RECENZJE 229 Tomasz R z e p i s k i, Problem niedookre lenia teorii przez dane do wiad-czenia, Pozna : Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM 2006, ss. 310. ISBN 83-7092-084-5.
W osnowie pracy znalaz y si! cztery rozdzia y: I. Niezdeterminowane procedury falsyfikacji – analiza tezy Duhema-Quine’a (s. 20-93); II. Niezdeterminowanie wyboru pomi!dzy teoriami równowa"nymi empirycznie (s. 94-180); III. Dwa niezdetermi-nowania – argumentacja w sporze o status poznawczy wiedzy naukowej (s. 181-237); IV. Niedookre#lenie rozszerzone – niezdeterminowanie przek adu teorii (s. 238-284). Obok Wst!pu (s. 9-17) i Zako czenia (s. 285-290) w spisie tre#ci znajduj$ si! ponadto Wykaz najwa"niejszych tez formu owanych i cytowanych w ksi$"ce (s. 291-295) oraz Bibliografia (s. 297-310). Pos uguj$c si! numeracj$ pozycyjn$, Autor wyró"ni w po-szczególnych rozdzia ach odpowiednio cztery (rozdzia y I, II), dwie (rozdzia III) oraz trzy (rozdzia IV) cz!#ci. W ksi$"ce brakuje indeksu nazwisk oraz – co jest szczególnie zauwa"alne ze wzgl!du na zró"nicowanie problematyki i wielo#% w$tków – indeksu rzeczowego. Poza tym, skoro nie zdecydowano si! na zamieszczenie obcoj!zycznego streszczenia, mo"na by o poda% np. t umaczenie w j!zyku angielskim spisu tre#ci.
Praca w ca o#ci jest w zasadzie polemik$ z charakteryzowanymi przez wyszcze-gólnione tezy stanowiskami opozycyjnymi, na co wskazuje ju" sformu owanie jej tytu u, a co – jak mo"na przypuszcza% – zaznaczy o si! równie" w stosunkowo po-ka&nej liczbie stron. Jak na zmodyfikowan$ prac! dyplomow$, mianowicie doktorsk$, jest ona do#% obszerna. Lektur! tekstu rozprawy z pewno#ci$ usprawniaj$ syntetyczne podsumowania cz$stkowe oraz zapowiedzi, co zwi!&le ukazuje rzeczowe zwi$zki mi!dzy poszczególnymi fragmentami pracy. Niekiedy stwarzaj$ te" okazj! do owania zastrze"e . Polemiczny styl rozprawy zastajemy jeszcze w zako czeniu. Nawet w tym fragmencie pracy Autor przywo uje reasumuj$co przedstawione wcze#-niej opozycje, zasadnie opowiadaj$c si! oceniaj$co za którym# z przeciwstawnych stanowisk, a tak"e przypominaj$c zaproponowane w asne rozwi$zania. Ta zwracaj$ca uwag! i wyra&nie wy uszczona okoliczno#%, usprawiedliwiona od strony przedmioto-wej ustawiczn$ kontrowersyjno#ci$ ró"nych form niedookre#lenia, a tak"e ich zwi$z-ków ze statusem poznawczym wiedzy naukowej, nie przeszkodzi a w konsekwentnej realizacji interesuj$cych poznawczo zada rozprawy. S$ one w sposób pozytywny i negatywny formu owane ju" we wst!pie, a nast!pnie, zw aszcza w odniesieniu do wyró"nionych zagadnie , na ró"nych miejscach podstawowego korpusu pracy. W tym te" sensie owe dookre#lenia cz!#ciej bywaj$ cz$stkowe. Niemniej Autor u#wiadamia czytelnikowi, nie tylko deklaratywnie, donios o#% podj!tego przedsi!wzi!cia badaw-czego. Warte podkre#lenia jest szczególnie to, "e proponowane w rozprawie uj!cia nie by y do tej pory analizowane. Przyczyniaj$ si! wi!c one w sposób dope niaj$cy i konstruktywny do zmiany ca ego dotychczas rozpatrywanego problemu empirycz-nego niezdeterminowania i odpowiednio niedookre#lenia, ich rodzajów oraz zwi$zku ze statusem poznawczym wiedzy naukowej. Dotyczy to w pierwszej kolejno#ci fachowej literatury w j!zyku rodzimym.
RECENZJE 230
Zreflektowanym celem pierwszych trzech rozdzia ów jest ukazanie szerokiego kontekstu problemowego aktualnych dyskusji nad niedookre#leniem. Analizy zawarte w tych rozdzia ach pos u"y y do wprowadzenia w ostatnim rozdziale modyfikacji tezy o niedookre#leniu. Autor docieka równie", które wersje tej tezy daje si! spo"ytkowa% w tocz$cym si! sporze o status poznawczy wiedzy naukowej. W samej rzeczy jest to spór mi!dzy realizmem i antyrealizmem, ró"nymi ich formami. Na t! opozycj! jest na dobr$ spraw! orientowana ostatecznie ca o#% zawartych w monografii docieka . Ze wzgl!du na ten cel s$ rozpatrywane nie tylko najbardziej radykalne czy te" jej naj-bardziej znane wersje. Istotna ze wzgl!du na jej wykorzystanie w sporze o realizm by a stosunkowo wszechstronna analiza formu owanych przeciwko niej zarzutów. W najw!"szej perspektywie zadaniem sformu owanej przez Autora tezy o niedookre#-leniu by zamiar uwzgl!dnienia tych wszystkich istotnych kwestii, które w jej uj!ciu klasycznym s$ albo pomijane, albo te" nie da o si! ich w tym"e uj!ciu czy te" para-dygmacie, jak chce Autor, w ogóle postawi%.
Zarysowane zadania s$ przez Autora stawiane explicite. Autor stowarzysza cele rozprawy z podaniem sposobów ich realizacji. Pozwala to zarazem zorientowa% si! w aktualno#ci podj!tej problematyki oraz w jej zasi!gu. I w tym przypadku jest On klarownie komunikatywny. Wyra&nie odgranicza zastany, najbardziej wspó czesny stan dyskusji – z czego zdaje spraw! wykorzystana literatura przedmiotu – od roz-wi$za proponowanych przez siebie, czy te" – szerzej rzecz ujmuj$c – przez repre-zentowane #rodowisko akademickie, w którym monografia powsta a. Pierwsze z nich nazywa klasycznymi. Wyra"a je w formie oddzielnie wyszczególnionych tez. Omawia te" racje uzasadniaj$ce rezygnacj! z klasycznego paradygmatu niedookre#lenia. Po-dobnie jest w drugim, proponowanym przez Autora przypadku. Cech$ wspóln$ oby-dwu prezentowanych orientacji jest wieloaspektywno#% rozpatrywanej problematyki, metodologicznie donios ej. Ta wielo#% aspektów, jak te" wspomniana ju" kontro-wersyjno#%, ukazuj$ z o"ono#% podj!tego zagadnienia. Jest to niepodj!ta dot$d próba przedstawienia ca okszta tu dyskusji nad niedookre#leniem. Próba ta jest w tym sensie kontrolowana, "e rezygnuje z dyskusji, których przedmiot le"y poza dok adnie okre#-lonymi zwi$zkami mi!dzy niedookre#leniem a (anty)realizmem.
Autor zasadnie wprowadza kolejny, trzeci rodzaj niezdeterminowania, warunku-j$cy stosowny typ niedookre#lenia. Wykazuje, "e wcze#niejsze ich postacie wyczer-pa y ju" badawczo obowi$zuj$c$ formu !. Do wyników konstruktywnej analizy, anga-"uj$cej m.in. dyskusj! argumentacji wyst!puj$cej w trakcie uzasadniania respekto-wanego stanowiska filozoficznego, nale"y w pierwszej kolejno#ci wykazanie potrzeby przeformu owania tez o niedookre#leniu, a tak"e zrewidowanie stanowiska tak realiz-mu, jak i antyrealizmu. W tej analizie korzysta si! te" z innych aktualnie wiod$cych narz!dzi lub wyników badawczych metodologii. Z pewno#ci$ nale"$ do nich m.in. odró"nienie zdaniowego i niezdaniowego uj!cia teorii, szersze ni" zwykle uwzgl!d-nienie wyników bada nad zwi$zkami mi!dzy teori$ i obserwacj$, szczególnie nad tzw. uteoretyzowaniem obserwacji, dookre#lenie zwi$zku mi!dzy
niezdeterminowa-RECENZJE 231
niem przek adu i niewspó mierno#ci$ teorii, czy te" okre#le teorii, jej sformu owa , a tak"e jej konkurentek lub rywalek. Te ostatnie ustalenia bywaj$ te" wspó cze#nie wykorzystywane w ramach metodologicznej teorii zwi$zków mi!dzy- lub wewn$trz-teoretycznych, odnoszonych te" do dyscyplin naukowych b$d& te" do typów wiedzy nie tylko naukowej. Umiej!tnie jest równie" wyodr!bnione proponowane w dyskuto-wanych kwestiach stanowisko Autora od stanowisk innych, w mniejszym lub wi!k-szym stopniu pokrewnych, np. W. V. O. Quine’a czy A. Kukli.
Charakterystyczny dla ca o#ci rozprawy jest wspomniany ju" walor klarowno#ci wyk adu i prowadzonej polemiki. Jest to cecha tym bardziej po"$dana, "e praca sta-nowi istotny wk ad w spór mi!dzy ró"nymi postaciami realizmu i antyrealizmu. Ana-liza argumentacji kwestionuj$cej albo popieraj$cej te stanowiska pozwala Autorowi na zasadne zaj!cie w asnego stanowiska w tym sporze. Wypada przy tej okazji doda%, "e rozprawa jest pozytywnie erudycyjna. Spotykamy wypowiedzi przytaczane, doku-mentuj$ce okre#lone tezy, jest te" parafrazuj$co omawiana tre#% odniesie do litera-tury przedmiotu.
W miar! uwa"na lektura tekstu rozprawy nasuwa uwagi, które mog$ by% przed-miotem dalszej dyskusji. Odnotujemy niektóre nich. S$ one natury zarówno redak-cyjnej, terminologicznej, jak i przedmiotowej, rzeczowej.
Do podanych ju" uwag redakcyjnych wypada doda%, "e podstawowy korpus jest wolny od zb!dnych tekstów przytoczonych. Z regu y s$ one umieszczane w przypisach, czasem te" w j!zyku oryginalnym. Dokonano starannej korekty ca ego tekstu. Pewne uchybienia pod tym wzgl!dem daje si! pomin$%, nie jest to bowiem recenzja wydawnicza. Warto jednak odnotowa%, wyst!puj$cy niejednokrotnie w publikacjach wykorzystuj$cych fachow$ literatur! angloj!zyczn$, spotykany równie" w tej pracy wadliwy przek ad angielskiego zwrotu „in terms” jako „w terminach”. Podobnie roz-powszechniony w publikacjach nawet akademickich jest inne wyra"enie, tym razem typu medializmu. „Znaczenie”, „znacz$cy” i tym podobne wyrazy nie s$ u"ywane na oznaczenie jednej z semiotycznych, w tym przypadku pragmatycznych funkcji wyra"e . Medialny sposób u"ycia tych s ów sugeruje natomiast inny sposób ich rozumienia, np. donios o#%, waga, rola, donios y, wa"ny, odgrywaj$cy podstawow$ rol!. Nazbyt intuicyjnie u"ywa si! te" w ró"nych zwrotach wyrazów „rozszerzenie”, „poszerzenie”, „obszerniejszy”. Jest te" nadu"ywane s owo „problem”. Z ca $ pewno#ci$ "adna praca lub publikacja akademicka nie jest bezproblemowa. U"ywaj$c tego s owa, Autor widocznie sygnalizuje w ten sposób kontrowersyjno#% rozpatrywanego zagadnienia.
Mo"na zg asza% równie" innego typu zastrze"enia. Je#li za W. Stegmüllerem uwzgl!dni% tzw. Carnapa II, to za jednostronny trzeba uzna% sposób charakteryzo-wania przez Autora „wiarygodno#ci”. Podobna uwaga, cho% nie odniesiona jedynie do R. Carnapa, stosuje si! do podanej charakterystyki wnioskowania indukcyjnego oraz wnioskowania przez analogi!, a tak"e do subiektywnej lub personalnej interpretacji prawdopodobie stwa, jaka wyst!puje w strategiach bayesowskich, ogólniej mówi$c – w bayesizmie. Nie s$ to kwestie dla profilu problematyki pracy marginalne. W
RECENZJE 232
dyskusjach nad realizmem wyst!puje twierdzenie o tym, "e wybór i akceptacja teorii dokonuje si! w pierwszym rz!dzie na podstawie wyników do#wiadczenia. Z tej racji problematyka potwierdzania teorii, aproksymowania prawdy nabiera odpowiedniej rangi. St$d bierze si! nieodzowno#% dyskusji metodologicznych teorii konfirmacji oraz aproksymowania prawdy.
Maj$c na uwadze typow$ dla rozprawy wielostronno#% dyskusji podejmowanych zagadnie , zauwa"a si! mniej wyczerpuj$c$, uwzgl!dniaj$c wyró"niony punkt wi-dzenia problemu, analiz! kwestii pozaempirycznych kryteriów wyboru teorii. Nie wskazano szerszego, znanego z aksjologii epistemicznej, kontekstu tej kwestii. Po-mijaj$c chocia"by przypisowe uwagi, stwarza si! w ten sposób okazj! do wadliwego uj!cia roli, jak$ te kryteria faktycznie odgrywaj$ w zasadnej akceptacji, rejekcji b$d& te" w ocenie i preferowaniu teorii okre#lonych dyscyplin naukowych, jak i meta-naukowych. W tym ostatnim przypadku mamy na uwadze oceny teorii metodo-logicznych dokonywane na gruncie metametodologii w oparciu o ich testowanie w ro-zumieniu postpozytywistycznej filozofii nauki. Ten rodzaj swoistego sp aszczenia problematyki walorów pozaempirycznych jest wynikiem aspektywnego eksponowania kwalifikacji empiryczno#ci struktur teoretycznych, takich np. jak teorie lub jednostki sub- czy te" suprateoretyczne. Taki profil dyskusji zosta narzucony przez podsta-wow$ dla ca ej pracy opozycj! mi!dzy realizmem i antyrealizmem.
Tego rodzaju uwagi by yby przydatne zw aszcza dla odbiorcy mniej obznajo-mionego z wymienionym ju" wy"ej dzia em wspó czesnej filozofii nauki.
Podsumowuj$c dokonan$ prezentacj! zawarto#ci rozprawy Tomasza Rzepi skiego, nale"y wzi$% pod uwag! zarówno wybiórczo wyeksponowane jej walory, jak równie" w$tki mniej lub bardziej dyskusyjne. Ca o#% opartej na tej dyskusji osi$gni!tych wyników oceny wypada uzna% za ca kowicie pozytywn$. Osi$gni!te w rozprawie rezultaty w pe ni usprawiedliwiaj$ jej opublikowanie.
Zygmunt Hajduk Katedra Filozofii Przyrody Nieo!ywionej KUL
Paul B e r n a y s, Philosophie des mathématiques, Introduction, traduction et notes par H. Benis Sinaceur, Paris: Libraire Philosophique J. Vrin 2003, ss. 240. Seria: Mathésis. ISBN 978-2-7116-1607-7.
Ksi$"ka Philosophie des mathématiques stanowi wybór metanaukowych rozpraw matematyka i filozofa Paula Bernaysa (1888-1977) i jest przek adem Abhandlungen
zur Philosophie der Mathematik, Wissenschaftliche Buchgesellschaft (Darmstadt 1976). Zawiera ona czterna#cie chronologicznie zestawionych (1927-1971) artyku ów z filozofii matematyki.
