Mirosław Janusz Hoffmann
Inspekcja muzeów litewskich
przeprowadzona przez Carla Engela
w latach 1941-1942
Echa Przeszłości 10, 395-405
2009
M irosław Janusz Hoffmann
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
INSPEKCJA MUZEÓW LITEWSKICH
PRZEPROWADZONA PRZEZ CARLA ENGELA
W LATACH 1941-1942
C arl Engel (1895-1947) należy do stosunkowo nielicznego grona badaczy, którzy odegrali w ażną rolę we w schodniopruskiej archeologii. Jego dorobek naukow y i terenow y dla poznania pradziejów ziem prusk ich je s t - zważyw szy n a zaledwie siedm ioletni (1929-1935) okres działalności w P ru sac h W schodnich - n a tyle imponujący, że budził i wciąż jeszcze budzi uznanie w ielu archeologów 1. Godny je s t on p o d k reśle n ia ze w zględu n a czasy, w których żył Engel - m .in. jego czynny od 1914 do 1918 r. udział w I wojnie światowej i późniejszy pobyt w angielskiej niewoli2. Podjął on wprawdzie w 1913 r. stu d ia filozoficzne i przyrodnicze n a U niw ersytecie w M onachium , jed n a k jego edukację p rzerw ała wojna światowa. S tu d ia akadem ickie po dłu giej przerw ie kontynuow ał potem w okresie od 1 g ru d n ia 1927 do 25 lipca 1928 r.3, jed n a k - ja k podniósł ostatnio Wojciech Nowakowski - C arl Engel był właściwie sam oukiem , bowiem jego niepełne stu d ia „...nie mogły zastąpić norm alnego przygotow ania w arsztatow ego”4.
1 Por. np. W. L a B a u m e , N a c h r u f C a rl E n g e l (189 5 -1 9 4 7 ), „ Z eitsch rift fü r O stfo rsch u n g , L ä n d e r u n d V ö lk er im ö stlic h e n M itte le u ro p a ”, R. 2, M a rb u rg 1953, s. 2 7 8 -2 8 0 ; J . B e ra n , C a rl
E n g e l 1 8 9 5 -1 9 4 7 , „ A u sg ra b u n g e n u n d F u n d e ”, t. 40, 1995, s. 3 2 2 -3 2 4 ; id em , C a rl E n g e l (1 8 9 5 -1 9 4 7 ), „ A lte n ro p äisc h e F o r s c h u n g e n ”, t. 1, 1997, s. 1 4 2 -1 4 6 ; M .J. H o ffm an n , C a rl E n g e l - w y b itn y archeolog, k o n tr o w e r s y jn y c zło w ie k , „ K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie ” 2000,
n r 3(229), s. 5 3 1 -5 3 3 .
2 M .J. H o ffm an n , C a rl E n g e l - w y b itn y archeolog..., s. 527. 3 J . B e ra n , C a rl E n g e l (18 9 5 -1 9 4 7 )..., s. 134.
4 W. N ow akow ski, C m e n ta rzy sk a m a zu rsk o -g e rm a ń s k ie z późn eg o okresu w ęd ró w ek lu d ó w
- g r u p a o ls z ty ń s k a w koncepcji C a rla E n g la , „A cta U n iv e rs ita tis L o d zien sis, F o lia A rch ae lo g ica”
Celem tego opracow ania nie je s t omówienie życiorysu E ngela ani jego dokonań naukow ych w Królewcu, Rydze i Greifswaldzie, gdyż byłoby to w dużej m ierze pow tarzaniem inform acji zaw artych w szkicach biograficz- nych5, które już zostały opublikowane. Zam ierzeniem au to ra je s t przedstaw ie nie mało znanego eta p u działalności Engela n a Litwie w latach 1941-1942. P ełnił on wówczas stanow isko kierow nika O ddziału P ra h isto rii i Wczesnego Średniow iecza w K om isariacie Rzeszy W schód6. W ram ach pełnionej funkcji jesie n ią 1941 r. i w iosną następnego ro k u wizytował on w podbitych krajach bałtyckich oraz n a B iałorusi i w rejonie Pskow a m uzea, kolekcje pryw atne i inne instytucje, które posiadały zbiory archeologiczne, historyczne i etn o graficzne. W trakcie swoich wyjazdów Engel zlustrow ał zdecydowaną w ięk szość instytucji, w których zgrom adzone były zabytki.
K ażdą inspekcję wieńczyły spraw ozdania7 zaw ierające inform acje ogól ne, k ró tk ą historię p ow stania placówki, liczbę pomieszczeń, omówienie zbio rów ze szczególnym uw zględnieniem zabytków archeologicznych, c h a ra k te ry stykę skład u osobowego personelu, a także opis podjętych działań i planów n a przyszłość8.
5 Ż ad n e z ty c h o p ra co w a ń (zob. p rz y p is 1) n ie p re te n d u je do m ia n a p ełnej b io g rafii tego b ad acza.
6 M .J. H o ffm an n , op. cit., s. 532.
7 C h ciałb y m podziękow ać p. dr. H o rsto w i W o erstero w i z J o h a n n G o tfried H e r d e r - I n s titu t w M a rb u rg u z a u d o stę p n ie n ie sp u śc iz n y E n g la .
8 J a k o p rz y k ła d podaję t u s p ra w o z d an ie z w izy tacji M u z e u m w D y n e b u rg u /D a u g a v p ils (A rc h iw u m J o h a n n G o tfrie d H e r d e r - I n s ti t u t e.V., M a rb u rg , s y g n a t u r a D S H I 100 E n g e l 195/000061-000062): „Inform acje o g ó ln e: A dres: S o n n e n s tra ß e (S a u les iela) 5/7. Z ałożone i u d o stę p n io n e do z w ied zan ia : 31.05.1938 r. Z n ajd u je się ono w d u ży m , now ym i b a rd z o dobrze n a d a ją c y m się do teg o celu b u d y n k u . W d o sk o n a ły sposób z ap re z e n to w a n o w n im w dziew ięciu d u ży ch sa lac h , w now oczesnych w itry n a c h p ra h is to rię , e tn o g ra fię o raz s z tu k ę. Z grom adzone e k s p o n a ty p o s ia d a ją o g ro m n ą w a rto ść i częściow o w y ró ż n ia ją się sw oim n ie p o w ta rz a ln y m c h a r a k te re m . N a p o c z ą tk u w ojny sa le m u z e a ln e m u s ia ły być w c ią g u dw óch g odzin opróżnione, gdyż u rz ąd z o n o tu ta j sow iecki sz p ita l wojskow y. M a te ria ł o raz w itry n y w y staw io n o po p ro s tu n a ulicę, p rz y czym w iele e k sp o n a tó w zag in ęło . P o z ajęciu D y n e b u rg a p rzez N iem ców m u ze u m z a re k w iro w a ł n ie m iec k i s z p ita l polowy, a z n a le z is k a o raz e k sp o n a ty etn o g ra fic z n e um ieszczono w dw óch m ały ch , ciem n y ch i w ilg o tn y c h p o m ieszczen ia ch g ospodarczych, g d zie częściowo p o k ry ła je p leśń . S z e ść d ziesią t dw ie p u s te w itry n y ro zd y sponow ano w m ieście, częściowo w y k o rz y sta no je w s z p ita lu polow ym do p rz ec h o w y w a n ia lek a rstw , a p a r a tu r y itp . C złonkow ie rosyjskiego p e rs o n e lu s z p ita la polowego, k tó ry c h p e w ien czas te m u p rz e su n ię to w s tro n ę lin ii fro n tu , w ła m a li się do n ie k tó ry c h w itry n i s k ra d li niezw y k le cen n e e k s p o n a ty e tn o g ra fic z n e, szczególnie tk an in y , p a k u ją c je ze so b ą do w a lizek ; częściow o te ż pocięli tk a n in y n a śc ierk i k u c h e n n e i on u ck i. Z rab o w an o ta k ż e w arto ścio w e z n a le z is k a p ra h is to ry c z n e . Z b io ry : E p o k a k a m ie n ia : S ą t u niezw y k le cen n e z n a le z isk a , z eb ra n e p rz ew a ż n ie sa m o d zieln ie p rzez k iero w n ik a , p a n a K alej- sa (około ty sią c przedm iotów , m ięd z y in n y m i ze środkow ej epoki k a m ie n ia - z D v iete o raz z n ad je z io ra L u b an sze ). Z o stały one całkow icie u ra to w a n e , p o n iew aż p a n K alejs u k ry ł j e w m om encie w y b u c h u wojny. E p o k a b rą z u : Z achow ały się je d y n ie 2-3 p rzedm ioty. Ś ro d k o w a e p o k a żelaza: Z bo g ateg o m a te r ia łu ze z n a le z is k z rab o w a n o k ilk a z a p in e k (w ty m je d n ą w y k ła d a n ą sre b re m z w y o b ra że n iem sowy), p la te ro w a n ą s re b re m szpilę z głó w k ą k rz y ż o w a tą o raz g ro ty oszczepów
N a Białorusi, a konkretnie w M ińsku, C arl Engel wizytował pięć m uze ów, n a Łotwie d w adzieścia m uzeów i państw ow ych zbiorów zabytków, w E stonii zapoznał się ze zbioram i o siem nastu muzeów, kolekcji zabytków i innych instytucji kultury, w obwodzie pskowskim wizytował m uzea i zbiory w Pecorach oraz w Pskowie. N a podstaw ie przeprow adzonych inspekcji zary sował program przyszłych d ziałań w zakresie b a d ań oraz upow szechniania i ochrony zabytków n a podbitych tere n ac h , k tó re m iały zostać podjęte w następnych lata ch przez K om isariat Rzeszy Wschód.
W artyku le tym ograniczym y się jed n a k wyłącznie do wyników dw udzie s tu inspekcji muzeów, zbiorów i kolekcji zabytków oraz innych instytucji kultury, które C arl Engel przeprow adził n a terytorium zaanektow anej Litwy. Uwagę skoncentrow ał głównie n a stołecznych m uzeach w Kownie (M uzeum Wojskowe i M uzeum K u ltu ry ) oraz W ilnie, gdzie lu stro w ał archeologiczne zbiory u n iw e rsy te tu , folklorystyczne i p rahistoryczn e zbiory Tow arzystw a Litew skiego, M uzeum A kadem ii N a u k urządzone w b u d ynk ach dawnego M uzeum Prow incjonalnego Polskiego Tow arzystw a Naukowego, M uzeum S ztuk i oraz M uzeum S ztu k i S ak raln ej. P onadto dokonał przeg ląd u sta n u muzeów i kolekcji w: S iau liai, Panevezys, Rokiskis, B irzai, Z arasai, Duse- tos, U ten a, Telsiai, M azeikiai, Kelm e, A lytus oraz K retyndze (zbiory arc h e ologiczne, etnograficzne i historyczne, a ponadto pry w atn e zbiory probosz cza J. K uprysa).
i in n e p rzedm ioty. S ta r s z a e p o k a żelaza: E k s p o n a ty w p rz ew a ż ając e j m ie rze z ach o w an e. M łod sza e p o k a żelaza: E k s p o n a ty p rz ew a ż n ie z ach o w an e. C en n e z a b y tk i z w y k o p a lis k z G erzike (J e r s ik a ) s ą częściow o p rz e m ie s z a n e , n ie k tó re z a ś p rz e d m io ty zag in ęły . M o n e ty rz y m s k ie i a ra b s k ie : zach o w a ły się. D z iał folkloru: P o n ió sł d u ż e s tra ty , szczególnie w z a k re sie tk a n in (p a trz wyżej). C ałość zbiorów zg ro m ad zo n y ch p rzez p a n a K a le jsa w y n o siła p o n a d 2000 sz tu k . Z achow ał się s p rz ę t rolniczy. O brazy: (d zieła P u r p e ta i R o se n ta la ) z ach o w ały się. S ta n osobowy p e rs o n e lu . K iero w n ik : O s k a rs K alejs: a b so lw e n t a k a d e m ii s z tu k , sp ecjaln o ść - p ra h is to ria , e tn o g ra fia , w ie k 39 la t, z a tru d n io n y od 1939 r. S p ra w ia j a k n a jle p sze w ra że n ie, sam o d zieln ie stw o rzy ł p o d sta w y i u rz ą d z ił tu te js z e m u ze u m , re aliz o w a ł też sam o d zieln e p ra c e w y k o p a lisk o w e, o k azu je o g ro m n ą p a sję w swojej pracy. W ykazuje ta k ż e n ie n a g a n n ą p o staw ę polity czn ą. A s y ste n tk a : M illija B ra k se , m a g is te r h is to rii, a b s o lw e n tk a U n iw e rs y te tu w K rólew cu; sp ec ja li zacja: p ra h is to ria , w ie k 33 la ta , z a tr u d n io n a od 1941 r. G o sp o d arz b u d y n k u : E r n e s t B ru n iek s , w y k s zta łc en ie podstaw o w e, w ie k 35 la t, z a tru d n io n y od 1939 r. P o d ję te d z ia ła n ia : P oniew aż w n a jb liżs zy m czasie n ie j e s t re a ln e o p u szczen ie b u d y n k u m u z e u m p rzez obecny s z p ita l w ojsko wy, n a k ło n iłe m k o m is a rz a teren o w eg o i przyw ódcę g ru p y n a zisto w sk ie j S c h w u n g a do w y s z u k a n ia 2 - 3 odpo w ied n ich p o m ieszczeń (co n ie j e s t p ro s te w p ra w ie z u p ełn ie zniszczonym m ieście), w k tó ry c h p a n K a lejs m ógłby zabezpieczyć zagrożone e k s p o n a ty i z o rg an izo w ać ty m czaso w ą w y s ta w ę z a o p a trz o n ą w dw ujęzyczne opisy, p rz e z n a c z o n ą d la żo łn ierzy W e h rm a c h tu i z a in te r e sow anej lu d n o ści m iejscow ej. P o d p isa ł: prof. E n g e l”.
D ok . 1. M u zea n a L itw ie
1. Kowno
I. M uzeum Wojskowe
M uzeum posiada prezentow any n a dużej powierzchni bogaty m ateriał zw iązany z h isto rią litew skich wojen i naro du litewskiego. Z najdują się tu ta j obrazy, przew ażnie nowoczesne, rzeźby, mapy, w spom nienia historyczne, do kum enty, broń itd., ponadto zbiory dydaktyczne zw iązane z przem ysłem , lotnictwem , ochroną przeciwgazową itd.
Część prah istoryczn a obejmuje je d n ą salę, w której znajdują się zabytki z w ykopalisk prow adzonych przez g en erała N ageviciusa. M iędzy innym i z różnych cm entarzysk z rejonu K rottingen/K retyngi (P rism onti i inne), a także grodzisko Apuole (z rekonstrukcjam i, m odelami, odbudowanym frag m entem ) i inne grodziska (modele, plany, zdjęcia), wszystko zaś przedstaw io ne w sposób sugestywny.
D yrektor: g en erał V ladas N agevicius, długoletni kierow nik m uzeum i m iłośnik archeologii, wiek około 65 lat.
II. M uzeum K u ltu ry (położone w tylnym skrzydle M uzeum Wojskowego) Posiada bogate zbiory sztuki z okresu prahistorycznego i historycznego oraz zbiory etnograficzne. N ależy do niego rów nież przyłączony U rząd Ochrony Zabytków. J e s t ono w pełni nowoczesne i wzorowo rozplanowane. Chociaż, podobnie ja k M uzeum Wojskowe, zostało wybudowane i urządzone zaledwie przed kilkom a laty, ju ż te ra z dotkliw ie odczuwa b ra k m iejsca i pilnie potrzebuje poszerzenia, w szczególności z uw agi n a zbiory p rah isto ryczne i b ra k możliwości pokazania kolekcji etnograficznych.
Dyrektor: prof. P au liu s G alaune, historyk sztuki, wiek około 60 lat. A. Dział Archeologii
Kierownik: P ra n a s K ulikauskas, kończący stu d ia p rah istorii, bezpośred nio przed uzyskaniem dyplomu. Studiow ał w Królewcu, Kownie i Wilnie. Wiek 28 lat, kierow nik od końca czerwca 1941 r., wcześniej przez dłuższy czas naukow y pracow nik pomocniczy.
K onserw ator (preparator): P ra n a s B aleniunas, wiek ponad 40 lat, od w ielu la t zatrudniony w m uzeum .
Zbiory:
a) w ystaw a wzorowo przygotow ana w 3 salach i rozm ieszczona w nowo czesnych witrynach.
b) dobrze uporządkowany, jed n a k gabarytowo już nie w ystarczający m a gazyn, obejmujący dwa pomieszczenia. Ponadto jed en w a rszta t oraz jedno pomieszczenie do przechow ania wycofanych eksponatów. M uzeum w Kow nie po siad a (oprócz wileńskiego) główne zbiory archeologiczne litew skich
m uzealiów - poza zbioram i przeniesionym i z byłego Kowieńskiego M uzeum Miejskiego znajdują się tu ta j liczne nowe znaleziska.
B. Dział H istorii
Obejmuje monety, dokum enty, m edale, sta re przedm ioty dotyczące k u l tu ry itd.
Kierownik: P au lius K aragija, num izm atyk. C. Dział Etnografii
Obejmuje bogate zbiory starolitew skiej m aterialn ej k u ltu ry ludowej, w tym szczególnie bogate kolekcje sakralnej sztuki ludowej. Z powodu b rak u m iejsca pokazan a je s t n a wystaw ie jedynie bardzo m ała część zbiorów.
Kierownik: A ntonas R ukstele, etnograf.
Do tego działu należy również m ały sk an sen położony przy placu P arade (w pobliżu Góry V ytautasa), który obejmuje kilk a starych budynków, w k tó rych przechowywany je s t sp rzęt rolniczy. Zachowały się jeszcze jeden dom ze Żmudzi, sta jn ia oraz trzy ganki. Inne 3 ganki oraz liczny sprzęt spalili żoł nierze sowieccy podczas m inionej zimy.
D. Dział Sztuki
Z najdują się tu ta j liczne obrazy i rzeźby, praw ie wyłącznie są to dzieła artystów litew skich młodszej generacji, m .in. duża kolekcja słynnego m ala rza m istyka Zielonasa.
Dyrektor: prof. P alius G alaune, historyk sztuki.
Z m uzeum połączony je s t (w jego dolnych pom ieszczeniach roboczych) U rząd Ochrony Zabytków, obejmujący działy: prahistoryczny, historyczny, etnograficzny oraz architektury. Zajmuje się on w yszukiw aniem , ewidencją, katalogow aniem i kartow aniem zabytków. Dział prahistoryczny kierow any je s t przez em erytow anego m ajora P e tra s a S e sta k a u sk a sa w spieranego przez
sek retark ę, p a n ią Steikuniene. 2. Wilno
Wilno, s ta ra stolica Litwy, przez 20 la t znajdująca się poza jej tery torium państw owym , została dopiero w sierp niu 1940 r. ponownie w łączona do tego kraju. W czasie nieco przekraczającym rok Litw ini dokonali z zadziw iającą en ergią i bezwzględnością usunięcia w szystkich polskich elementów, zastąpili też polską adm inistrację w dziedzinie k u ltu ry swoją w łasną i zaprow adzili porządek do „polskiego b ała g a n u ”. W szczególności dotyczyło to m uzealnic tw a. Dotychczasowy polski u n iw ersy tet w W ilnie został całkowicie zlituanizo- w any przez przeniesienie tu ta j niem al połowy potencjału u n iw ersy tetu ko wieńskiego. Również tu ta j m a swoją now ą siedzibę litew ska R ada G eneralna do spraw Edukacji (pod k ierunkiem dr. G erm antasa).
I. Zbiory uniw ersyteckie z zak resu p rahisto rii
O bejm ują bogate m ateriały pochodzenia wschodniolitewskiego oraz spo za k ra ju (np. z Łotwy, Skandynaw ii i Rosji). Całość n a nowo usystem atyzo w a n a i w sposób p rze jrz y sty p o k a z an a je s t w w itry n a c h u staw io ny ch w stary ch pom ieszczeniach uniw ersyteckich (jedna duża sala). Pozostała część znajduje się n ato m ia st w m agazynie (urządzonym w bocznym pom iesz czeniu). Zbiory m ają być w przyszłości przeniesione do M uzeum Akadem ii N au k (dawnego polskiego M uzeum Prowincjonalnego).
D yrektor: d r Jo n a s P u zin as, docent n a uniw ersytecie, obecnie dziekan w ydziału filozofii, ur. 18.09.1905 r., studiow ał i doktoryzow ał się w H eidel bergu.
Do m uzeum dołączony je s t G abinet Archeologiczny uniw ersytetu, sk ład a jący się z jednego małego pom ieszczenia wyposażonego w bibliotekę podręcz ną. Obecnie stu d iu ją tu cztery osoby, które za główny przedm iot obrały p ra historię, w tym trzy stu d en tk i, które jeszcze w tym roku złożą egzam iny końcowe.
A systentka: R egina Volkaite, zatru d n io n a od 1914 r.
Bogate zbiory uniw ersyteckie dotyczące etnografii nie mogły być do tej pory prezentow ane n a wystaw ie z powodu b ra k u miejsca.
II. Towarzystwo Litew skie obejmuje bogate archiw um folklorystyczne, zgrom adzone z w ielką p a sją i wzorowo uporządkow ane oraz obecnie spako w ane i przechow yw ane w jed n y m z pom ieszczeń zbiory prahistoryczne, w skład których wchodzą znaleziska pojedyncze oraz zabytki z wykopalisk przeprow adzonych przez Rom anowa n a B iałorusi i przez N ageviciusa w rejo nie K rottingen/K retyngi (przed 1914 r.). Planow ane je s t późniejsze przenie sienie tych zbiorów również do M uzeum A kadem ii N auk (wcześniejszego polskiego M uzeum Prowincjonalnego).
Dyrektor: Str. A ntakalnis, etnograf.
III. M uzeum A kadem ii N auk, urządzone w dawnym M uzeum Prowincjo nalnym Polskiego Tow arzystw a Naukowego (w łasny budynek nad rzek ą Wi lią lub Neris)
B udynek je s t obecnie odnawiany, ponieważ w czasie d ziałań wojennych trafiony został przez bombę lotniczą, k tó ra w prawdzie w yrządziła poważne szkody w sam ym budynku, jed n a k n a szczęście nie spowodowała praw ie uszkodzenia zbiorów. Po zakończeniu prac renow acyjnych będą się tu ta j znaj dowały dwa działy:
1) Dział P rahistorii. 2) Dział H istorii M iasta.
Bogate zbiory prahistoryczne, które przede w szystkim obejm ują m a te ria ły zebrane we wschodniej Litwie (szczególnie z w ykopalisk prowadzonych przez Szukiew icza i B renszteina), zachowały się, jed n a k obecnie są spakow a ne z uw agi n a przeprow adzane zm iany budowlane. B ędą one później posze
rzone o wym ienione w punkcie I zbiory uniw ersyteckie oraz wym ienione w punkcie II zbiory Tow arzystw a Litewskiego, poza tym w ystaw iona a k tu a l nie w M uzeum S ztuki kolekcja znalezisk z w ykopalisk n a Górze Zamkowej, obejm ująca okres od środkowej epoki żelaza aż do XVI wieku.
Przyszłym dyrektorem zostanie docent d r Puzinas. IV. M uzeum Sztuki, położone w S tarym R atuszu
Zostało ono n a nowo urządzone przez Litwinów. W bardzo pięknych po m ieszczeniach położonych n a piętrze p rezentuje kolekcję starszego m a la r stw a europejskiego i rzeźby oraz interesujące obrazy w ileńskich mistrzów. Poza tym znajduje się tu ta j szereg nowoczesnych litew skich obrazów i drze worytów. N a p a rte rz e m a być w przyszłości urządzona w ystaw a zbiorów etnograficznych uniw ersytetu.
Dyrektor: Valeska, m alarz i historyk sztuki. V. M uzeum Sztuki Sakralnej
M uzeum to przeniesione zostało częściowo do W ilna z Kowna, jed n a k n a razie nie może być zaprezentow ane i zbiory są obecnie przechowyw ane w m agazynie. Pozostała część zbiorów znajduje się w Kownie.
3. Schaulen/Siauliai
J e s t m uzeum m iejskim , finansow anym przez Związek Muzeów i M ini sterstw o Edukacji. U rządzone n a piętrze szkoły średniej.
Honorowym dyrektorem je s t dziennikarz Bugailiskis. Zbioram i opiekuje się społecznie kilku pracowników, wśród nich nauczyciel gim nazjalny B. Ta- rvydas zajm ujący się p rah isto rią. Poza tym je s t tu ta j jed en robotnik pomoc niczy.
Zbiory obejm ują bogate znaleziska prahistoryczne z okolic S iauliai (m.in. w ykopaliska Tarw ydasa), a ponadto cenne kolekcje historyczne i etnograficz ne. S ą one zachowane w dobrym stanie.
4. Ponewesch/Panevezys
Obejmuje dosyć du żą ilość m a te ria łu prahistorycznego i etnograficznego. Kierownik: jeden z nauczycieli, zbiory dobrze zachowane.
5. Rokischken/Rokiskis
M uzeum zaw iera trochę m ate ria łu prahistorycznego i etnograficznego. K ierow nik wywieziony przez Rosjan.
6. Birsen/Birzai
M uzeum zaw iera liczne zabytki prahistoryczne i etnograficzne. Nie m a żadnych inform acji o stan ie zachow aniu zbiorów w chwili obecnej. Kierownik placówki nieznany.
7. O sserse/Zarasai
Małe m uzeum zaw ierające k ilk a znalezisk prahistorycznych, m .in. z gro dzisk. Część zbiorów została praw dopodobnie spląd row ana i uszkodzona przez bolszewików. K ierow nik placówki nieznany.
8. Dusetos
Małe m uzeum , którego kierow nik je s t nieznany. Obejmuje kilka znale zisk prahistorycznych, m .in. z grodzisk. Część zbiorów została zrabow ana przez bolszewików (monety, m edale, k ilk a znalezisk prahistorycznych).
9. U ten a
Mały zbiór, złożony przede w szystkim ze znalezisk prahistorycznych; nie je s t to m uzeum w pełnym tego słowa znaczeniu. Nie je s t znany kierownik, ja k również los tych zbiorów.
10. Telsche/Telsiai
Znajduje się tu ta j pew ien zbiór prahistoryczny i etnograficzny. K ierow ni kiem je s t pisarz Genys. S ta n zbiorów nieznany.
11. K rottingen/K retinga
Zbiór zaw iera stosunkowo dużo pojedynczych znalezisk z okresu p ra h i storycznego, poza tym trochę m a te ria łu historycznego i etnograficznego. Zbiory zachowane. K ierow nik został wywieziony przez bolszewików.
12. M oscheiken/M azeikiai
M ałe m uzeum urządzone przez specjalistów z Kowna. Z najduje się w nim trochę zabytków prahistorycznych i etnograficznych. Zbiory są upo rządkow ane. Funkcję kierow nika pełni jed en z nauczycieli.
13. Kelme
Małe m uzeum posiadające k ilk a znalezisk z okresu prahistorycznego oraz pew ną liczbę eksponatów etnograficznych. Miejscowość zo stała bardzo zniszczona podczas d ziałań w ojennych i nie wiadomo, czy ocalało samo m uzeum . K ierow nik je s t n iezn any - dotychczas braku je n a te n te m a t wiado mości.
14. Olita/Alytus
Znajduje się tu ta j kilk a znalezisk prahistorycznych oraz liczne przedm io ty zw iązane z etnografią. N iektóre eksponaty etnograficzne zostały zrabow a ne przez bolszewików. Poprzedni kierownik, in spektor szkolny M eskinis zo stał zwolniony przez bolszewików, obecnie jed n a k powrócił i pracuje n a swo im stanow isku.
15. P ryw atne zbiory proboszcza J. K uprysa w K rottingen/K retinga Zaw ierają one dużą ilość istotnych znalezisk z okresu prahistorycznego, k tó ra zostały nabyte przez proboszcza J. Ziogasa, który też osobiście zajmo w ał się intensyw nie w ykopaliskam i i zebrał bardzo interesujący m ateriał. Nie wiadomo, czy kolekcja się zachow ała9.
podpisał Engel
D ok . 2 . P la n d z ia ła n ia d la K rajo w ego U r z ę d u P r a h is to r ii i W czesnej H isto rii
n a L itw ie z s ie d z ib ą w K o w n ie (p rzy K o m isarzu G en eraln ym )
D ruga główna placówka U rzędu znajdować się będzie się w W ilnie (ze względu n a znaczenie i słaby stopień zbadania W schodniej Litw y - starego cen tru m kulturowego).
M niejsze filie (niektóre czynne jedynie latem ) mogłyby być uruchom ione w Tauroggen/Taurage, K rottingen/K retindze, Telsche/Telsiai, Schaulen/S iau liai, R okischken/ Rokiskis, U tena, Swenziany/Svencionys, O lita/A lytus oraz V ilkaviskis/Vilkaviskis (częściowo przy istniejących już w tych m iejscach m u zeach). Szczególnie w ażne zadanie stoi przed Krajowym U rzędem w zakresie rozpoznania i zbadan ia praw ie zupełnie nieznanych zamków krzyżackich położonych n a teren ie Litw y1 0.
podpisał Engel
* * *
L e k tu ra spraw ozdań C arla Engela, zachowanych w formie m aszynopi sów w Archiw um Jo h a n n Gotfried H e rd e r-In stitu t e.V. w M arburgu, rzuca nowe św iatło n a działalność tego badacza w okupowanych k rajach północno- wschodniej Europy w lata ch 1941-1942. W tym czasie Engel zw iązany był ju ż z U niw ersytetem im. E rn s ta M oritza A rn d ta w Greifswaldzie, gdzie w 1939 r. objął profesurę, a trzy la ta później w ybrano go n a re k to ra11. Jego
u dokum entow ana w załączonych an eksach działalność w ynikała z funkcji kierow nika O ddziału P ra h isto rii i Wczesnego Średniow iecza w Kom isariacie Rzeszy Wschód. C arl Engel był zatem wysokim urzędnikiem narodowosocja- listycznych władz okupacyjnych i m ożna się zastanaw iać, czem u zawdzięczał
9 A rc h iw u m J o h a n n G o tfried H e r d e r - I n s titu t e.V., M a rb u rg , sygn. D S H I 100 E n g e l 195/ 0 00089-000093.
10 Ib id em , sygn. D S H I 100 E n g e l 195/000093. 11 M .J. H o ffm an n , op. cit., s. 532.
ta k i aw ans. N a jego szybką k arierę n a obszarze K om isariatu Rzeszy Wschód złożyło się kilk a czynników. Wydaje się, że duże znaczenie m iała blisk a znajo mość E ngela z bardzo prom inentnym archeologiem i n astęp cą G ustafa Kossi- ny, prof. H ansem R ein erth em 12 oraz doskonała znajomość problem atyki bał- tyjskiej, w ynikająca z kilkuletniego pobytu i pracy zawodowej n a obszarze Łotwy i P ru s Wschodnich. Czynnikiem decydującym jed n a k były najpewniej narodowosocjalistyczne poglądy Engela, nieartykułow ane przez niego wcze śniej podczas pracy zawodowej w Królewcu i Rydze. Stanowisko, które sp ra wował w K om isariacie Rzeszy Wschód, wymagało osoby zaufanej13 i z pew nością C arl Engel spełniał oczekiw ania swoich szefów i mocodawców. Czy jed n a k w ypełnianie obowiązków wobec Rzeszy w k rajach okupowanych nie
kłóciło się z jego w ew nętrznym i przekonaniam i?
W m eldunkach tego badacza razi sucha, bezn am iętn a i służbow a sp ra wozdawczość, np. w ocenie sta n u osobowego i m ateriałow ego lustrow anych in sty tu cji14, jak że różna od rom antycznego i patetycznego stylu, ta k c h a ra k terystycznego dla wczesnego okresu twórczości E ngela ze schyłku trzeciej dekady XX w.15 Żeby nie być gołosłownym, zacytować m ożna fragm enty wczesnych publikacji C arla Engela. A rtykuł o grobach m egalitycznych16 roz począł a u to r następująco: „Gdzie n a strom o opadającym w ybrzeżu B ałtyk u lub n a lekko falującej plaży M orza Północnego głośno hucząca kipiel głucho w bija się w ląd, a n ad w szystkim góruje przeraźliw y krzyk mew, gdzie cieniste bukowe lasy i sęk ate dęby p o ra s ta ją skraj w ybrzeża, z wysokiej strażn icy spoglądają daleko w głąb ląd u i w stronę zawsze niespokojnego m orza potężne kam ienn e pom niki. P o u kładan e jak b y czyjąś ogrom ną rę k ą k am ienne bloki z d ają się być zab aw k ą jakiegoś wym arłego, potężnego ple m ienia...”.
W podobnie patetycznym i sugestyw nym , iście hom eryckim stylu rozpo czyna się u stęp poświęcony epoce b rąz u w środkowych Niemczech: „Kiedy plem iona epoki kam iennej uderzyły n a siebie, rozpoczynając m orderczą bi twę, zaczęły szczękać kam ienne topory bojowe, groty oszczepów i krzem ienne sztylety, rozpryskiw ały się odłam ki krzem ienia, zieleńca i wężowca, a ciężka, k am ien n a siek ierk a głuchym uderzeniem rozbijała czaszki i ciała trafionych. I kiedy ju ż bój rozszalał się n a dobre, zaczął rozbrzm iewać inny jeszcze ton; dźwięczny, m etaliczny śpiew brązowego toporka uderzającego o d rew n ianą tarczę, św ist i syczenie brązowego m iecza i sztyletu, które ostro ja k błyskaw i ca przecinają powietrze i w ycinają o tw arte ran y w ciałach w roga...”.
Nie ulega wątpliwości, że wybór C arla E ngela n a stanow isko kierow nika O ddziału P ra h isto rii i W czesnego Średniow iecza w K om isariacie Rzeszy
12 J . B e ra n , C a rl E n g e l (18 9 5 -1 9 4 7 )..., s. 1 4 3-145.
13 A n alo g ic zn ą fu n k cję n a o b szarze U k ra in y p e łn ił H a n s R e in e rth (in fo rm acja u s tn a u zy s k a n a od prof. S te fa n a K a ro la Kozłow skiego).
14 Por. s p ra w o z d an ie z w iz y ta cji M u z e u m w D y n e b u rg u /D au g a v p ils (p a trz p rz y p is 8). 15 M .J. H o ffm an n , op. cit., s. 528.
W schód był bardzo tra fn ą decyzją nazistów. Engel wcześniej kilk a la t przeby wał n a Łotwie, a także podróżował po k rajach ościennych, stą d doskonale znał relacje osobowe oraz organizację archeologii i m uzealnictw a n a tym obszarze. Był dobrze zorientowany, n a których tam tejszych badaczy może liczyć w dziele tw orzenia nowej s tru k tu ry archeologii i m uzealnictw a n a w aru n kach narzuconych tym krajom , a może i... n aw et jem u?