temat zgodnoĞci Traktatu z Lizbony z Ustawą Zasadniczą RFN, „Europejski Przegląd Sądowy” 9 (2009), s. 13-25.

B a n a s z a k B.: Prawo polskie a prawo Unii Europejskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, „Europejski Przegląd Sądowy” 12 (2012), s. 49-69.

B a n a s z k i e w i c z B.: WĊzłowe problemy w orzecznictwie Trybunału SprawiedliwoĞci Wspólnot Europejskich, Biuro Trybunału Konstytucyjnego, Zespół orzecznictwa i stu-diów, 2003, http://www.trybunal.gov.pl/epublikacje/download/Trybunal

_ sprawiedliwosci.pdf [dostĊp: 5.09.2014].

B i e r n a t S.: Prawo Unii Europejskiej a Konstytucja RP i prawo polskie – kilka refleksji, „PaĔstwo i Prawo” 11 (2004), s. 18-27.

B i e r n a t S.: Zasada pierwszeĔstwa prawa unijnego po Traktacie z Lizbony, „GdaĔskie Studia Prawnicze” 25 (2011), s. 47-61.

D o b r o w o l s k i M.: Glosa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 2005 r. (sygn. akt K 18/04) [dot. hierarchii norm prawa wspólnotowego i Konstytucji], „Zeszyty Naukowe NSA” 3 (2006), s. 145-160.

D o b r o w o l s k i M.: KonstytucyjnoĞü Traktatu akcesyjnego w Ğwietle orzeczeĔ trybuna-łu Konstytucyjnego dotyczących europejskiego nakazu aresztowania, „Przegląd Sej-mowy” 6 (2006), s. 73-88.

D o b r o w o l s k i M.: Podstawowe zasady ustrojowe w europejskich orzeczeniach Trybu-nału Konstytucyjnego, „Przegląd Sejmowy” 1 (2007), s. 9-20.

J u s t yĔ s ka P.: MiĊdzy supremacją a pierwszeĔstwem prawa unijnego. JednoĞü w róĪno-rodnoĞci, [w:] Unia Europejska: zjednoczeni w róĪnoróĪno-rodnoĞci, red. C. Mik, Warszawa 2012, s. 111-147.

K a l i s z A.: MulticentrycznoĞü systemu prawa polskiego a działalnoĞü Europejskiego Trybunału SprawiedliwoĞci i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Ruch Praw-niczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 69 (2007), z. 4, s. 35-49.

K o n c e w i c z T.T.: Zasada kompetencji powierzonej Trybunału SprawiedliwoĞci Wspólnot Europejskich, Warszawa 2009.

K o n c e w i c z T.T.: Trybunał Konstytucyjny wobec prawa europejskiego, cz. I, „Przeg-ląd Sejmowy” 2 (109) 2012, s. 105-134.

K o n c e w i c z T.T.: Trybunał Konstytucyjny wobec prawa europejskiego, cz. II „Przeg-ląd Sejmowy” 3 (110) 2012, s. 125-160.

K u m m M.: Who is the final arbiter of constitutionality in Europe? Three conceptions of relationship between German Federal Constitutional Cour and the European Court of Justice, „Common Market Law Review” 36 (1999), s. 351-386.

(22)

K u t r a A.: Kolizje norm konstytucyjnych i wspólnotowych w ujĊciu teoretyczno-prawnym, „Europejski Przegląd Sądowy” 5 (2007), s. 23-31.

K r z y s z t o f i k E.: Ewolucja wspólnotowego systemu ochrony praw człowieka, „Studia Prawnicze KUL” 2 (34) 2008, s. 33-50.

K r z y s z t o f i k E.: Poszanowanie wartoĞci narodowych przesłanką uzasadniającą ogra-niczenie swobód rynku wewnĊtrznego, [w:] Unia Europejska: zjednoczeni w róĪno-rodnoĞci, red. C. Mik, Warszawa 2012, s. 437-452.

ŁĊ t o w s k a E.: MulticentrycznoĞü współczesnego systemu prawa i jej konsekwencje, „PaĔstwo i Prawo” 4 (2005), s. 3-10.

M i k ł a s i e w i c z P.: Zasada pierwszeĔstwa w krajowych porządkach prawnych według orzecznictwa ETS i Sądu I Instancji, Biuro Trybunału Konstytucyjnego, Zespół orzecznictwa i studiów, 2005, http://www.trybunal.gov.pl/epublikacje/download/ PIERWSZENSTWO.pdf [dostĊp: 5.09.2014].

P a l R.M.: Charakter prawa Unii Europejskiej, [w:] Prawo instytucjonalne Unii Europej-skiej w zarysie, red. A. KuĞ, Lublin 2012, s. 303-343.

P a w ł o w s k i S.: Zjednoczeni w róĪnorodnoĞci – perspektywa Federalnego Trybunału Konstytucyjnego, [w:] Unia Europejska: zjednoczeni w róĪnorodnoĞci, red. C. Mik, Warszawa 2012, s. 147-179.

R a i n e r A.: Orzecznictwo niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego a pro-ces integracji europejskiej, „Studia Europejskie” 1 (1999), s. 95-107.

S i e n i o w T.: Geneza i rozwój procesów integracyjnych w Europie po II wojnie Ğwiato-wej, [w:] Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej w zarysie, red. A. KuĞ, Lublin 2012, s. 25-71.

W i n c z o r e k P.: Konstytucja RP a prawo wspólnotowe, „PaĔstwo i Prawo” 11 (2004), s. 3-17.

W i t k o w s k i Z.: Ustrój konstytucyjny współczesnych Włoch w aktualnej fazie jego przemian 1989-2004, ToruĔ 2004.

CHARAKTER PRAWA UNIJNEGO

W ORZECZNICTWIE TRYBUNAŁU SPRAWIEDLIWOĝCI I SĄDÓW KONSTYTUCYJNYCH PAēSTW CZŁONKOWSKICH

S t r e s z c z e n i e

Niniejszy artykuł podejmuje próbĊ wykazania zaleĪnoĞci pomiĊdzy stanowiskami Trybunałów Konstytucyjnych paĔstw członkowskich i Trybunału SprawiedliwoĞci w kwestii definiowania pod-stawowych zasad prawa unijnego. Przedmiot rozwaĪaĔ ograniczono do najbardziej problematycz-nego zagadnienia, jakim bezsprzecznie jest zasada pierwszeĔstwa prawa unijnego. Natomiast ich zakres odnosi siĊ do orzeczeĔ sądów konstytucyjnych najbardziej reprezentatywnych dla oma-wianego zagadnienia. Konsekwentnie pracĊ podzielono na trzy czĊĞci.

Pierwsza odnosi siĊ do początku istnienia UE gdzie współpraca miĊdzy paĔstwami załoĪyciel-skimi koncentrowała siĊ wokół kwestii gospodarczych. W tej czĊĞci odwołano siĊ do orzecznictwa Federalnego Trybunału Konstytucyjnego oraz Włoskiego Sądu Konstytucyjnego.

Druga dotyczy nadal współpracy w obrĊbie kwestii gospodarczych, ale dialog miĊdzy Trybu-nałem SprawiedliwoĞci i trybunałami konstytucyjnymi nabiera odrĊbnego charakteru. Pojawia siĊ pierwszy punkt róĪnicujący poglądy obydwu wskazanych podmiotów. Wspólnoty europejskie wy-konując swoje kompetencje ocierają siĊ o sferĊ praw i wolnoĞci jednostki, praw fundamentalnych

(23)

chronionych przez konstytucje paĔstw członkowskich. Ten okres charakteryzuje siĊ przyjĊciem kompromisu pomiĊdzy Trybunałem SprawiedliwoĞci i trybunałami konstytucyjnymi.

Trzeci okres związany jest juĪ z powstaniem UE, a tym samym rozszerzeniem jej kompetencji na nowe obszary, które do 1992 r. stanowiły domenĊ paĔstwa narodowego. W tym kontekĞcie pojawia siĊ problem zakresu kompetencji oraz relacji konstytucja – prawo unijne. W tej czĊĞci omó-wiono równieĪ orzeczenia polskiego Trybunału Konstytucyjnego dotyczące zasady pierwszeĔstwa, aby ukazaü podejĞcie paĔstw nowo przyjĊtych do UE. Tym samym konsekwentnie odwołano siĊ do orzecznictwa Federalnego Trybunału Konstytucyjnego oraz polskiego Trybunału Konstytucyjnego.

RozwaĪania zawarte w niniejszym artykule dowodzą, iĪ mimo rozbieĪnoĞci w pojmowaniu i Ĩródle zasady pierwszeĔstwa, trybunały konstytucyjne i Trybunał SprawiedliwoĞci dąĪą do odna-lezienia płaszczyzny wzajemnej współpracy. Trybunały konstytucyjne nie wyłączają kompetencji Trybunału SprawiedliwoĞci, a jedynie wskazują granice jego swobody jurydycznej. Trybunał Spra-wiedliwoĞci natomiast akceptuje róĪnorodnoĞü kulturową i systemową paĔstw członkowskich, do-konując wykładni prawa unijnego przy jej poszanowaniu.

Słowa kluczowe: prawo Unii Europejskiej, zasada pierwszeĔstwa, Trybunał Konstytucyjny,

Fede-ralny Trybunał Konstytucyjny, Włoski Sąd Konstytucyjny.

THE CHARACTER OF EU LAW LEGISLATION IN THE PRACTICE OF COURT OF JUSTICE AND MEMBER STATE CONSTITUTIONAL TRIBUNALS

S u m m a r y

The purpose of this paper is to show a dependency between the opinions of the Court of Justice and the constitutional courts of the member states with regard to the definition of the basic principles of the EU law. The subject of the discussion focuses on only one principle – supremacy of the EU legislation, which is the most problematic issue. The scope of the discussion refers to opinions of constitutional courts, which are the most relevant for our study. The paper is divided into three chronological parts.

The first part refers to the beginnings of the European Union, where cooperation between the member states focused on economic issues. Here, a reference is made to the opinions of the Federal Constitutional Court and Italian Constitutional Court.

The second part also deals with economic cooperation, but the dialogue between the Court of Justice and constitutional tribunals becomes distinct in its character. Here, the first difference of opinion is demonstrated. Realising their competences, the European Communities take into consi-deration the rights and freedoms of individuals, fundamental rights protected by the constitutions of the member states. In this part, the adoption of a compromise between the Court of Justice and constitutional courts is presented.

The third part concerns the creation of the EU, and thus the extension of its powers into new areas, which until 1992 were the domain of nation-states. In this context, there arises the problem of the scope of competence as well as the relationship between constitutions and the EU law. This part also considers the rulings of the Polish Constitutional Tribunal on the principle of supremacy to show the attitude of the newly accepted states towards the EU. Thus, the Author makes a reference to the judicature of the Federal Constitutional Court and the Polish Constitutional Tribunal.

The considerations in this paper prove that despite differences regarding the interpretation and origin of the supremacy rule, constitutional courts and the Court of Justice seek to find an area of

(24)

cooperation. Constitutional Courts do not suppress the jurisdiction of the Court of Justice but only indicate the limits of its juridical freedom. Whereas the Court of Justice accepts the cultural and sys-temic diversity of the member states, it interprets the EU law respecting the former.

Key words: EU law, the supremacy principle, Constitutional Tribunal, Federal Constitution Court,

Cytaty

Powiązane dokumenty

1: – informacji dostarczanych przez przedsibiorstwa kolejowe, zawierania umów transportowych, wystawiania biletów i wdraania komputerowego systemu informacji i rezerwacji w

W sektorze ochrony zdrowia świadczenia zdrowotne są udzielane w najszer­ szym zakresie przez zakłady opieki zdrowotnej'* 1 2. Zakład opieki zdrowotnej jest usta-..

Skoro jednak Bóg jest transcendentny, zarówno w sensie bytowym, jak i poznawczym, to jak jest moz˙liwa Jego relacja do stworzenia i vice versa? Jes´li przyj ˛ ac´, z˙e to

Prawdę pow iedziaw szy, każdy, kto jest dobrze oczytany we w spółczesnej analitycznej filozofii um ysłu oraz zastanaw ia się nad tym, z czym się za­ poznaje,

Inaczej niż w przypadku dyskusji w formie kwestii, w której przedmiot kontrowersji był dyskutowany, a pewna decyzja podejmo­ wana, w przypadku disputatio de

gowaniu m$dro!ci Stwórcy i Jego Boskiego prawa albo ustala?a wolno!% w tworzeniu norm moralnych, zale&$cych tylko od okoliczno!ci historycznych czy od ró&nego

„Bibliografię Czeską“ czyta się z największem zajęciem (autor opisuje nawet treść rękopisów niedrukowanych!), polska przeznaczona tylko do poszukiwań, odda

Podczas, kiedy biskup płocki starał się osłabić wiarogo- dność Galla, jako pisarza «incerti status, et conditionis», inny obrońca Św. Bielski, usiłował