• Nie Znaleziono Wyników

View of In die tribulationis: The Ordaining of Priests for the Diocese of Lublin During the Second World War

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "View of In die tribulationis: The Ordaining of Priests for the Diocese of Lublin During the Second World War"

Copied!
33
0
0

Pełen tekst

(1)

DOI:http://dx.doi.org/10.18290/rt.2017.64.4-6

KS. JAROSAW R. MARCZEWSKI

IN DIE TRIBULATIONIS.

S´WIE

 CENIA KAPANÓW DLA DIECEZJI LUBELSKIEJ

W OKRESIE DRUGIEJ WOJNY S´WIATOWEJ

IN DIE TRIBULATIONIS:

THE ORDAINING OF PRIESTS FOR THE DIOCESE OF LUBLIN DURING THE SECOND WORLD WAR

A b s t r a c t. A major problem of the diocese of Lublin during the Second World War was the replenishment of its clergy. In the initial period of the war, Lublin Seminary remained closed. Its bishops were arrested and deported from Lublin. In these circumstances, it was necessary to use some extraordinary efforts to continue the formation of seminarians and lead them to ordination. Right after the Germans entered Lublin in September 1939, the Lublin Auxiliary Bishop, Wadysaw Goral, still succeeded in ordaining a few seminarians in the seminary church. Then, in 1940, the auxiliary bishop of the Diocese of Pinsk, Karol Niemira, arrived in Lublin and ordained a large group of seminarians. In 1941, one seminarian was ordained in Vilnius. Some regularity in ordination returned in the years 1941-1944, when the Germans allowed the Lublin Seminary to reopen. The seminarians had to travel in small groups to Nowy S acz, though, where the bishop of the diocese of Lublin, Marian Leon Fulman, was interned. They were secretly ordained by him in the private chapel of the rectory. Shortly after he returned to Lublin, but before the war was ended in 1945, Bishop Fulman ordained another seminarian in his bishop’s chapel. In total, during the Second World War, fifty-eight new priests were ordained for the diocese of Lublin.

Key words: the Second World War; the Diocese of Lublin; clergy; ordination.

Ks. dr hab. JAROSAWR. MARCZEWSKI Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II, Instytut Historii Kos´cioa i Patrologii, Katedra Historii Kos´cioa w Czasach Nowozytnych i Dziejów Teologii, Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin, adres do korespondencji: ul. Prymasa Stefana Wyszyn´skiego 6, 20-105 Lublin, e-mail: j.marczewski@diecezja.lublin.pl

(2)

W pierwszym penym informatorze diecezji lubelskiej, który wyszed spod reki ks. Marka Tomasza Zahajkiewicza i ukaza sie w 1985 r., wymieniona zostaa liczna grupa zyj acych ksiezy, wys´wieconych na kapanów w czasie II wojny s´wiatowej. Byo ich trzydziestu siedmiu1. W wiekszos´ci penili je-szcze czynn a posuge w diecezji. Niestety, w kolejnych dekadach nie zadbano w sposób kompleksowy o to, aby udokumentowac´ za pomoc a wywiadów i naukowo opracowac´ okolicznos´ci towarzysz ace s´wieceniom wspomnianych duchownych. Dzis´ pozostaje juz tylko stwierdzic´, ze jest po prostu za póz´no. Wszyscy ksieza ze wspomnianego grona juz nie zyj a2.

Niniejszy artyku stawia sobie za cel caos´ciowe opracowanie zagadnienia wys´wiecania nowych kapanów dla diecezji lubelskiej w czasie II wojny s´wiato-wej. Chodzi zatem o okolicznos´ci s´wiecen´ – nizszych i wyzszych – o sporz  a-dzenie penej listy wys´wieconych, o szafarzy s´wiecen´, o czas i miejsce ich udzie-lania oraz o wskazanie okupacyjnej specyfiki tych dziaan´. W zamys´le artyku ma miec´ charakter informatywny. Stanowi on zarazem pierwsz a próbe integralne-go potraktowania wskazaneintegralne-go zjawiska. Sporz adzane dot ad pojedyncze biogramy pos´miertne kapanów nie rozwijay niemal zupenie w atku okolicznos´ci s´wiecen´. Podaway przy tym zwykle tylko date prezbiteratu, pomijaj ac – by tak rzec – proces wys´wiecania. Tak wiec wiadomos´ci o s´wieceniu lubelskich ksiezy w cza-sie wojny s a jak dot ad rozproszone, nader skromne, a niekiedy mylne.

Podstaw a z´ródow a dla niniejszego artykuu stay sie przede wszystkim akta personalne wys´wieconych w czasie wojny ksiezy. W wielu wypadkach s a one niepene. Mankamentem pozostaje – wynikaj acy z okolicznos´ci wojen-nych – brak ksi ag osób s´wieconych i brak ksi ag czynnos´ci biskupich. Wazne informacje mozna natomiast zaczerpn ac´ z kroniki seminaryjnej, prowadzonej przez alumnów od 1942 r., oraz szcz atkowo zachowanej korespondencji wadz seminaryjnych z biskupem. Bezcenne sk adin ad teksty wspomnien´ trzech wy-s´wieconych w czasie wojny kapanów, wydane drukiem w postaci niewielkich artykulików, uzupeniaj a materia z´ródowy.

W przedstawianiu omawianego zagadnienia przyjety zosta porz adek chro-nologiczny. Wydaje sie, ze odpowiada on najlepiej dynamice prezentowanego zjawiska. Pozwala bowiem na uwypuklenie zmieniaj acych sie wraz z

upy-1Diecezja lubelska. Informator historyczny i administracyjny, oprac. M.T. Zahajkiewicz,

Lublin: Wydawnictwo Kurii Biskupiej w Lublinie 1985, s. 428.

2 Jako ostatni zmar wys´wiecony w 1944 r. ks. Józef Bien´kowski. Data jego s´mierci to

18 IX 2010 r.; Kalendarz liturgiczny i skrócony informator Archidiecezji Lubelskiej na rok 2011, oprac. Cz. Krakowiak, H. Czarnecki, Lublin: Kuria Metropolitalna w Lublinie 2010, s. 197.

(3)

wem kolejnych lat okupacji okolicznos´ci s´wiecen´. Kluczem dla wyróznienia poszczególnych cz astek artykuu stay sie zatem lata i miejsca s´wiecen´.

1. LUBLIN 1939

Wkroczenie Niemców do Lublina 17 IX 1939 r. zapowiadao wielkie trud-nos´ci w prowadzeniu normalnego zycia religijnego w dotychczasowej formie. Pod znakiem zapytania staa kwestia rozpoczecia nowego roku formacyjnego w seminarium duchownym. W konsekwencji nie byo wiadomo, jak miayby wygl adac´ najblizsze i nastepne promocje do s´wiecen´ kapan´skich. Byc´ moze zreszt a jeszcze nikt wówczas nie stawia sobie takiego pytania, które zbytnio – jak sie mogo wydawac´ – wybiegao w przyszos´c´.

W roku akademickim 1938/1939 w seminarium lubelskim ksztacio sie 78 alumnów. Schematyzm diecezjalny na roku 1939 wymienia na I roku 18 kleryków, na II roku – 14, na III roku – 11, na IV roku – 15 i na V roku 20. Wszyscy alumni III roku otrzymali juz s´wiecenia nizsze: ostiariat, lektorat, egzorcystat i akolitat. Podobnie byo tez na roku IV, na którym tylko jeden alumn nie mia s´wiecen´ nizszych, choc´ otrzyma tonsure. Na V roku sytuacja bya bardziej skomplikowana, bo czterech alumnów byo juz diakonami, zas´ pozostali mieli s´wiecenia nizsze3.

Niemcy pojawili sie w seminarium bezpos´rednio po wejs´ciu do Lublina. Towarzyszy im plan – którego ostatecznie poniechali – wziecia zakadników spos´ród profesorów i alumnów. Na placu przed kos´cioem seminaryjnym staney na odpoczynek zaogi niemieckich pojazdów. Wizyty te miay jednak charakter przejs´ciowy, ale zapowiaday na przyszos´c´, ze obszerne, poozone w centrum miasta gmachy zostan a przez okupantów zagospodarowane dla wasnych potrzeb. Tak tez sie stao. Budynki seminaryjne zajey 24 wrzes´nia niemieckie wojska liniowe – z czasem zorganozowano tam szpital polowy – choc´ niektórzy wycho-wawcy i profesorowie seminarium mieszkali tam jeszcze przez kilka tygodni4.

Gdy ostatecznie stao sie jasne, ze seminarium nie miao najmniejszych szans na wznowienie swojej dziaalnos´ci, korzystaj ac ze wzglednej swobody osobistej, biskupi lubelscy postanowili wys´wiecic´ niektórych alumnów,

absol-3Spis kos´cioów i duchowien´stwa diecezji lubelskiej 1939, Lublin: Kuria Biskupia w

Lu-blinie 1939, s. 25-27.

4 Z. G

OLIN´ SKI, Wojenne losy naszych gmachów kos´cielnych, „Wiadomos´ci Diecezjalne Lubelskie” (dalej: WDL) 1946, nr 5, s. 186-187;TENZ E, Diecezja w latach 1939-1945. Przes´la-dowania niemieckie duchowien´stwa w diecezji lubelskiej, WDL 1946, nr 9, s. 328; S. MYNAR -CZYK, Seminarium Diecezjalne Lubelskie, WDL 1964, nr 8-12, s. 132-133.

(4)

wentów V roku studiów. Nalezy pamietac´, ze klerycy in gremio nie wrócili z wakacji do Lublina, trudno byo tez ich kategorycznie wzywac´, zwazywszy na niepewny czas wojny. Chodzio zatem o niewielk a grupke, na miare skromnych mozliwos´ci dziaania.

W pierwszym powojennym schematyzmie diecezji lubelskiej mozna odna-lez´c´ wykaz kapanów wys´wieconych w 1939 r. Byo ich pieciu: Józef Fran-kowski, Feliks G aska, Stefan Mynarczyk, Roman Puzynowski i Stanisaw Rysz5. W atpliwos´c´ wzbudzaj a dwaj ostatni, jako ze nie figurowali oni na przedwojennej lis´cie alumnów6. Istotnie, ks. Rysz pojawi sie na Lubelszczyz´-nie dopiero jesieni a 1945 r., opus´ci zakon kapucynów i zosta inkardynowany do diecezji lubelskiej7. W zblizonym czasie w diecezji zacz a posugiwac´ takze ks. Puzynowski. Jego sytuacja bya o tyle odmienna, ze by on repa-triantem, kapanem nalez acym do diecezji uckiej8. Pozostaa trójka zostaa natomiast wys´wiecona w Lublinie, o czym przekonuj a szcz atkowe materiay archiwalne, zachowane w ich aktach personalnych.

Najwazniejszy z dokumentów, pos´wiadczaj acy inicjatywe lubelskich bisku-pów w zakresie s´wiecen´, dotyczy osoby diakona Stefana Mynarczyka. Dnia 23 IX 1939 r. bp Marian Leon Fulman powierzy pisemnie biskupowi sufra-ganowi Wadysawowi Goralowi udzielenie s´wiecen´ kapan´skich diakonowi Mynarczykowi. Biskup Goral ze swojej strony informowa, ze s´wiecenia odbyy sie nazajutrz, tj. 24 wrzes´nia w kos´ciele seminaryjnym pw. Przemie-nienia Pan´skiego w Lublinie9.

W przypadku pozostaych dwóch duchownych sytuacja bya nieco bardziej skomplikowana. Dowody pos´wiadczaj ace ich promocje kapan´sk a w konkret-nym miejscu i terminie w 1939 r. maj a charakter mniej oczywisty. Niew  atpli-wie 18 VI 1939 r. przyjeli oni pierwsze s´atpli-wiecenia wyzsze tzn. subdiako-nat10. W odróznieniu od Stefana Mynarczyka nie byli wiec w dniu

wybu-5Spis kos´cioów i duchowien´stwa diecezji lubelskiej 1948, Lublin: Kuria Biskupia w

Lu-blinie 1948, s. 226.

6Spis kos´cioów i duchowien´stwa diecezji lubelskiej 1939, s. 25.

7 Archiwum Archidiecezjalne Lubelskie (dalej: AAL), Rep 60 IIb R31, Akta osobowe

ks. Stanisawa Rysza, bez paginacji, Karta informacyjna.

8 AAL, Rep 60 IIb P72, Akta osobowe ks. Romana Puzynowskiego, bez paginacji, List

prymasa S. Wyszyn´skiego do bpa P. Kawy z 20 IX 1952 r.

9 AAL, Rep 60 IIb M87, Akta osobowe ks. Stefana Mynarczyka, bez paginacji, Kopia

pisma bpa M.L. Fulmana z 23 IX 1939 r. z dopiskiem bpa W. Gorala z 24 IX 1939 r.

10AAL, Rep 60 IIb F27, Akta osobowe ks. Józefa Frankowskiego, bez paginacji,

Doku-ment s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.; Rep 60 IIb G73, Akta osobowe ks. Feliksa G aski, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.

(5)

chu wojny diakonami. Warto zwrócic´ uwage, ze wspomniany ks. Mynarczyk 23 IX 1939 r. zozy ustne i pisemne os´wiadczenie przed przyjeciem s´wiecen´ prezbiteratu, którego wymagao prawo kanoniczne. Na pis´mie tym bp Goral dopisa pod dat a 25 wrzes´nia uwage o wysuchaniu i przyjeciu tegoz os´wiad-czenia11. Otóz zarówno Józef Frankowski, jak i Feliks G aska w tym samym terminie co Stefan Mynarczyk, tzn. 23 IX 1939 r., skadali os´wiadczenia przed przyjeciem s´wiecen´ diakonatu, a nastepnie 24 IX 1939 r. przed przyje-ciem s´wiecen´ prezbiteratu. Na wszystkich pismach bp Goral podpisa sie 25 wrzes´nia12. Nasuwa sie zatem wniosek, ze albo przyjeli diakonat juz 23 wrzes´nia, a s´wiecenia prezbiteratu 24 wrzes´nia wraz ze Stefanem Mynar-czykiem, albo tez diakonat przyjeli 24 wrzes´nia, gdy Mynarczyk przyjmowa s´wiecenia kapan´skie, a prezbiterat w nastepnym terminie. Jasnos´c´ w tej mate-rii daje dokument wystawiony przez bpa Fulmana, analogiczny do zezwolenia odnosz acego sie do s´wiecen´ ks. Mynarczyka. Mianowicie ordynariusz 23 IX 1939 r. powierzy bpowi Goralowi udzielenie nazajutrz s´wiecen´ diakonatu Frankowskiemu i G asce. O spenieniu tego polecenia w kos´ciele seminaryj-nym sufragan zas´wiadczy wasseminaryj-nym podpisem13.

Cennym z´ródem potwierdzaj acym powyzsze konstatacje oparte na analizie materiaów zawartych w aktach personalnych s a wspomnienia ks. Mynarczy-ka, opublikowane nieco ponad dwie dekady póz´niej. Pisa w nich takze o bezpos´rednich przygotowaniach do s´wiecen´ w seminarium: „Alumni rozpo-czeli rekolekcje odprawiane w zacisznym pokoju infirmerii na starym gma-chu, z podreczników, na wasn a reke. Lecz w miedzyczasie trzeba byo ws´ród gruzów zakrystii katedralnej odszukac´ pontyfika, szaty biskupie najmniej poszarpane przez szrapnele, dalmatyki i ornaty. Dziwne to byy rekolekcje, bo tez dziwny by czas pierwszego miesi aca wojny. […] W takich okolicz-nos´ciach udzieli ks. bp Wadysaw Goral w kos´ciele seminaryjskim, w nie-dziele 24 IX 1939 r. s´wiecen´ kapan´skich diakonowi St[efanowi] Mynarczy-kowi, a s´wiecen´ diakonatu subdiakonom J[ózefowi] Frankowskiemu i

F[elik-11 AAL, Rep 60 IIb M87, Declaratio z 23 IX 1939 r. z dopiskiem bpa W. Gorala z 25

wrzes´nia 1939 r.

12AAL, Rep 60 IIb F27, Declaratio z 23 IX 1939 r. z dopiskiem bpa W. Gorala z 25 IX

1939 r.; Declaratio z 24 IX 1939 r. z dopiskiem bpa W. Gorala z 25 IX 1939 r.; Rep 60 IIb G73, Declaratio z 23 IX 1939 r. z dopiskiem bpa W. Gorala z 25 IX 1939 r.; Declaratio z 24 IX 1939 r. z dopiskiem bpa W. Gorala z 25 IX 1939 r.

13AAL, Dz IV 3771, S´wiecenia kapan´skie alumnów Wyzszego Seminarium Duchownego

(6)

sowi] G asce. Do asysty posugiwali: ks. Jan Poddebniak, prokurator semina-rium, ks. J[an] Lenart, profesor i ks. Piotr Stopniak, rektor seminarium”14.

Trzeba jeszcze zaznaczyc´, ze s´wiecenia diakonatu udzielone przez bpa Gorala dotyczyy jeszcze jednego alumna. By nim subdiakon Bolesaw S´wis´15. Ksi adz Mynarczyk wspomina: „Po poudniu zjawi sie w semina-rium subdiakon Bolesaw S´wis´. Nastepnego dnia w poniedziaek 25 wrzes´nia równiez w kos´ciele seminaryjskim udzieli ks. bp W[adysaw] Goral s´wiecen´ kapan´skich diakonom: Józefowi Frankowskiemu i Feliksowi G asce, i s´wiecen´ diakonatu subdiakonowi Bolesawowi S´wisiowi”16. Z nieznanych przyczyn nowo wys´wiecony diakon S´wis´ nie otrzyma jednak w 1939 r. s´wiecen´ ka-pan´skich, odbyy sie one dopiero na wiosne roku nastepnego.

Reasumuj ac, w 1939 r. w Lublinie, w kilka dni po wkroczeniu Niemców do miasta, odbyy sie w kos´ciele seminaryjnym pw. Przemienienia Pan´skiego s´wiecenia diakonatu i prezbiteratu. Jest rzecz a pewn a, ze 24 wrzes´nia z r ak bpa Wadysawa Gorala jeden alumn otrzyma prezbiterat, a dwaj inni diako-nat. Nazajutrz, 25 wrzes´nia, dwaj nowo wys´wieceni diakoni przyjeli s´wiecenia prezbiteratu, a kolejny alumn otrzyma diakonat.

2. LUBLIN 1940

Dnia 17 XI 1939 r. obaj biskupi lubelscy wraz z grup a ksiezy z kurii i seminarium zostali aresztowani przez Niemców i osadzeni na Zamku Lubel-skim. Wkrótce odby sie ich proces przed policyjnym s adem doraz´nym. Wy-roki, jakie zapady, przewidyway dla wszystkich najwyzszy wymiar kary. Ostatecznie jednak na skutek zastosowania prawa aski przez generalnego gubernatora Hansa Franka zostay zamienione na kare dozywotniego ciezkiego wiezienia. W konsekwencji skazanych przewieziono do obozu Sachsenhausen w Oranienburgu. Biskup Goral pozosta tam w cakowitym odosobnieniu az do s´mierci, która nast apia na wiosne 1945 r. Tymczasem bp Fulman zosta 9 II 1940 r. wypuszczony z Sachsenhausen i skierowany do Nowego S acza, gdzie mia pozostawac´ w internowaniu. Prawdopodobnie 25 II udao mu sie uzyskac´ zgode na zamieszkanie na plebanii kos´cioa kolegiackiego pw. s´w.

14S. MYNARCZYK, Jubileusz 25-lecia s´wiecen´ kapan´skich (1940-1965), WDL 1965, nr

1-7, s. 163.

15AAL, Rep 60 IIb S184, Akta osobowe ks. Bolesawa S´wisia, bez paginacji, Dokument

s´wiecen´ subdiakonatu z 18 czerwca 1939 r.

16S. M

(7)

Magorzaty w Nowym S aczu. Pocz atkowo mia meldowac´ sie co tydzien´ na policji, ale po trzech miesi acach, zapewne w zwi azku z podeszym wiekiem i stanem zdrowia, który nie rodzi obaw o ucieczke, zaniechano egzekwowa-nia tego obowi azku17. W kazdym razie, poczynaj ac od poowy listopada 1939 r. nie byo w Lublinie biskupa, który mógby, nawet w sposób sekretny, udzielic´ s´wiecen´ kapan´skich.

Na wiosne 1940 r. Niemcy podjeli próbe uporz adkowania relacji z Kos´cioem w Generalnym Gubernatorstwie. Byo to zwi azane z wizyt a ministra Joachima von Ribbentropa w Watykanie. W konsekwencji przekazali oni duchowien´stwu lubelskiemu dyrektywe nakazuj ac a ujawnienie sie wikariusza generalnego diecezji lubelskiej, który dot ad dziaa w ukryciu. By nim ks. Zygmunt Surdacki, miano-wany na ten urz ad przez bpa Fulmana juz w warunkach okupacyjnych, jesieni a 1939 r. Doszo takze do zorganizowania kurii przy kos´ciele rektoralnym pw. Wniebowziecia Najs´wietszej Marii Panny Zwycieskiej w Lublinie. Osabiona aresztowaniami, zesaniami do obozu oraz egzekucjami duchowien´stwa diecezja lubelska odczuwaa potrzebe uzupenienia kadr. Korzystaj ac ze sprzyjaj acego klimatu, ks. Surdacki postanowi doprowadzic´ do s´wiecen´ tych alumnów, którzy w okresie przedwojennym uzyskali znacz acy stopien´ formacji, daj acy gwarancje niezbednego przygotowania do podjecia zadan´ w nadzwyczajnych okoliczno-s´ciach zycia kos´cielnego. Chodzio zatem o reszte kleryków, którzy ukon´czyli przed wojn a V rok studiów. Zapewne nie bez porozumienia z bpem Fulmanem, przebywaj acym juz od kilku tygodni w Nowym S aczu, ks. Surdacki sprowadzi do Lublina bpa Karola Niemire, sufragana pin´skiego, zamieszkuj acego w tamtym czasie w Warszawie. Niejasne jest, czy byo to dziaanie, o którym wiedziay wadze okupacyjne. Ksi adz Piotr Stopniak, rektor seminarium w latach 1932-1946, twierdzi, ze ks. Surdacki uzyska stosowne pozwolenie Gestapo i przy-wióz do Lublina bpa Niemire – co prawda ubranego po cywilnemu – samocho-dem Polskiego Czerwonego Krzyza, a wiec w sposób oficjalny. Myli sie wszak-ze ks. Stopniak – co kawszak-ze ostrozniej podchodzic´ do jego s´wiadectwa jako takiego – gdy twierdzi, ze bp Niemira udziela s´wiecen´ w Lublinie jednokrotnie, wy  acz-nie w marcu18. Poszerzon a i bez w atpienia prawdziw a informacje poda nato-miast w swej pracy o wojennych, meczen´skich losach lubelskich kapanów ks. Zbigniew Starnawski. Zauwazy on, ze bp Niemira by w Lublinie

dwukrot-17J.R. M

ARCZEWSKI, Powojenne losy biskupa Mariana Leona Fulmana, w: Pater Ecclesiae Lublinensis. Studia w 65. rocznice s´mierci biskupa Mariana Leona Fulmana (1866-1945), red. J.R. Marczewski, Lublin: Wydawnictwo Archidiecezji Lubelskiej Gaudium 2010, s. 293-295.

18P. S

TOPNIAK, Diecezja w latach 1939-1945. Sprawozdanie z losów i prac seminarium duchownego za lata 1939-1945, WDL 1946, nr 7, s. 260.

(8)

nie – w marcu i w kwietniu. Podtrzyma jednak zdanie ks. Stopniaka odnos´nie do zezwolenia wadz okupacyjnych na s´wiecenia19. W atpliwos´c´ co do tego bu-dzi wszakze sam przebieg zdarzen´, o czym relacje zdawa jeden z wówczas wys´wieconych, ks. Piotr G ader: „S´wiecenia kapan´skie otrzymaem po kryjomu z r ak ks. bpa Karola Niemiry. S´wiecen´ udzieli dlatego ks. bp Niemira, poniewaz biskupi lubelscy zostali aresztowani przez Niemców. Pamietam dobrze te chwile. Byo nas diakonów dwudziestu. Zostalis´my dyskretnie wezwani listownie na ustalony termin do kaplicy przy ul. Zielonej w Lublinie. Wszyscy bylis´my ubra-ni po cywilnemu. Kazdy wchodzi oddzielubra-nie, by ubra-nie wzbudzic´ podejrzeubra-nia Niemców. Kiedy juz zebralis´my sie w kaplicy, zajechaa przed ni a ciezarówka, z której wysiad jakis´ starszy wysoki mezczyzna, równiez ubrany po cywilnemu. Pamietam jak bardzo bylis´my wzruszeni, gdy okazao sie, ze jest to ks. bp Karol Niemira, który przyjecha po to, aby nam udzielic´ s´wiecen´ kapan´skich. Wczes´niej mielis´my specjalne konferencje przygotowawcze w róznych zakonspi-rowanych punktach w Lublinie, ale z listów wzywaj acych nas do kaplicy na ul. Zielon a wcale nie moglis´my wywnioskowac´ po co jedziemy do Lublina. Tym gebsze byo nasze przezycie, gdy ubrani w przerózne stroje cywilne stane-lis´my przed biskupem”20.

W kazdym razie, niezaleznie od kwestii niemieckiego placet, s´wiecenia w Lublinie w 1940 r. odbyy sie w dwóch terminach. Schematyzm diecezjal-ny z roku 1948 wymienia siedemnastu kapanów z tego rocznika s´wiecen´. Byli to: Micha Dudkowski, Czesaw Furtak, Piotr G ader, Wadysaw Kos, Wacaw Kosmala, Józef Kuniec, Jan Lewczyn´ski, Bolesaw Mazurek, Piotr Mazurek, Marian Mroczek, Jan Rolla, Stefan Roszkowski, Tomasz Rusek, Wojciech Sikora, Bolesaw S´wis´, Czesaw Wis´lin´ski i Longin Ziarek21. Na-lezy wszakze pamietac´, ze spos´ród nich jeszcze przed wojn a tylko trzech – Kos, Kuniec i Bolesaw Mazurek zostao diakonami, diakonem by tez od wrzes´nia 1939 r. alumn S´wis´, zas´ reszta miaa s´wiecenia subdiakonatu22.

19Z. S

TARNAWSKI, Martyrologium duchowien´stwa diecezji lubelskiej w latach 1939-1945. Sownik biograficzny, s. 20 [mps w AAL].

20P. T

ARNOWSKI, S´p. Ks. Piotr G ader (1914-1993), „Kronika Diecezji Sandomierskiej” 1994, nr 3-4, s. 190.

21Spis kos´cioów i duchowien´stwa diecezji lubelskiej 1948, s. 227.

22Spis kos´cioów i duchowien´stwa diecezji lubelskiej 1939, s. 25; AAL, Rep 60 IIb D60,

Akta osobowe ks. Michaa Dudkowskiego, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.; Rep 60 IIb F24, Akta osobowe ks. Czesawa Furtaka, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.; Rep 60 IIb L28, Akta osobowe ks. Jana Lewczyn´skie-go, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.; Rep 60 IIb M106, Akta osobowe ks. Piotra Mazurka, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.;

(9)

Wymieniona czwórka diakonów 19 III 1940 r. zwrócia sie z pisemn a pros´b a o udzielenie im s´wiecen´ kapan´skich i zozya stosowne os´wiadczenie przed przyjeciem tychze s´wiecen´23. Diakoni ci otrzymali prezbiterat z r ak bpa Niemiry w kos´ciele pw. s´w. Jozafata przy ul. Zielonej w Lublinie w dniu nastepnym, tj. w Wielk a S´rode 20 marca24.

Nieco inaczej wygl adaa sytuacja alumnów bed acych wówczas subdiakona-mi. Dnia 19 III 1940 r. zozyli oni – za wyj atkiem s´wieconego w póz´niej-szym terminie Stefana Roszkowskiego – os´wiadczenia przed przyjeciem dia-konatu25. Nastepnego dnia otrzymali s´wiecenia diakonatu z r ak bpa Niemiry w tym samym kos´ciele26. Na s´wiecenia kapan´skie musieli jednak zaczekac´.

Rep 60 IIb M114, Akta osobowe ks. Mariana Mroczka, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.; Rep 60 IIb R30, Akta osobowe ks. Jana Rolli, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.; Rep 60 IIb R36, Akta osobowe ks. Stefana Roszkowskiego, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.; Rep 60 IIb S153, Akta osobowe ks. Wojciecha Sikory, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.; Rep 60 IIb W78, Akta osobowe ks. Czesawa Wis´lin´skiego, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.; Rep 60 IIb Z66, Akta osobowe ks. Longina Ziarka, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.

23AAL, Rep 60 IIb K138, Akta osobowe ks. Wadysawa Kosa, bez paginacji, Declaratio

z 19 III 1940 r.; Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 19 III 1940 r.; Rep 60 IIb K159, Akta osobowe ks. Józefa Kun´ca, bez paginacji, Declaratio z 19 III 1940 r.; Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 19 III 1940 r.; Rep 60 IIb M98, Akta osobowe ks. Bolesawa Mazurka, bez paginacji, Declaratio z 19 III 1940 r.; Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 19 III 1940 r.; Rep 60 IIb S184, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 19 III 1940 r.

24AAL, Rep 60 IIb K138, Dokument s´wiecen´ prezbiteratu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb

K159, Dokument s´wiecen´ prezbiteratu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb M98, Dokument s´wiecen´ prezbiteratu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb S184, Dokument s´wiecen´ prezbiteratu z 20 III 1940 r.

25Rep 60 IIb D60, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ diakonatu z 19 III 1940 r.; Rep 60 IIb

F24, Declaratio z 19 III 1939 r.; Rep 60 IIb K135, Akta osobowe ks. Wacawa Kosmali, bez paginacji, Declaratio z 19 III 1939 r.; Rep 60 IIb L28, Declaratio z 19 III 1939 r.; Rep 60 IIb M106, Declaratio z 19 III 1939 r.; Rep 60 IIb M114, Declaratio z 19 III 1939 r.; Rep 60 IIb R30, Declaratio z 19 III 1939 r.; Rep 60 IIb R33, Akta osobowe ks. Tomasza Ruska, bez pagi-nacji, Declaratio z 19 III 1939 r.; Rep 60 IIb S153, Declaratio z 19 III 1939 r.; Rep 60 IIb W78, Declaratio z 19 III 1939 r.; Rep 60 IIb Z66, Declaratio z 19 III 1939 r.

26AAL, Rep 60 IIb D60, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ diakonatu z 19 III 1940 r.; Pros´ba

o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb F24, Dokument s´wiecen´ diako-natu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb K135, Dokument s´wiecen´ diakodiako-natu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb L28, Dokument s´wiecen´ diakonatu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb M106, Dokument s´wie-cen´ diakonatu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb M114, Dokument s´wies´wie-cen´ diakonatu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb R30, Dokument s´wiecen´ diakonatu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb R33, Dokument s´wiecen´ diakonatu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb S153, Dokument s´wiecen´ diakonatu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb W78, Dokument s´wiecen´ diakonatu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb Z66, Dokument s´wiecen´ diakonatu z 20 III 1940 r.

(10)

Trzeba jeszcze dodac´, ze 20 marca diakonat przyjeli takze dwaj alumni z modszego rocznika seminaryjnego. Byli to Aleksander Furmanik i Stefan Kedzierski27.

Warto przy tej okazji wspomniec´, ze niektórzy s´wieceni na diakonów – co znajduje potwierdzenie w ich aktach personalnych – wypisali pros´by o udzie-lenie s´wiecen´ bez wstawienia daty28. Wydaje sie, ze s´wiecenia odbyy sie

ad hoc, tak iz nie dopeniono uprzednio wszystkich formalnos´ci. Spisano

jedynie na miejscu os´wiadczenia przed przyjeciem s´wiecen´, co byo niezbedne z punktu widzenia prawa kanonicznego. Podania, zwaszcza przy uzyskanej uprzednio zgodzie bpa Fulmana, miay w tym wypadku mniejsze znaczenie. Powtórnie bp Niemira pojawi sie w Lublinie okoo poowy kwietnia. Wys´wieceni niespena miesi ac wczes´niej diakoni przyst apili teraz do s´wiecen´ prezbiteratu. Najwczes´niejsz a date – dzien´ 22 marca zapisa na podaniu o s´wiecenia Jan Lewczyn´ski29. 10 kwietnia prosi o nie Piotr Mazurek30. Natomiast Dudkowski, Furtak, G ader, Kosmala, Mroczek, Rusek, Sikora, Wis´lin´ski i Ziarek zozyli swoje pros´by 12 kwietnia31. Jedynie Rolla uczyni to nastepnego dnia, czyli 13 kwietnia32. Takze tego dnia wszyscy wymienie-ni datowali swoje os´wiadczewymienie-nia, które wyrazili przed przyjeciem prezbitera-tu33. Uroczystos´c´ s´wiecen´ miaa zas´ miejsce nazajutrz, a wiec 14 IV

27AAL, Rep 60 IIb F28, Akta osobowe ks. Aleksandra Furmanika, bez paginacji,

Doku-ment s´wiecen´ diakonatu z 20 III 1940 r.; Rep 60 IIb K149, Akta osobowe ks. Stefana Kedzier-skiego, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ diakonatu z 20 III 1940 r.

28AAL, Rep 60 IIb F24, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ diakonatu; Rep 60 IIb M106, Pros´ba

o udzielenie s´wiecen´ diakonatu; Rep 60 IIb R30, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ diakonatu; Rep 60 IIb W78, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ diakonatu; Rep 60 IIb Z66, Pros´ba o udzielenie s´wie-cen´ diakonatu; Archiwum Diecezjalne w Sandomierzu (dalej: ADS), Akta osobowe ks. Piotra G adera, bez paginacji, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ diakonatu.

29AAL, Rep 60 IIb L28, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 12 IV 1940 r. 30AAL, Rep 60 IIb M106, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 10 IV 1940 r. 31AAL, Rep 60 IIb D60, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 12 IV 1940 r.; Rep

60 IIb F24, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 12 IV 1940 r.; Rep 60 IIb K135, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 12 IV 1940 r.; Rep 60 IIb M114, Pros´ba o udzielenie s´wie-cen´ prezbiteratu z 12 IV 1940 r.; Rep 60 IIb R33, Pros´ba o udzielenie s´wies´wie-cen´ prezbiteratu z 12 IV 1940 r.; Rep 60 IIb S153, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 12 IV 1940 r.; Rep 60 IIb W78, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 12 IV 1940 r.; Rep 60 IIb Z66, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 12 IV 1940 r.; ADS, Akta osobowe ks. Piotra G adera, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 12 IV 1940 r.

32AAL, Rep 60 IIb R30, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ prezbiteratu z 13 IV 1940 r. 33AAL, Rep 60 IIb D60, Declaratio z 13 IV 1940 r.; Rep 60 IIb F24, Declaratio z 13 IV

1940 r.; Rep 60 IIb K135, Declaratio z 13 IV 1940 r.; Rep 60 IIb L28, Declaratio z 13 IV 1940 r.; Rep 60 IIb M114, Declaratio z 13 IV 1940 r.; Rep 60 IIb M106, Declaratio z 13 IV

(11)

1940 r., tak jak poprzednio, w kos´ciele pw. s´w. Jozafata. W przeciwien´stwie do marcowego pobytu bpa Niemiry w Lublinie tym razem bodaj nie wysta-wiano neoprezbiterom dokumentów s´wiecen´. W kazdym razie w materiaach archiwalnych nie ma po nich s´ladu. Niemniej jednak data i miejsce prezbite-ratu nie budz a w atpliwos´ci. W sposób pos´redni wskazuj a na to choc´by nomi-nacje na stanowiska duszpasterskie w diecezji. W okolicznos´ciach okupacyj-nych wystawiano je zwyczajowo juz nastepnego dnia po s´wieceniach. Was´nie tak datowane nominacje otrzymali Dudkowski, Furtak, Kosmala, Lewczyn´ski, Mroczek, Rolla, Sikora i Ziarek34. Ponadto w zas´wiadczeniach wystawio-nych juz po wojnie dla Dudkowskiego i Kosmali na potrzeby nauczania przez nich religii w szkole zostaa wyraz´nie wskazana data ich s´wiecen´ – 14 IV 1940 r.35 Date te potwierdzali równiez w spisanych przez siebie zyciorysach G ader, Rusek i Sikora36.

Tymczasem bardziej skomplikowana bya sytuacja alumna Roszkowskiego, który, jak sie wydaje, nie podj a wysiku, by dotrzec´ na czas w dniu s´wiecen´ diakonatu udzielanych w terminie marcowym – klerycy przybywali przeciez z miejsc ich zamieszkania. Tak pisa o tym ks. Mynarczyk, przytaczaj ac równoczes´nie tres´c´ konspiracyjnego listu wzywaj acego na s´wiecenia: „Nie przyby do Lublina subdiakon Stefan Roszkowski, który obawia sie wyruszyc´ z rodzimej ziemi uchan´skiej, zreszt a kto by sie domys´la, ze zawiadomienie «przyjezdzaj na 17 marca, bo dostojna ciotka pragnie cie obdarzyc´ wielkim maj atkiem» oznaczao, ze Kos´ció pragnie ci udzielic´ s´wiecen´ kapan´-skich?”37 W efekcie Roszkowski do diakonatu móg przyst apic´ dopiero przy kolejnej okazji, któr a stwarza kwietniowy pobyt bpa Niemiry w Lublinie. Otóz pros´ba Roszkowskiego o s´wiecenia diakonatu oraz os´wiadczenie przed

1940 r.; Rep 60 IIb R33, Declaratio z 13 IV 1940 r.; Rep 60 IIb S153, Declaratio z 13 IV 1940 r.; Rep 60 IIb W78, Declaratio z 13 IV 1940 r.; Rep 60 IIb Z66, Declaratio z 13 IV 1940 r.; ADS, Akta osobowe ks. Piotra G adera, Declaratio z 13 IV 1940 r.

34AAL, Rep 60 IIb D60, Nominacja z 15 IV 1940 r.; Rep 60 IIb F24, Nominacja z 15

IV 1940 r.; Rep 60 IIb K135, Nominacja z 15 IV 1940 r.; Rep 60 IIb L28, Nominacja z 15 IV 1940 r.; Rep 60 IIb M114, Nominacja z 15 IV 1940 r.; Rep 60 IIb R30, Nominacja z 15 IV 1940 r.; Rep 60 IIb S153, Nominacja z 15 IV 1940 r.; Rep 60 IIb Z66, Nominacja z 15 IV 1940 r.

35AAL, Rep 60 IIb D60, Zas´wiadczenie z 23 I 1957 r.; Rep 60 IIb K135, Zas´wiadczenie

z 28 II 1957 r.

36AAL, Rep 60 IIb R33, Z yciorys z 10 V 1956 r.; Rep 60 IIb S153, Zyciorys z 2 XII

1953 r.; P. TARNOWSKI, S´p. Ks. Piotr G ader, s. 190.

37 S. M

YNARCZYK, Jubileusz 25-lecia s´wiecen´ kapan´skich (1940-1965), WDL 1965, nr 8-12, s. 259.

(12)

przyjeciem s´wiecen´ nosz a co prawda daty 10 i 13 kwietnia38, ale s´wiecen´ wraz z kolegami w dniu 14 kwietnia chyba nie przyj a. Ksi adz Mynarczyk wspomina bowiem: „Pozosta jeszcze jeden alumn z naszego kursu, który nie móg przybyc´ z odlegych Uchan´ razem z innymi, bo nieatwo byo ponad 100 kilometrów przebyc´ furmank a pod groz´b a ustawicznych apanek. Diako-nat otrzyma w katedrze lubelskiej […]”39.

W tych okolicznos´ciach mozna zaryzykowac´ teze, ze bp Niemira pozosta w Lublinie przez kilka dni i udzieli s´wiecen´ diakonatu w katedrze lubelskiej Stefanowi Roszkowskiemu oraz Hieronimowi S´wiciowi, z modszego rocznika seminaryjnego, poniewaz S´wic´ zozy os´wiadczenie przed przyjeciem s´wiecen´ diakonatu równiez 13 kwietnia40.

3. NOWY S ACZ 1940-1941

Stosunkowa swoboda, jak a cieszy sie bp Fulman w czasie swego interno-wania w Nowym S aczu, otworzya mozliwos´ci uporz adkowania wielu elemen-tów zycia diecezji. Jednym z nich bya sprawa przygotowywania kandydaelemen-tów do kapan´stwa i udzielania s´wiecen´. Co prawda nadal nie funkcjonowao seminarium duchowne, ale poradzono sobie z tym w ten sposób, iz alumni zostali zobowi azani do indywidualnego studiowania i zdawania egzaminów u wyznaczonych profesorów, którzy w tym czasie pracowali w diecezji na stanowiskach urzedniczych lub duszpasterskich41. Dziaania te miay, oczy-wis´cie, charakter konspiracyjny, podobnie jak sekretne byo udzielanie s´wie-cen´ przez bpa Fulmana.

Poniewaz pasterz nie móg sprawowac´ funkcji liturgicznych w sposób pu-bliczny, st ad poza pokojem mieszkalnym mia do dyspozycji na plebanii w Nowym S aczu drugie pomieszczenie, które zostao zaadaptowane na jego prywatn a kaplice. Nadawaa sie ona znakomicie do s´wiecenia maych grup kandydatów do kapan´stwa. Trzeba zauwazyc´, ze specyfika plebanii kolegiac-kiej, która stanowia centrum rozwinietej przez miejscowego proboszcza infu-ata Romana Mazura akcji charytatywnej, dawaa duzy komfort potencjalnym

38AAL, Rep 60 IIb R36, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ diakonatu z 10 IV 1940 r.;

Decla-ratio z 13 IV 1940 r.

39S. M

YNARCZYK, Jubileusz 25-lecia, s. 260.

40AAL, Rep 60 IIb S194, Akta osobowe ks. Hieronima S´wicia, bez paginacji, Declaratio

z 13 IV 1940 r.

41P. S

(13)

gos´ciom z Lublina. Ws´ród wielkiej liczby osób odwiedzaj acych dom parafial-ny lubelscy ksieza i klerycy atwiej mogli sie ukryc´ i unikn ac´ niepotrzebnego i potencjalnie niebezpiecznego kontaktu z Niemcami42.

Pierwszym wys´wieconym w kaplicy na plebanii kapanem by Stefan Rosz-kowski, który, jak wiadomo, nie zdoal przyj ac´ s´wiecen´ ze swoimi kolegami rocznikowymi. Ksi adz Mynarczyk wspomina, ze Roszkowski „rekolekcje odprawi u oo. Dominikanów w Lublinie, a s´wiecenia kapan´skie otrzyma 21 wrzes´nia 1940 r. z r ak biskupa lubelskiego Mariana Leona Fulmana, interno-wanego w Nowym S aczu, […]. S´wiadkami s´wiecen´ byli: ks. Jan Poddebniak z Lublina i ks. Wadysaw Jedruszak, proboszcz parafii Niemce”43. W s´lad za ks. Roszkowskim w nastepnym roku poszli dalsi kandydaci.

Poniewaz przedwojenny rok V zosta juz w caos´ci wys´wiecony, st ad tez kolejni do s´wiecen´ byli alumni roku IV. Schematyzm z 1939 r. wymienia wówczas pietnastu kleryków IV roku44. Wydaje sie, ze s´wiecenia otrzymao ostatecznie o dwóch mniej: Stefan Brewin´ski, Wacaw Chromiak, Aleksander Furmanik, Stefan Kedzierski, Feliks Kepski, Wadysaw Krzes´niak, Stanisaw Malikowski, Jan Meger, Jan Nieróbca, Franciszek Surtel, Hieronim S´wic´, Kazi-mierz Truchel i Józef Walczak45. W czerwcu 1939 r. czterej zostali subdiako-nami: Furmanik, Kedzierski, Krzes´niak i S´wic´46. Byli zatem gotowi do kolej-nych s´wiecen´ wyzszych – diakonatu i prezbiteratu. Na wiosne 1940 r. Furmanik, Kedzierski i S´wic´ zostali wys´wieceni przez bpa Niemire na diakonów.

Pierwsza czteroosobowa grupa alumnów udaa sie na s´wiecenia do Nowego S acza w poowie czerwca 1941 r. Po spisaniu stosownych deklaracji 12 czerw-ca diakoni Aleksander Furmanik, Stefan Kedzierski, Hieronim S´wic´ oraz sub-diakon Wadysaw Krzes´niak zozyli przysiege i wyznanie wiary wobec wika-riusza generalnego ks. Józefa Kruszyn´skiego47. Tego samego dnia rektor

se-42M. WIELICZKO, Kontekst historyczny losów biskupa Mariana Leona Fulmana w czasie

drugiej wojny s´wiatowej, w: Biskup lubelski Marian Leon Fulman. Pedagog trudnych lat, red. E. Walewander, Lublin: TN KUL 2010, s. 115-116.

43S. MYNARCZYK, Jubileusz 25-lecia, s. 260.

44Spis kos´cioów i duchowien´stwa diecezji lubelskiej 1939, s. 25-26. 45Spis kos´cioów i duchowien´stwa diecezji lubelskiej 1948, s. 227.

46 Archiwum Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Lublinie (dalej: AMSDL),

XIII-H-1, Korespondencja seminarium duchownego 1871-1944, k. 16r; AAL, Rep 60 IIb K129, Akta osobowe ks. Wadysawa Krzes´niaka, bez paginacji, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.; Rep 60 IIb K149, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.; Rep 60 IIb S194, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.; Rep 60 IIb F28, Dokument s´wiecen´ subdiakonatu z 18 VI 1939 r.

(14)

minarium ks. Piotr Stopniak wyst api na pis´mie do bpa Fulmana z pros´b a o udzielenie im s´wiecen´ – odpowiednio prezbiteratu b adz´ diakonatu i prezbi-teratu48.

Ewentualne obiekcje co do liczebnos´ci grupy pierwszych s´wieconych w Nowym S aczu, a zarazem daty tych s´wiecen´ rozwiewa zyciorys spisany przez ks. Hieronima S´wicia w czasie pobytu wikariackiego w parafii Kamion-ka, a wiec w latach 1946-1947: „W roku 1941 po zozeniu egzaminów w ma-ju, wyjechaem wraz z trzema innymi kolegami, jako pierwsi z kursu do Nowego S acza, gdzie otrzymaem s´wiecenia kapan´skie 15 czerwca z r ak J.E. Ks. Biskupa M.L. Fulmana bed acego wówczas tamze na wygnaniu”49. Po-twierdzenie tego faktu mozna odnalez´c´ równiez w zyciorysie ks. Aleksandra Furmanika, spisanym w tym samym mniej wiecej czasie: „Przez dwa lata wojny od czerwca 1939 r. do czerwca 1941 r. przebywaem w domu u rodzi-ców przygotowuj ac sie do s´wiecen´ kapan´skich i po egzaminach w maju 1941 roku dopuszczony byem do tych s´wiecen´. S´wiecenia kapan´skie otrzymaem 15 czerwca 1941 roku w Nowym S aczu z r ak J.E. Ks. Biskupa Mariana Leo-na FulmaLeo-na”50. Jes´li wiec s´wiecenia kapan´skie odbyy sie 15 czerwca – przyj a je zapewne tego samego dnia takze Stefan Kedzierski – to jedyna w atpliwos´c´ dotyczy czasu s´wiecen´ diakonatu Wadysawa Krzes´niaka. Czy odbyy sie one w przeddzien´ s´wiecen´ kapan´skich? Wydaje sie to bardzo prawdopodobne. Skoro 12 czerwca wymienieni klerycy skadali w Lublinie przysiege przed wikariuszem generalnym, to zapewne nazajutrz wyruszyli do Nowego S acza porannym poci agiem. By to skad jad acy z Chema, który zatrzymywa sie w Lublinie, a nastepnie wyrusza o godz. 7.00. Do Nowego S acza przyjezdza okoo godz. 18.0051. S´wiecenia diakonatu mogy sie za-tem odbyc´ nastepnego poranka, a wiec 14 czerwca. Wreszcie s´wiecenia ka-pan´skie caej czwórki odbyyby sie 15 VI 1941 r. Taki scenariusz zdarzen´ wydaje sie najbardziej prawdopodobny. Oczywis´cie, nie nalezy wykluczac´ i innych rozwi azan´, jak choc´by mozliwos´c´ udzielenia wszystkich s´wiecen´ w jednym dniu albo przyjecie przez Krzes´niaka diakonatu wówczas, gdy

VI 1941 r.; Rep 60 IIb S194, Declaratio z 10 VI 1941 r.; Rep 60 IIb K129, Declaratio z 12 VI 1941 r.

48AAL, Dz IV 3772, S´wiecenia kapan´skie alumnów Wyzszego Seminarium Duchownego

w Lublinie, k. 1r, 2r.

49AAL, Rep 60 IIb S194, Curriculum vitae. 50AAL, Rep 60 IIb F28, Z yciorys z 21 I 1947 r. 51Z. G

OLIN´ SKI, Diecezja w l. 1939-1944. Lublin – Oranienburg – Nowy S acz – Lublin. Lata 1939-1945 w zyciu J.E. Ks. Bpa Fulmana, WDL 1945, nr 4, s. 108.

(15)

pozostali przyjmowali prezbiterat i odozenie jego wasnych s´wiecen´ prezbite-ratu na kolejny dzien´.

Nastepnym alumnem wys´wieconym przez bpa Fulmana w Nowym S aczu by Jan Meger. Niestety, w jego przypadku nie ma szans na ustalenie okolicz-nos´ci przyjecia poszczególnych wyzszych s´wiecen´ kapan´skich. Z jego zycio-rysu wiadomo natomiast, ze prezbiterat przyj a 6 VII 1941 r.52 Wymieniona data pozwala jednak przypuszczac´ z pewn a doz a prawdopodobien´stwa, ze s´wiecenia diakonatu przyj a 5 lipca, a dzien´ wczes´niej otrzyma subdiakonat. Zdaje sie na to wskazywac´ stosowany wówczas paradygmat.

Wydaje sie, ze kolejna grupa alumnów – Stefan Brewin´ski, Stanisaw Malikowski i Franciszek Surtel – otrzymaa wszystkie s´wiecenia wyzsze w czasie jednej, kilkudniowej wizyty w Nowym S aczu. Przede wszystkim s´wiadczy o tym tres´c´ pros´by rektora seminarium, ks. Piotra Stopniaka: „Kle-rycy V kursu seminarium duchownego, maj acy tonsure i s´wiecenia mniejsze, Brewin´ski Stefan, Malikowski Stanisaw i Surtel Franciszek w miare obec-nych moznos´ci zostali przygotowani do s´wiecen´ subdiakonatu, diakonatu i kapan´stwa. Rekolekcje odprawili w terminie skróconym (cztery dni). W mys´l wymagan´ Kodeksu Prawa Kanonicznego kan. 998 i przepisów S´w. Kongregacji Sakramentów o zebraniu opinii o kandydatach do s´wiecen´ zosta-y ogoszone we was´ciwych parafiach zapowiedzi i ksieza proboszczowie nadesali o kandydatach opinie dodatnie. Z obserwacji osobistej kandydatów w ci agu czteroletniego ich pobytu w seminarium duchownym i z kontaktów z nimi w czasie obecnej wojny doszedem do przekonania, ze nazwani wyzej trzej klerycy s a godni, by ich dopus´cic´ do s´wiecen´ wyzszych. Os´mielam sie przeto prosic´ Wasz a Ekscelencje o askawe uwzglednienie prós´b […] i udzie-lenie im s´wiecen´ subdiakonatu, diakonatu i kapan´stwa. […]. Prosze Wasz a Ekscelencje o udzielenie s´wieconym dyspensy a tempore sacrae ordinationis

et ab interstitiis […]”53.

Poza pismem rektora warto zwrócic´ równiez uwage na spisane przez alum-nów pod jedn a dat a deklaracje przed przyjeciem trzech s´wiecen´ wyzszych, przy czym na kazdym z os´wiadczen´ przy nazwisku wystepowa odmienny, kolejny stopien´ s´wiecen´54. Skoro wszystkie deklaracje zostay spisane w

Lu-52Archiwum Kurii Biskupiej Diecezji Koszalin´sko-Koobrzeskiej, Akta osobowe ks. Jana

Megera, bez paginacji, Z yciorys 25 V 1959 r.

53AAL, Dz IV 3671, Opinie o alumnach i korespondencja dotycz aca seminarium

duchow-nego w Kreznicy Jarej, k. 4r-v.

54AAL, Rep 60 IIb M116, Akta osobowe ks. Stanisawa Malikowskiego, bez paginacji,

(16)

pagi-blinie 10 wrzes´nia, zatem mozna s adzic´, ze alumni udali sie do Nowego S acza o poranku w dniu nastepnym. W takim razie 12 wrzes´nia przyjeliby subdiakonat, 13 wrzes´nia diakonat, a 14 tego miesi aca prezbiterat. Na podsta-wie zyciorysu spisanego przez ks. Stanisawa Malikowskiego mozna potpodsta-wier- potwier-dzic´ te ostatni a date: „Po ukon´czeniu studiów seminaryjnych otrzymaem 14 IX 1941 r. s´wiecenia kapan´skie z r ak J.E. Ks. Biskupa Mariana Leona Fulmana w Nowym S aczu”55. Taki przebieg zdarzen´ potwierdza dodatkowo wysanie ks. Surtela juz jako neoprezbitera do pracy duszpasterskiej w dniu 15 wrzes´nia56. Tak byskawiczna nominacja nalezaa ówczes´nie, jak juz wia-domo, do zwykych praktyk kurialnych.

Ostatnia grupa wys´wieconych na kapanów w 1941 r. skadaa sie z pieciu alumnów. Byli to: Kazimierz Truchel, Feliks Kepski, Jan Nieróbca, Wacaw Chromiak i Józef Walczak. Spisali oni w jednym dniu wszystkie os´wiadcze-nia przed przyjeciem s´wiecen´ – pierwszy z wymienionych 15 listopada, dwaj kolejni 27 tego miesi aca, a dwaj ostatni 10 grudnia57.

Na zas´wiadczeniu wydanym w 1957 r. ks. Walczakowi przez lubelsk a kurie na potrzeby jego zatrudnienia w szkole zostaa zapisana dzienna data jego s´wie-cen´ kapan´skich – 14 XII 1941 r.58 Ten sam termin zanotowa kilka dekad póz´-niej w swoim testamencie ks. Nieróbca. Okolicznos´ci ceremonii s´wiecen´ okres´li on nastepuj aco: „Nowy S acz. Na sposób katakumbowy przyjmowalis´my ornat do odprawiania Mszy s´w., a w oddali byo sychac´ groz´ne odgosy wojny”59. Tak-ze schematyzm diecezji zamojsko-lubaczowskiej z 1995 r. podawa, Tak-ze ks. Tru-chel zosta wys´wiecony 14 XII 1941 r.60

nacji, Deklaracje z 10 IX 1941 r.; ADS, Akta osobowe ks. Stefana Brewin´skiego, bez pagi-nacji, Deklaracje z 10 IX 1941 r.

55AAL, Rep 60 IIb M116, Z yciorys z 23 XII 1946 r. 56AAL, Rep 60 IIb S189, Nominacja z 15 IX 1941 r.

57Archiwum Diecezji Zamojsko-Lubaczowskiej (dalej: ADZL), Akta osobowe ks.

Kazi-mierza Truchela, bez paginacji, Deklaracje z 15 XI 1941 r.; AAL, Rep 60 IIb C51, Akta osobowe ks. Wacawa Chromiaka, bez paginacji, Deklaracje z 27 XI 1941 r.; Rep 60 IIb N31, Akta osobowe ks. Jana Nieróbcy, bez paginacji, Deklaracje z 27 XI 1941 r.; Rep 60 IIb K174, Akta osobowe ks. Feliksa Kepskiego, bez paginacji, Deklaracje z 10 XII 1941 r.; Rep 60 IIb W66, Akta osobowe ks. Józefa Walczaka, bez paginacji, Deklaracje z 10 XII 1941 r.

58AAL, Rep 60 IIb W66, Zas´wiadczenie z 24 I 1941 r. 59AAL, Rep 60 IIb N31, Testament z 1 I 1992 r.

60Schematyzm diecezji zamojsko-lubaczowskiej. Rocznik I po erygowaniu diecezji w 1992 r.,

stan z dnia 1 grudnia 1994 r., oprac. F. Greniuk, L. Cybruch, Zamos´c´: Kuria Diecezjalna Zamos´c´ 1995, s. 110.

(17)

W zwi azku z powyzszym mozna przypuszczac´, ze caa pi atka wyruszya z Lublina po s´wiecenia do bpa Fulmana juz 11 grudnia. Zapewne nazajutrz alumni ci przyjeli subdiakonat, 13 grudnia diakonat, a kolejnego dnia prezbi-terat.

Trzeba jeszcze wspomniec´, ze w dniach 9 i 10 II 1941 r. tonsure i nizsze s´wiecenia przyj a alumn Stefan Sawecki, który przed wojn a ukon´czy II rok studiów seminaryjnych. Z dokumentów zachowanych w jego teczce personal-nej wynika, ze w roku akdemickim 1940/1941 kontynuowa formacje kleryck a – jako alumn lubelski – w Domu Studiów Ksiezy Pallotynów w Otarzewie. Za zgod a bpa Fulmana przyj a s´wiecenia nizsze w tamtejszej kaplicy z r ak bpa Karola Niemiry61.

Ponadto, w pierwszej poowie 1941 r. s´wiecenia subdiakonatu i diakonatu przyj a takze alumn Stanisaw Piekarewicz. Przed wojn a studiowa on w lu-belskim seminarium, ale we wrzes´niu 1939 r. znalaz sie na terenach oku-powanych przez Zwi azek Radziecki. Wskutek podjetych przez niego staran´ umozliwiono mu kontynuowanie nauki w seminarium w Wilnie. Pozostawa on jednak w stosunku zaleznos´ci od lubelskich struktur kos´cielnych. W Wil-nie przyj a najpierw s´wiecenia nizsze62, po czym wikariusz generalny die-cezji lubelskiej wyrazi zgode, aby przyj a wspomniane dwa pierwsze s´wiece-nia wyzsze z r ak arcybiskupa wilen´skiego Romualda Jabrzykowskiego63.

Wys´wiecony w 1941 r. na diakona diecezji lubelskiej, studiuj acy w semi-narium wilen´skim Piekarewicz prawdopodobnie nie zosta prezbiterem. Stara-nia o powrót do Lublina, mimo formalnej pomocy ze strony lubelskiej kurii, nie przyniosy poz adanego efektu. St ad tez w lutym 1943 r. Piekarewicz, pozostaj ac w parafii Sokóka, próbowa uzyskac´ od lubelskiego wikariusza generalnego, ks. Józefa Kruszyn´skiego, zezwolenie na przyjecie s´wiecen´ kapan´skich z r ak innego biskupa64. Jednakze na lis´cie tym urwaa sie ko-respondencja zachowana w materiaach archiwalnych. Z adne inne z´róda nie potwierdziy faktu dalszych s´wiecen´ lubelskiego diakona.

Ogóem wiec w 1941 r. na plebanii w Nowym S aczu z r ak bpa Fulmana dziewieciu alumnów przyjeo wszystkie s´wiecenia wyzsze, jeden przyj a dia-konat i prezbiterat, a trzech wy acznie prezbiterat. Ksiezmi zostao zatem

61ADZL, Akta osobowe ks. Stefana Saweckiego, bez paginacji, Pros´ba o zezwolenie na

przyjecie tonsury i s´wiecen´ nizszych z 28 XII 1940 r.; Zas´wiadczenie o przyjeciu s´wiecen´ nizszych z 5 II 1942 r.

62AAL, Dz IV 10, Korespondencja dotycz aca seminarium duchownego i KUL, k. 12r. 63AAL, Dz IV 3671, k. 11r.

(18)

trzynastu alumnów. Ponadto, jeden lubelski kleryk przyj a s´wiecenia nizsze w Otarzewie, a inny alumn otrzyma subdiakonat i diakonat w Wilnie.

4. NOWY S ACZ 1942

Wskutek staran´ hierarchii kos´cielnej w Generalnym Gubernatorstwie nie-mieckie wadze zakomunikoway 11 III 1941 r. o swojej zgodzie na urucho-mienie seminariów duchownych we wszystkich diecezjach tego okupowanego terytorium. Odnos´nie do reaktywowania lubelskiego seminarium postawiono wszakze warunek przeniesienia go poza miasto65. Budynki seminaryjne byy zreszt a zajete przez wojsko. W tych okolicznos´ciach udao sie wyszukac´ odpowiednie lokum w Kreznicy Jarej, gdzie seminarium zaczeo funkcjono-wac´ w domu nalez acym do sióstr szarytek. Rektorem seminarium pozostawa nadal ks. Piotr Stopniak, wicerektorem ks. Tomasz Wilczyn´ski, peni acy w czasie wojny takze funkcje proboszcza w Bezycach, ojcem duchownym by ks. Karol Konopka, zas´ zaopatrzenie i organizacja zaplecza materialnego zostay powierzone ks. Zdzisawowi Golin´skiemu. Pocz atek zajec´ formacyj-nych alumnów – z przyczyn logistyczformacyj-nych – zosta wyznaczony dopiero na 25 I 1942 r. W tym terminie do seminarium przybyo 25 kleryków, którzy stanowili kurs II, III i IV66. Odt ad s´wiecenia lubelskich alumnów zyskay, jak mozna s adzic´, domys´ln a akceptacje okupantów.

Pierwszy kandydat do s´wiecen´ w 1942 r. nie pochodzi jednak z semina-rium lubelskiego. By nim alumn Pawe Nieuzya, diakon inkardynowany do diecezji czestochowskiej. Jeszcze 15 XI 1941 r. zwróci sie on bezpos´rednio do bpa Fulmana w Nowym S aczu, prosz ac go o przyjecie w poczet ducho-wien´stwa lubelskiego i wys´wiecenie na stopien´ prezbitera. W porozumieniu z biskupem czestochowskim Teodorem Kubin a bp Fulman postanowi przyj ac´ pros´be alumna, o czym zawiadamia czestochowskiego pasterza 7 I 1942 r.67 Otrzymawszy dokument ekskardynacji, datowany 13 stycznia, bp Fulman w aczy diakona Nieuzye 31 stycznia do lubelskiego prezbiterium68.

Naza-65Tamze, k. 16r, 17r.

66Tamze, k. 59r-v; Dz IV 3670, Kronika lubelskiego seminarium duchownego z siedzib a

w Kreznicy Jarej 23 I 1942-21 XII 1943, k. 3r-5r.

67AAL, Rep 60 IIb N19, Akta osobowe ks. Pawa Nieuzyy, bez paginacji, List bpa M.L.

Fulmana do bpa T. Kubiny z 7 I 1942 r.

68 Tamze, Litterae excardinationis z 13 I 1942 r. z dopiskiem bpa M.L. Fulmana z 31

(19)

jutrz, tj. 1 II 1942 r. udzieli mu s´wiecen´ kapan´skich. Pisemne potwierdzenie tego faktu zostao sygnowane przez bpa Fulmana 3 lutego i trafio do lubel-skiej kurii69.

Tymczasem pierwsi alumni przygotowuj acy sie do s´wiecen´ w seminarium w Kreznicy Jarej zostali do nich dopuszczeni dopiero po zakon´czeniu wyka-dów, w pierwszej poowie lipca 1942 r. Szczegóy omówi zapewne osobis´cie z bpem Fulmanem rektor Stopniak, który od 7 do 12 czerwca przebywa w Nowym S aczu70. W rezultacie w dniach od 4 do 8 lipca alumni wyzna-czeni do s´wiecen´ odbyli w seminarium przewidziane prawem rekolekcje pod kierunkiem ks. prof. Antoniego Somkowskiego71. W tym czasie, 6 lipca, ks. Stopniak przygotowa podanie do bpa Fulmana, w którym prosi o udzie-lenie tonsury i s´wiecen´ nizszych alumnom Janowi Dudkowi i Bolesawowi Szklarczykowi, s´wiezo promowanym klerykom IV roku, którzy jako jedyni z tego kursu tych s´wiecen´ jeszcze nie posiadali72. Pod t a sam a dat a prosi równiez o subdiakonat, diakonat i prezbiterat dla trzech alumnów starszego rocznika: Edmunda Idziakowskiego, Edwarda Kowalskiego i Józefa Tatarcza-ka73. Kandydaci zozyli 7 lipca wszystkie stosowne os´wiadczenia przed przy-jeciem s´wiecen´74. Do Lublina udali sie 8 lipca, sk ad nazajutrz wraz z wice-rektorem Wilczyn´skim pojechali do Nowego S acza. 10 lipca Dudek i Szklar-czyk otrzymali tonsure i s´wiecenia nizsze, zas´ Idziakowski, Kowalski i Tatar-czak s´wiecenia subdiakonatu. Nastepnego dnia odbyy sie s´wiecenia diakona-tu, a 12 lipca wymieniona trójka zostaa wys´wiecona na prezbiterów75. Na-stepnie, jak zanotowa ks. Stefan Mynarczyk, „trzej neoprezbiterzy, oczywi-s´cie w cywilnym ubraniu, powrócili poci agiem do Lublina i st ad rozjechali sie w strony rodzinne”76.

69 Tamze, Zas´wiadczenie o udzieleniu s´wiecen´ wystawione przez bpa M.L. Fulmana 3

II 1942 r.

70AAL, Dz IV 3670, k. 31v-32r. 71Tamze, k. 42r.

72AMSDL, XIII-H-1, k. 23r. 73Tamze, k. 23v.

74AAL, Rep 60 IIb I9, Akta osobowe ks. Edmunda Idziakowskiego, bez paginacji, Deklaracje

z 7 VII 1942 r.; Rep 60 IIb K190, Akta osobowe ks. Edwarda Kowalskiego, bez paginacji, racje z 7 VII 1942 r.; Rep 60 IIb T37, Akta osobowe ks. Józefa Tatarczaka, bez paginacji, Dekla-racje z 7 VII 1942 r.; Rep 60 IIb S193, Akta osobowe ks. Bolesawa Szklarczyka, bez paginacji, Deklaracja z 26 VI 1942 r. z dopiskiem z 7 VII 1942 r.; ADZL, Akta osobowe ks. Jana Dudka, bez paginacji, Deklaracja z 26 VI 1942 r. z dopiskiem z 7 VII 1942 r.

75AAL, Dz IV 3670, k. 42r.

(20)

Ostatni z absolwentów IV rocznika studiów – Tadeusz Malec  pocz atkowo przygotowywa sie do s´wiecen´ wyzszych wraz ze swoimi kolegami. Zapis w kro-nice seminaryjnej z 4 VII 1942 r. zdaje sie odpowiadac´ przekonaniu ówczesnej spoecznos´ci alumnów, ze ich starszy kolega zosta z pozostaymi dopuszczony do kapan´stwa77. Rzeczywis´cie, spisa on os´wiadczenia przed przyjeciem po-szczególnych stopni w dniach od 2 do 6 lipca78. Niemniej jednak na podaniu rektora Stopniaka do bpa Fulmana datowanym 6 lipca z pros´b a o s´wiecenia dla alumnów nazwisko Malca juz nie figurowao79. Nieco s´wiata na ca a sprawe moze rzucac´ list ks. proboszcza z parafii Tomaszów Lubelski z 2 VIII 1942 r., w którym stwierdzi, ze „w zwi azku z kapan´stwem kleryka Tadeusza Malca nie zachodz a juz obawy odnos´nie do jego osobistego bezpieczen´stwa”80. Mogy tu zatem wchodzic´ w gre powi azania dotycz ace spraw wojennych i okupacyjnych. W kazdym razie 14 paz´dziernika rektor odebra od Malca niezbedne deklaracje przed przyjeciem s´wiecen´ i skierowa do biskupa pros´be o udzielenie sakramen-tu81. Na tej samej pros´bie bp Fulman odnotowa fakt s´wiecen´ kapan´skich, któ-re odbyy sie w Nowym S aczu 19 X 1942 r.82 Kronika seminaryjna potwier-dzaa te date s´wiecen´, informuj ac o przybyciu neoprezbitera do seminarium 22 paz´dziernika i odprawieniu prymicji w dniu nastepnym83. Korespondencja rek-tora Stopniaka z kuri a w Lublinie pozwala sie zorientowac´, ze 17 paz´dziernika alumn Malec by juz w Nowym S aczu, wezwany tam depesz a84. Mozna przy-puszczac´, ze tego dnia otrzyma subdiakonat, a nazajutrz s´wiecenia diakonatu.

Nalezy jeszcze wspomniec´, ze pos´ród duchownych pracuj acych w diecezji lubelskiej w 1948 r. wystepowa wys´wiecony w 1942 r. ks. Zdzisaw Witkie-wicz85. Kwerenda akt osobowych pozwolia jednak ustalic´, ze kapan ten by czonkiem Zgromadzenia Misjonarzy Oblatów. Po wojnie podj a posuge w diecezji lubelskiej i zosta inkardynowany 10 XII 1948 r.86

77AAL, Dz IV 3670, k. 37r.

78AAL, Rep 60 IIb M94, Akta osobowe ks. Tadeusza Malca, bez paginacji, Deklaracje

z 2, 4 i 6 VII 1942 r.

79AMSDL, XIII-H-1, k. 23v.

80AAL, Rep 60 IIb M94, List ks. F. Woz´niaka do ks. P. Stopniaka z 2 VIII 1942 r. 81Tamze, Deklaracje z 2, 4 i 6 VII 1942 r. z dopiskiem ks. P. Stopniaka z 14 X 1942 r. 82 Tamze, Pros´ba rektora P. Stopniaka do bpa M.L. Fulmana o udzielenie kandydatowi

s´wiecen´ subdiakonatu, diakonatu i prezbiteratu z 14 X 1942 r. z dopiskiem bpa M.L. Fulmana.

83AAL, Dz IV 3670, k. 55r.

84AAL, Rep 60 IIb M94, List ks. P. Stopniaka do kurii lubelskiej z 17 X 1942 r. 85Spis kos´cioów i duchowien´stwa diecezji lubelskiej 1948, s. 227.

86AAL, Rep 60 IIb W83, Akta osobowe ks. Zdzisawa Witkiewicza, bez paginacji, List

(21)

5. NOWY S ACZ 1943

Rok akademicki 1942/1943 w seminarium duchownym w Kreznicy by pierwszym od wybuchu wojny, który przebieg wedug zwyczajowego porz  ad-ku. Zajecia formacyjne zaczey sie 19 sierpnia87. Dnia 16 X 1942 r. rektor Stopniak poinformowa kleryków, ze alumni IV roku bed a grupami udawac´ sie do bpa Fulmana do Nowego S acza po s´wiecenia nizsze88. Do grona rocz-nikowego nalezeli wówczas: Józef Bien´kowski, Jan Baszczak, Bronisaw Falenta, Edward Kieb, Tadeusz Koczewski, Bolesaw Kotys´, Micha Kot, Henryk Kurzepa, Marian Niedzióka, Piotr Sadowski, Jan Skowronek, Zbig-niew Starnawski i Stanisaw Szubartowski89. Wkrótce jednak Kurzepa zosta zmuszony przerwac´ formacje. Co prawda 18 paz´dziernika wraz z innymi kolegami zozy podanie o udzielenie mu tonsury i nizszych s´wiecen´, ale w styczniu 1943 r. zosta aresztowany przez Gestapo i trafi do obozu w Da-chau. Dopiero 8 VII 1945 r., a wiec po zakon´czeniu wojny, na terenie Nie-miec, przyj a tonsure, ostiariat i lektorat z r ak bpa Józefa Gawliny90.

Pocz atkowe plany wyjazdów do Nowego S acza grupami ulegy jednak zmianie, poniewaz 3 V 1943 r. rektor przekaza alumnom informacje o zbli-zaj acych sie s´wieceniach przewidzianych dla caego rocznika91. Juz nastep-nego dnia nadesza depesza od bpa Fulmana wzywaj aca kandydatów do No-wego S acza. Rocznik wysucha konferencji przygotowuj acych do s´wiecen´, a 5 maja zozy w kaplicy seminaryjnej wobec rektora Stopniaka wyznanie wiary, przysiege antymodernistyczn a oraz przysiege wiernos´ci w suzbie diecezji. Tego samego dnia wieczorem alumni pod opiek a ojca duchownego Karola Konopki wyjechali poci agiem do Lublina, sk ad 6 maja udali sie do Nowego S acza. Zaraz po przyjez´dzie, okoo godziny 19.00 delegacja zozya wizyte bpowi Fulmanowi. S´wiecenia mniejsze odbyy sie na plebanii kole-giackiej rankiem 7 V 1943 r. Jeszcze tego samego dnia po poudniu alumni wyruszyli w droge powrotn a92.

87AAL, Dz IV 3670, k. 43r-v. 88Tamze, k. 54v.

89Tamze, k. 8v, 17v, 80r.

90 AAL, Rep 60 IIb K179, Akta osobowe ks. Henryka Kurzepy, bez paginacji, Pros´ba

o udzielenie tonsury i s´wiecen´ nizszych z 18 X 1942 r.; Dokument przyjecia tonsury, ostiariatu i lektoratu z 8 VII 1945 r.; Pros´ba o zezwolenie na dokon´czenie studiów z 30 X 1946 r.

91AAL, Dz IV 3670, k. 71r-v. 92Tamze, k. 71v-72r.

(22)

Kilka dni po powrocie kleryków roku IV rektor Stopniak poinformowa spo-ecznos´c´ seminaryjn a o terminie zakon´czenia wykadów, egzaminach, rekolek-cjach i dacie s´wiecen´ kapan´skich dla alumnów V roku93. Do grona kandyda-tów nalezeli: Jan Dudek, Franciszek Gzik, Marian Nabielec, Jerzy Ochalski, Stefan Sawecki, Bolesaw Szklarczyk, Franciszek Sysa i Stanisaw Witkowski.

Zakon´czyli oni 18 czerwca sesje egzaminacyjn a i tego samego dnia rozpo-czeli szes´ciodniowe rekolekcje przed przyjeciem s´wiecen´. Dnia 24 czerwca alumni V roku zozyli wymagane prawem deklaracje94. Nazajutrz, pod opie-k a ks. Zdzisawa Golin´skiego, udali sie przez Lublin do Nowego S acza95. Warto zauwazyc´, ze uprzednio nalezao wystarac´ sie u wadz okupacyjnych o pozwolenie na przejazd. Nalezao to uczynic´ zawczasu ze wzgledu na ko-niecznos´c´ zarezerwowania pokoi hotelowych w Nowym S aczu i dopenienia innych czynnos´ci przygotowawczych96. S´wiecenia udzielone zostay przez bpa Fulmana w nastepuj acym porz adku: 27 czerwca subdiakonat, 28 diakonat, a nastpnego dnia prezbiterat97.

Zatem w 1943 r. w Nowym S aczu bp Fulman wys´wieci najpierw dwu-nastu alumnów na nizsze stopnie s´wiecen´. Nastepnie zas´ innych os´miu lubel-skich kleryków nizszych s´wiecen´ wprowadzi na wszystkie stopnie wyzsze.

93Tamze, k. 72v.

94AAL, Rep 60 IIb G63, Akta osobowe ks. Franciszka Gzika, bez paginacji, Deklaracje

z 24 VI 1943 r.; Rep 60 IIb N20, Akta osobowe ks. Mariana Nabielca, bez paginacji, Dekla-racje z 24 VI 1943 r.; Rep 60 IIb O36, Akta osobowe ks. Jerzego Ochalskiego, bez paginacji, Deklaracje z 24 VI 1943 r.; Rep 60 IIb S185, Akta osobowe ks. Franciszka Sysy, bez pagi-nacji, Deklaracje z 24 VI 1943 r.; Rep 60 IIb S193, Deklaracje z 24 VI 1943 r.; Rep 60 IIb W63, Akta osobowe ks. Stanisawa Witkowskiego, bez paginacji, Deklaracje z 24 VI 1943 r.; ADZL, Akta osobowe ks. Jana Dudka, Deklaracja z 24 VI 1943 r.; Akta osobowe ks. Stefana Saweckiego, Deklaracja z 24 VI 1943 r.

95AAL, Dz IV 3670, k. 76r. 96AAL, Dz IV 10, k. 89r-v.

97AAL, Rep 60 IIb G63, Pros´ba o s´wiecenia subdiakonatu, diakonatu i prezbiteratu z 9

VI 1943 r. z dopiskiem ks. P. Stopniaka; Rep 60 IIb N20, Pros´ba o s´wiecenia subdiakonatu, diakonatu i prezbiteratu z 12 V 1943 r. z dopiskiem ks. P. Stopniaka; Rep 60 IIb O36, Pros´ba o s´wiecenia subdiakonatu, diakonatu i prezbiteratu z 9 VI 1943 r. z dopiskiem ks. P. Stopnia-ka; Rep 60 IIb S185, Pros´ba o s´wiecenia subdiakonatu, diakonatu i prezbiteratu z 10 VI 1943 r. z dopiskiem ks. P. Stopniaka; Rep 60 IIb S193, Pros´ba o s´wiecenia subdiakonatu, diakonatu i prezbiteratu z 10 VI 1943 r. z dopiskiem ks. P. Stopniaka; Rep 60 IIb W63, Pros´ba o s´wiece-nia subdiakonatu, diakonatu i prezbiteratu z 12 V 1943 r. z dopiskiem ks. P. Stops´wiece-niaka; Curri-culum vitae z 11 XII 1946; ADZL, Akta osobowe ks. Jana Dudka, Pros´ba o s´wiecenia subdia-konatu, diakonatu i prezbiteratu z 15 V 1943 r. z dopiskiem ks. P. Stopniaka; Akta osobowe ks. Stefana Saweckiego, Pros´ba o s´wiecenia subdiakonatu, diakonatu i prezbiteratu z 12 V 1943 r. z dopiskiem ks. P. Stopniaka; Schematyzm diecezji zamojsko-lubaczowskiej. Rocznik I po erygowaniu diecezji w 1992 r., stan z dnia 1 grudnia 1994 r., s. 110.

(23)

6. NOWY S ACZ 1944

Kolejny etap formacyjny w seminarium kreznickim zdawa sie wygl adac´ jeszcze bardziej regularnie niz poprzedni, rozpocz a sie bowiem 1 IX 1943 r. Wrazenie powrotu do wzglednej normalnos´ci stwarzao dodatkowo przyjecie nowych kandydatów na I rok studiów, na co, ku zaskoczeniu administracji die-cezjalnej, wyraziy zgode niemieckie wadze okupacyjne98. Wkrótce okazao sie jednak, ze s´wiecenia nalezao znacznie przyspieszyc´ ze wzgledu na zblizaj acy sie front walk i zwi azan a z tym niepewnos´c´ o dalsze losy diecezji i jej alumnów.

Dnia 14 I 1944 r. odbya sie w seminarium w Kreznicy rada profesorska, która zaopiniowaa pozytywnie do s´wiecen´ wyzszych alumnów V roku. W kolejnych dniach zozyli oni na pis´mie stosowne pros´by i deklaracje99. Od 22 do 26 stycznia uczestniczyli w rekolekcjach przed s´wieceniami prowa-dzonych przez ojca duchownego Konopke100.

Rektor Stopniak ze wzgledu na pos´piech nie by w stanie sprostac´ wszyst-kim wymogom prawnym odnos´nie do badania kandydatów zatem, opieraj ac sie jedynie na wspomnianej decyzji rady profesorskiej, zgosi 26 stycznia bpowi Fulmanowi pros´be o udzielenie s´wiecen´ jedenastu kandydatom. Byli to: Józef Bien´kowski, Jan Baszczak, Bronisaw Falenta, Edward Kieb, Bole-saw Kotys´, Micha Kot, Marian Niedzióka, Piotr Sadowski, Jan Skowronek, Zbigniew Starnawski i Stanisaw Szubartowski101. W gronie tym zabrako

98AAL, Dz IV 3670, k. 79r.

99AAL, Rep 60 IIb B129, Akta osobowe ks. Józefa Bien´kowskiego, bez paginacji, Pros´ba

z 15 I 1944 r. oraz Deklaracje z 14, 15 i 16 I 1944 r.; Rep 60 IIb B127, Akta osobowe ks. Jana Baszczaka, bez paginacji, Pros´ba z 15 I 1944 r. oraz Deklaracje z 16, 17 i 18 I 1944 r.; Rep 60 IIb F21, Akta osobowe ks. Bronisawa Falenty, bez paginacji, Pros´ba z 15 I 1944 r. oraz Deklaracje z 15, 16 i 17 I 1944 r.; Rep 60 IIb K142, Akta osobowe ks. Edwarda Kieba, bez paginacji, Pros´ba z 15 I 1944 r. oraz Deklaracje z 16, 17 i 18 I 1944 r.; Rep 60 IIb K195, Akta osobowe ks. Bolesawa Kotysia, bez paginacji, Pros´ba z 23 I 1944 r. oraz Deklaracje z 22, 23 i 24 I 1944 r.; Rep 60 IIb K173, Akta osobowe ks. Michaa Kota, bez paginacji, Pros´ba z 15 I 1944 r. oraz Deklaracje z 14, 15 i 16 I 1944 r.; Rep 60 IIb N27, Akta osobowe ks. Mariana Niedzióki, bez paginacji, Pros´ba z 26 I 1944 r. oraz Deklaracje z 20, 23 i 25 I 1944 r.; Rep 60 IIb S188, Akta osobowe ks. Piotra Sadowskiego, bez paginacji, Pros´ba z 15 I 1944 r. oraz Deklaracje z 14, 15 i 16 I 1944 r.; Rep 60 IIb S192, Akta osobowe ks. Jana Skowronka, bez paginacji, Pros´ba z 15 I 1944 r. oraz Deklaracje z 16, 17 i 18 I 1944 r.; Rep 60 IIb S191, Akta osobowe ks. Zbigniewa Starnawskiego, bez paginacji, Pros´ba z 22 I 1944 r. oraz Deklaracje z 26 I 1944 r.; Rep 60 IIb S179, Akta osobowe ks. Stanisawa Szubartowskie-go, bez paginacji, Pros´ba z 15 I 1944 r. oraz Deklaracje z 16, 17 i 18 I 1944 r.

100AMSDL, XIII-B-1, Kronika Lubelskiego Seminarium Duchownego od 10 I 1944, k. 3v. 101AMSDL, XIII-H-1, k. 26r-v.

(24)

alumna Tadeusza Koczewskiego, który musia sie wstrzymac´ od s´wiecen´ ze wzgledu na stan zdrowia102.

We wtorek 26 stycznia wymienieni alumni w kaplicy seminaryjnej zozyli na rece rektora niezbedne os´wiadczenia, wyznanie wiary i przysiege. Wieczorem tego samego dnia udali sie do Lublina, a nastepnego ranka do Nowego S acza. W kronice seminaryjnej uczestnik tych wydarzen´ zanotowa: „Podróz do Nowego S acza odbya sie w dos´c´ dogodnych warunkach. Wieczorem stanelis´my w jed-nym z miejscowych hoteli. Wraz z nami, jako kierownik grupy, pojecha ks. prof. Golin´ski. O godz. 8.00 otrzymalis´my s´wiecenia subdiakonatu w prywatnej kaplicy J. Ekscelencji Ks. Biskupa. Do s´wiecen´ staneo jedenastu kleryków […]. Po poudniu o godz. 15.00 Ks. Biskup przyj a nas herbatk a, w czasie której wypytywa z wielkim zainteresowaniem o warunki naukowe w Kreznicy”103.

Kolejnego dnia, w sobote 29 stycznia, alumni otrzymali s´wiecenia diakona-tu. Po s´wieceniach wykonali pami atkow a fotografie z bpem Fulmanem i miej-scowym proboszczem ks. Mazurem. Równiez i tym razem biskup zaprosi nowo wys´wieconych kleryków na popoudniow a herbate104.

W niedziele 30 stycznia o godz. 7.00 przy udziale kilkorga gos´ci bp Fulman udzieli alumnom s´wiecen´ prezbiteratu. W imieniu nowo wys´wieconych po-dziekowa pasterzowi dziekan seminaryjny Jan Skowronek. Tym razem miej-scowy proboszcz podj a neoprezbiterów s´niadaniem. Po kilku godzinach, okoo 11.30, opus´cili oni Nowy S acz, przenocowali po drodze u kapucynów w Roz-wadowie i ostatniego dnia stycznia powrócili do seminarium w Kreznicy105.

Co ciekawe, ze wzgledu na nadzwyczajne przyspieszenie s´wiecen´ bp Ful-man chcia miec´ pewnos´c´, ze neoprezbiterzy bed a, na ile to mozliwe, dobrze przygotowani przez studia seminaryjne. St ad tez jeszcze 29 I 1944 r. wyda nastepuj ace os´wiadczenie: „Wobec ks. kan. Golin´skiego os´wiadczam, ze wa-sze wadze kapan´skie odprawiania Mszy s´w., gowa-szenia kazan´ i speniania wszystkich innych funkcji liturgicznych s a zawieszone, dopóki nie ukon´czycie kursu nauk seminaryjnych. Wyj atek moze byc´ uczyniony tylko na Wielkanoc. Delegatem moim do tych spraw ustanawiam ks. rektora seminarium i w ten sposób wykluczam wszelkie uboczne interwencje do mnie. Macie sie czuc´ tak w seminarium, jakbys´cie s´wiecen´ nie otrzymali. Postanawiam to, co

powie-102J. B

IEN´ KOWSKI, Wspomnienie kapana wys´wieconego przez biskupa Fulmana w czasie wojny w Nowym S aczu, w: Biskup lubelski Marian Leon Fulman. Pedagog trudnych lat, red. E. Walewander, Lublin: TN KUL 2010, s. 233-234.

103AMSDL, XIII-B-1, k. 4r. 104Tamze, k. 4v.

(25)

dziaem dla waszego dobra i dla dobra porz adku w zakadzie”106. Rzeczy-wis´cie, postanowienie to weszo w zycie, neoprezbiterzy podjeli dalsze studia seminaryjne, poczynaj ac od dokon´czenia sesji zimowej, a nominacje do pracy kapan´skiej otrzymali w Kreznicy dopiero 22 VI 1944 r.107

Tak wiec zaraz na pocz atku 1944 r. jedenastu lubelskich alumnów otrzy-mao od swojego pasterza s´wiecenia wyzsze. Byy to juz ostatnie s´wiecenia udzielone przez bpa Fulmana w Nowym S aczu.

7. LUBLIN 1945

Powrót bpa Fulmana do diecezji nast api w lutym 1945 r. i chociaz wy-zwolenie Lublina spod okupacji niemieckiej dokonao sie w lipcu 1944 r., to, formalnie rzecz bior ac, by to nadal czas wojny, która w Europie zakon´czya sie dopiero w maju 1945 r. St ad tez w warto zaznaczyc´, ze pomiedzy powro-tem biskupa a kapitulacj a hitlerowskich Niemiec doszo w Lublinie do jeszcze jednych s´wiecen´ kapan´skich. Przyst api do nich Tadeusz Koczewski, który nie zdoa uzyskac´ s´wiecen´ wraz ze swoim rocznikiem studiów, s´wieconym przez bpa Fulmana w Nowym S aczu pod koniec stycznia 1944 r. – przeszko-dzia mu choroba108. Niew atpliwie jednak kontynuowa formacje seminaryj-n a w roku akademickim 1943/1944. Jego pragnienie przyjecia s´wiecen´ i brak przeszkód w tym wzgledzie pozwoliy uruchomic´ procedury kanoniczne. W grudniu 1944 r. zebrano na jego temat wymagane prawem kos´cielnym informacje od proboszcza i wiernych rodzinnej parafii109. Na sesji rady wy-chowawców i profesorów seminarium lubelskiego, odbytej 31 I 1945 r., Ko-czewski uzyska potwierdzenie swej przydatnos´ci do s´wiecen´ i pozytywn a opinie odnos´nie do jego poziomu moralnego i umysowego110. Pozostao mu czekac´ na pojawienie sie w Lublinie bpa Fulmana. Na rychy powrót pasterza liczono powszechnie, poniewaz Nowy S acz zosta kilkanas´cie dni wczes´niej zajety przez Armie Czerwon a i tym samym zniknea przeszkoda w dotarciu biskupa do wasnej diecezji.

106AMSDL, XIII-H-1, k. 27r. 107AMSDL, XIII-B-1, k. 5r, 19r.

108J. BIEN´ KOWSKI, Wspomnienie kapana, s. 234.

109 AAL, Rep 60 IIb K133, Akta osobowe ks. Tadeusza Koczewskiego, bez paginacji,

Opinia z 9 XII 1944 r.; Informacja o wygoszeniu zapowiedzi z 10 XII 1944 r.

110Tamze, Pros´ba rektora P. Stopniaka do bpa M.L. Fulmana o udzielenie s´wiecen´

(26)

Podanie o s´wiecenia zostao spisane przez Koczewskiego 5 marca111. Byo to z pewnos´ci a nastepstwem ustalen´, jakie zapady wczes´niej w tej sprawie z bpem Fulmanem. W kazdym razie 6 III rektor Stopniak formalnie zawiadamia pasterza o spenieniu przez kandydata wszystkich koniecznych warunków i prosi o udzielenie mu s´wiecen´112. Biskup Fulman zaplanowa uroczystos´ci w nastepuj acy sposób: 11 marca mia sie odbyc´ subdiakonat, 17 diakonat, a 23 tego miesi aca prezbiterat113. Respektowanie tego porz  ad-ku potwierdziy daty zozenia przez Koczewskiego stosownych przysi ag i os´wiadczen´. Przy kazdym ze stopni s´wiecen´ skada je bowiem w przed-dzien´ uroczystos´ci114. Chociaz nie ma o tym bezpos´rednich wiadomos´ci, nalezy s adzic´, ze trzykrotne s´wiecenia odbyy sie w prywatnej kaplicy w do-mu biskupim. Przemawiay za tym fakty natury bardziej ogólnej, do których naleza zy stan zdrowia biskupa, zniszczenie katedry lubelskiej oraz nie-odzyskanie jeszcze gmachu seminarium duchownego. Precyzyjniej wskazywa na kaplice biskupi a fakt udzielenia was´nie tam szes´c´ miesiecy póz´niej, 22 IX 1945 r., s´wiecen´ prezbiteratu Wodzimierzowi Gokiewiczowi, alumnowi diecezji uckiej, z czasem w aczonemu do diecezji lubelskiej, który opisa rzecz we wasnym zyciorysie115. Tak wiec, formalnie rzecz ujmuj ac, s´wie-cenia Tadeusza Koczewskiego byy ostatnimi s´wies´wie-ceniami kapan´skimi dla diecezji lubelskiej w czasie trwania II wojny s´wiatowej.

8. LISTA WYS´WIE CONYCH

S´wiecenie kapanów dla diecezji lubelskiej w czasie II wojny s´wiatowej stano-wio powazne wyzwanie zarówno natury kos´cielnej, jak i praktycznej. Wydaje sie jednak, zwazywszy na panuj ace warunki, ze poradzono sobie z nim w sposób co najmniej zadowalaj acy. Udao sie bowiem doprowadzic´ do kapan´stwa 57 spo-s´ród 78 przedwojennych alumnów, co stanowio ponad 73% tej grupy. Dodat-kowo przyjety zosta jeszcze jeden kandydat spoza diecezji, zwiekszaj ac tym

111 Tamze, Pros´ba o udzielenie s´wiecen´ subdiakonatu, diakonatu i prezbiteratu z 5 III

1945 r.

112Tamze, Pros´ba rektora P. Stopniaka do bpa M.L. Fulmana o udzielenie s´wiecen´

subdia-konatu, diakonatu i prezbiteratu z 6 III 1945 r.

113Tamze, Pros´ba ks. P. Stopniaka do Kurii Biskupiej w Lublinie z 6 III 1945 r. 114Tamze, Deklaracje z 10, 16 i 22 III 1945 r.

115AAL, Rep 60 IIb G78, Akta osobowe ks. Wodzimierza Gokiewicza, bez paginacji,

Cytaty

Powiązane dokumenty

Jest ono istotne głównie dla tych spośród nich, które są źródłem aktów szkodliwych bądź krzywdzących wo- bec innych osób (ewentualnie również wobec

Nie ma w nim bowiem mowy o prawie duchownych do wynagrodzenia i pomocy socjalnej, stwierdza sie˛ tylko, iz˙ duchowni powinni otrzymac´ wynagrodzenie (remunerationem merentur) 38.. 35

Wszystko to, o czym od lat wiado- mo, czyniły partie komunistyczne rzeczonych krajów w imię zamysłu — przykazania „Moskwy" (stąd zapewne ta wyjątkowa zbieżność):

Trybunał zwrócił uwage˛, iz˙ przy ustalaniu wysokos´ci odszkodowania konieczne jest takz˙e wzie˛cie pod uwage˛ okresu pozbawienia własnos´ci (tamz˙e, s.. Jak juz˙

Da von den Vertretern der Kritischen Theorie in konsequenter Fortführung des dialektischen Denkens alles Substantielle und alles begrifflich-identifikatorische Denken als

Dla realizacji tak nakreślonego celu strategicznego warto podejmować następujące działania: ustalenie jasnych i przejrzystych zasad organizacji i funkcjonowania stymulacyjnej

Finansowanie transakcji fuzji i przejęć z udziałem funduszy private equity staje się coraz bardziej widoczne na polskim rynku. Problematyka tego typu finansowania wśród

Według innej definicji mianem fuzji moz˙na okres´lic´ poł ˛ aczenie dwóch lub wie˛kszej liczby spółek, generalnie poprzez zaoferowanie akcjonariuszom spółki nabywanej