"Akadiemija Nauk i rossijskaja szkoła. Wtoraja połowina XVIII w.", G. I. Smagina, Sankt-Pietierburg 1996 : [recenzja]

R edaktor „Przeglądu T echnicznego” precyzuje dość dokładnie m iejsce jeg o po­ chów ku na C m entarzu Pow ązkow skim .

Inną, dyskusyjną ju ż spraw ą jest sposób przedstaw ienia bibliografii publikacji K ucharzew skiego. W tym m iejscu należą się Piłatow iczow i w yrazy uznania za ogrom ną pracę, którą w łożył kom pletując dorobek K ucharzew skiego. D okonano tego po raz pierw szy. D otychczas były to szczątkow e, na użytek konkretnej pracy podaw ane inform acje. A utor przedstaw ił ten dorobek w trzech grupach. Pierw szą stanow iły książki opublikow ane, drugą książki przygotow ane do druku i tłum a­ czenia a trzecią artykuły pogrupow ane nie tem atycznie, a w edług czasopism gdzie je opublikow ano. I w łaśnie w tym m iejscu pojaw ia się m oja w ątpliw ość. Taki sposób prezentacji daje szybką odpow iedź n ap y tan ie gdzie publikow ał, natom iast trzeba pracy aby dow iedzieć się co publikow ał. D orobek K ucharzew skiego m a to do siebie, że łatwo daje się pogrupow ać w pew ne jedno ro dn e działy tem atyczne. Jednak, ja k zastrzegłam się wcześniej, je st to spraw a dyskusyjna.

Podsum ow ując stw ierdzam , że przedstaw iona m onografia stanow i interesują­ cą pozycję i to nie tylko dla historyków , ale rów nież techników zainteresow anych tym i zagadnieniam i. A tutem jej jest gruntow na, bardzo rzetelnie prow adzona przez autora analiza dorobku naukow ego i popularyzatorskiego Feliksa K ucharzew skie­ go. Pracę czyta się z dużym zainteresow aniem , w czym niew ątpliw ie pom agają przypisy stanow iące dodatkow y jej walor. M am nadzieję, że to pierw sze opraco­ wanie dotyczące K ucharzew skiego ze w zględu na sw ą w artość zostanie w łaściw ie docenione.

K rystyna Schabow ska (Lublin)

G.I. Smagina: Akadiemija Nauk i rossijskaja szkoła. Wtoraja połowina XVIII w. Sankt-Pietierburg 1996, 162 s., 3 nlb., sum, indeks.

Z okazji 225 rocznicy rosyjskiej A kadem ii N auk ukazała się recenzow ana książka, która w ypełnia lukę dostarczając inform acji na tem at znaczenia tej insty­ tucji dla tw orzenia podstaw szkolnictw a na terenie Im perium R osyjskiego. D aw ­ niejsi badacze zw racali uw agę na osiągnięcia naukow e R osyjskiej A kadem ii, jej strukturę oganizacyjną, czy też kontakty m iędzynarodow e, ale m ało interesow ali się w jak i sposób przyczyniała się ona do scholaryzacji w sw oim kraju. T ym zagad­ nieniom pośw ięcona została om aw iana publikacja.

W centrum zainteresowań autorki znalazły się inicjatywy pedagogiczne, postulu­ jące reform y szkolnictwa w Rosji, wychodzące od członków Akademii. Smagina zajmuje się dwom a głównymi zagadnieniami: Systemem szkolnym w R osji lat 6 0 -7 0

tych X V III wieku oraz reform ą ośw iaty szkolnej w tym kraju w latach 8 0 -9 0 X V III wieku. W swoich dociekaniach badaczka śledzi rolę ja k ą odgryw ała A kadem ia N auk w tych procesach.

N ade w szystko w ażną rolę dla badaczy, zw łaszcza zagranicznych, spełnia zam ieszczony przez autorkę w ykaz najw ażniejszej literatury pośw ięconej A kade­ mii N auk. Jest to cenny przew odnik bibliograficzy i w ydaje się być celow ym opublikow anie go w niniejszych rozw ażaniach. Nie m a potrzeby by go przed sta­ w iać według w ym ogów now oczesnych zasad bibliograficznych, stąd też zostanie on podany według kolejności przedstaw ionych pozycji i kryteriów , jak im i p o słu ­ żyła się Sm agina. W niniejszych rozw ażaniach zajm iem y się dw om a zag adn ienia­ mi: p rz e d sta w ie n ie m n a jw a ż n ie jsz e j lite ratu ry p rz e d m io tu p o d an e j p rzez badaczkę, a następnie om ów ieniem w yników badań zaw artych w jej książce, stanow iącej przedm iot niniejszej recenzji.

A utorka rozpoczyna prezentację literatury od prac najdaw niejszych om aw ia­ jących dzieje A adem ii. Do nich zalicza:

W i e s i e ł o w s k i j K.S.: Borba akadiem ikow s diriektorom S.G. D om aszw iew ym . „R usskaja strana” 1896 no. 9; T e n ż e : P oslednije gody proszłogo stoletija w Akadieinii nauk. „R usskaja strana” 1898 n o .2; T e n ż e : Otnoszenije imp. Pawła k Akadem ii nauk. „Russkaja strana” 1898 no. 4; Ł a m a n - s k i j W .N.: D iriektor Akadieinii nauk S.G. D om aszniew . „C ztenija w O bszcze- stwie istorii i driew nostiej rossijskich pri M oskow skom u niw iersitietie” 1 8 6 6 ,1.1; T e n ż e : Diriektor Akademii nauk kn. J.R. Daszkowa, tamże 1867 t. 1; S u c h o - m 1 i n o w M.I.: Istorija Rossijskoj Akadieinii. Sankt-Pietierburg 1874-1887, wyp. 1-8.

N astępnie dokonuje prezentacji prac pow stałych w oparciu o archiw alia, a do­ tyczących oddzielnych dyscyplin naukow ych upraw ianych w A kadem ii, n apisa­ nych przez uczonych radzieckich. A utorka w ym ienia następujące dzieła:

A l e k s a n d r o w s k a j a O. A.: Stanow lenije gieograficzeskoj nauki w R osii w X V II w. M oskw a 1989; T e j ż e : Istorija jestiestw o zna nija w Rossii. M oskw a 1968; N i e w s k a j a N.I.: Pieterburgskaja astronom iczeskaja szkoła X V III w. Leningrad 1984; O ż i g o w a J.P.: M atiem atika w P ererburgskoj A kadieinii N auk w końce X V III - pierw oj połow inie X IX wieka. Lenigrad 1980; Razw itie fizik i w Rossii. M oskw a 1985; S o ł o w i e w J.I.: Istorija chim ii w Rosii. M oskw a 1985; J u s z k i e w i c z A.P.: Istorija m atiem atiki w Rossii. M oskw a 1985; JJczenaja korriespondiencija A kadiem ii N auk 1776-1782. L eningrad 1937; R a b o w s k i j M .I.: Iz istorii angło-russkich naitcznych sw iaziej. M oskw a; L eningrad 1961; R ussko-francuzskoje naucznyje sw iazi. L eningrad 1986; R ussko-gierm anskije na- ucznyje swiazi. M oskw a 1975; Uczenaja korriespondencija A kadiem ii nauk: 1783-1800. L eningrad 1987 ; K o p i e l i e w i c z J.C h., O ż i g o w a J.P .: N aucznyje akadiem ii stran Z apadnoj Jew ropy i siew iernoj Am ieriki. Leningrad 1989.

Z a w ażne w ydarzenie autorkauw ażaprzedsięw zięcie, zapoczątkow ane w 1958 roku, którego celem było całościow e przedstaw ienie dziejów A kadem ii. Przytacza pierw szy tom , jak i ukazał się w tym roku: lstorija A kadiem ii nauk SSR R . G ław nyj riedaktor K .W .O s t r o w i t j a n o w . T . l ( 7 724-1803). M oskw a, L eningrad 1958.

W dalszej kolejności podaje trzy ważne zarysy historii Akademii Nauk: K n i a - z i e w G.A .: K ratkij o czerkistorii A kadiem ii nauk SSRR. M oskw a, L eningrad 1945 ; K n i a z i e w G .A., K o 1 c o w A.W .: K ratkij oczerk istorii A ka dem ii nauk SSRR. M oskw a, Leningrad 1957; 1964; K o m k o w G .D., L i e w s z i n B.W ., S i e - m i e n o w Ł.K.: A kadiem ija nauk SSRR: K ratkij istoriczeskij oczerk. M oskw a 1974, 2 izd. M oskw a 1977.

N astępnie autorka przechodzi do prezentacji literatury dotyczącej rosyjskiego szkolnictw a w II połow ie X V III wieku. Przedstaw ia prace, które ukazały się w R o­ sji carskiej oraz w ZSRR. Jej zdaniem spośród dzieł historyczno-pedagogicznych czasów carskich na szczególną uw agę zasługują:

W ł a d i m i r s k i j - B u d a n o w M . F : G osud arstw o in a ro d n o jeo b ra zo w a n ije w Rossii s XVIII w. do uczerieżdienija ministierstw. Sankt-Pietierburg 1874; D i e m - k o w M.N.: lstorija russkoj piedagogiki. Sankt-Pietierburg 1897; K a p t i e r i e w P.F.: lstorija russkoj piedagogiki. Sankt-Pietierburg 1 9 1 5 ; R o ż d i e s t w i e n s k i j S.W.: Istriczeskij obzor d ieja tie l’nosti M inistierstw a narodnogo proswiesz.czenija 1802-1902. S ankt-Pietierburg 1902; T e n ż e : O czerkip o istorii sistiem narodnogo prosw ieszczenija w X VIII—X IX ww. S ankt-P ietierburg 1912; T o ł s t o j D.A.: W zg liadn a uczebnuju c za s t’ w Rossii w X V IIIs to le tiid o 1872 g. S ankt-Pietierburg 1883; T e n ż e : G orodskije uczyliszcza w carstw ow anije Jekatieriny II. Sankt-Pie- tierburg 1886.

Z kolei spośród prac dotyczących tego zagadnienia, które ukazały się w ZSRR autorka w ym ienia: B i e l j a w s k i j M .T.: Szkoła i sistiem a obrazow anija w Rossii w końce X V III w. „W esti”. M G U 1952: no. 2; T e n ż e : Szkoła i obrazow anije. W : O czerki russkoj kultury X V III w. M oskw a 1987, cz. II; D n i e p r o w E.D.: Sow ietskaja litieratura p o istorii szkoły i piedagogiki doriew ołjucionnoj Rossii: 1918-1977. B ibłograficzeskij ukazatel'. M oskw a 1979; Ż u r a k o w s k i j G.J.: Iz istorii proswieszczenija w doriewołjucionnoj Rossii. M oskwa 1 9 7 8 ; K o n s t a n - t i n o w N .A ., M i e d y n s k i j J.N ., S z a b a i e w a M .F.: lstorija Piedagogiki. M oskw a 1974; K o n s t a n t i n o w N .A ., S t r u m i n s k i j W .J.: O czerki po istorii naczalnogo obrazow anija w Rossii. M oskw a 1954; M i e d y n s k i j J.N.: lstorija russkoj piedagogiki. M oskw a 1936; P a n a c z i n F.G.: P iedagogiczeskoje obrazow anije w Rossii. M oskw a 1988; P i s k u n o w A.I.: O czerki p o istorii progriesiw noj niem ieckojpiedagogiki końca X V III naczała X IX w. M oskw a 1960; P o w a r o w a J.W .; O bszczesw ienno-diem okraticzeskaja nap raw lenn ost’ priepodaw anija w U czitel'skoj siem inarii. W : F orm irow anije p ro fiessio n a

l’no-piedagogiczeskoj napraw ljennosti stu diento w . W ładim ir 1972; T e j ż e : R o i „Kom issii oh uczrieżdienii narodnych u cziliszcz" w razw itii russkoj szkoły ip ie - dagogiki X V III w. „N ow yje issliedow anija w piedagogiczeskich naukach” 1974 no. 4 ( 1 7 ) ; S y c z i e w - M i c h a j ł o w M .W .: Iz Istorii russkoj szkoły i pieda go giki X V III w. M oskw a 1960; P r u d n i k ó w W .J.: R usskije p ied ag og i-m atiem a tiki X V II¡-X IX ww. M oskw a 1956; Oczerki istorii szkoły i pieda go giczeskoj m yśli narodow SSR R X V III-pierw aja połow ina X IX w. M oskw a 1973.

W dalszej kolejności autorka w ylicza prace pośw ięcone historii uniw ersytetu i akadem ickiego gim nazjum . Są to: T o ł s t o j D.A.: Akadiem iczeskij uniw iersitiet w X V III stoletije. Sankt-Pietierburg 1885; T e n ż e : A kadiem iczeskaja gim nazija w X V III stoletije. S ankt-Pietierburg 1885; K u 1 j a b k o J.S.: M. W. Ł om onosow i uczebnaja d ie ja tie l'n o st’ Pietierburgskoj A kadiem ii nauk. M oskw a, L eningrad 1962; T e n ż e : Z a m iecza tiel’nyje pitom cy akadiem iczeskogo uniw iersitieta. Leningrad 1977; M a r g o 1 i s J.D ., T i s z k i n G.A.: O tczestw u n a p o l'zu , a ros- sijanam na sławy. Iz istorii uniw ersitetskogo obrazow anija w P eterburgie w X V III - naczalie X IX w. Leningrad 1988; P a w ł o w a G.E.: Istoki organizacii Pietergburgskogo uniw iersitieta. „O czerki po istorii L eningradskogo uniw iersite- ta ”. t. 6, L eningrad 1989; T a s z k i n G.A.: J.R. D aszkow a i uczebnaja d ieja tie l’n o st' w Pietierburgskoj A kadiem ii nauk. Tam że.

A utorka podaje także bibliografie osobow e oraz biografie pośw ięcone Ł o m o­ nosow ow i, ja k też innym uczonym . Do Ł om onosow a odnoszą się następujące pozycje: B ibłograficzeskij ukaztiel soczinienij M. W. Ł om onosow a i litieratury o niem. W : Ł o m o n o s o w : Sbornik statiej. M oskw a, L eningrad 1951, t. 3 t. 4 t.5 t.9; B o b r o w i n s k a j a W .K .: P iedagogiczeskoje idiei i d ie ja tie l’n o s t' M .W . Łom onosow a. M oskw a 1961. B u t o r i n a T.S.: M. W. Ł om onosow o w ospitanii i obrazow anii. M oskw a 1991; K a r p i e j e w Z.P.: W iecznaja s w ja z ’ w ielikogo podw iga. Leningrad 1989; K u 1 j a b k o J.S.: M.W. Łom onosow i uczebnaja dejatiel’nost' Pietierburgskoj Akadiemii nauk. Moskwa, Leningrad 1962; L i c h o t - k i n G.A.: Łomonosow w Pieterburgie. Leningrad 1981; P a w ł o w a G.J., F i e - d o r o w A.S.: M.W. Łom onosow . M oskw a 1988; P i e r i e w a ł o w a Ł.A.: P iedagogiczeskije w zgljady M .W . Łom onosow a. M oskw a 1964. T akże przytacza prace pośw ięcone innym uczonym : K o p i e 1 i e w i c z J.C h., C w i e r a w a G.K.: K ratciensztiejn. L eningrad 1989; Ł u k i n a T.A.: A.P. Protasow. M oskw a, L eningrad 1989; T e j ż e : I.I.Łiepiechin. M oskw a 1965; L y s e n k o W .N .: N.I. Funs. M oskw a 1975; N i e w s k a j a N.I.: N.I. Popow. Leningrad 1977; M ą t w i - j e w s k i j P.J.: P.I. Ryczkow . M oskw a 1 9 9 1 ; P i p u n y r o w W .N ., R a s k i n N.M .: I.P. Kulibin. L eningrad 1986; P a w ł o w a G.J: S.J. R um ow skij. M oskw a 1979; R a j k o w B.J.: A kadiem ik W. Zujew. M oskw a, L eningrad 1955; R a s k i n

N.M .: E.G. Łaksm an. L eningrad 1971; T e n ż e : J.D. Zacharów . L eningrad 1979; U s z a k o w a N.I., F i g u r o w s k i j N.A.:W .M. Siew iergin. M oskw a 1981.

N astępnie przedstaw ia dzieła dotyczące L eonarda Eulera: Lieonard E j 1 i e r : Sbornik statiej im atieriałow . M oskw a, L eningrad 1935; Lieonard E j 1 i e r : Sbornik statiej i m atierialow . M oskw a, Leningrad 1958; R ukopisnyje m etieriały L. Ejliera w A rc h iw ie A N S S R R . M oskw a,L eningrad, t. 1-2, 1962; E j 1 i e r L . : P ism a k u c ze - nym. M oskw a, L eningrad 1967; Razw itie idiej L. E jliera i sow riem iennaja nauka. M oskw a 1988.

W dalszej kolejności autorka w ym ienia prace pośw ięcone funkcjonow aniu oddzielnych zakładów A kadem ii: W ydziału geografii, K untskam ery, B iblioteki, laboratorium chem icznego, zakładu aparatury naukow ej, izby rytow niczej. S ą to pozycje: G n u c z e w a W .F.: G ieograficzeskij diepartam ient A kadiem ii nauk. M oskw a, L eningrad 1946; G raw irow alnaja pałata. L eningrad 1985; Istorija Bi- bliotieki A kadiem ii N auk SSRR. Leningrad 1964; R a s k i n N.M .: C him iczeskaja laboratorija M.W. Łom onosow a. M oskw a, L eningrad 1962; S t a n i u k o w i c z T.W .: K unstkam iera. M oskw a, Leningrad 1953. C z i e n a k a ł W .Ł.: Russkoje priborostroitieli. Leningrad 1953.

D la zagadnienień zw iązanych z w ydaw nictw em w A kadem ii N auk, kolporta­ żem książek, kom pletow aniem osobistych i w spólnych bibliotek autorka w ym ienia następujące prace:

K niga i bibliotieki w Rossii w X V I-X V III ww. L eningrad 1982; K niga i kni- gotorgow lja w Rossii. Leningrad 1984. Kniga i je je rasprostranienije w Rossii w X V ¡-X V III w. L eningrad 1985; Kniga w Rossii w epochu Prosw iaszczenija. Lenigrad 1988; Knigoraspriedielienije, bibliotieki, czitatiel. Leningrad 1987; Ł u p - p o w S.P.: K niga w R ossii w p oslepietrow sko je wriemia: 17 25 -1740. L eningrad 1976; T j u 1 i c z e w D.W .: K nigoizdatelskaja diejatielnost P ietergburskoj Akadiemii nauk i M. W. Łomonosow. Leningrad 1988; C h o m i e i e w P.I., K o p a ­ n i e w N .I., S o m o w W .A.: Francuzskaja kniga w R ossii w X V III w. Leningrad

1988. C z i e r n a j a Ł.A.: K niżnnoje dieto. „O czerki russkoj kultury X V III w” . cz.IL M oskw a 1987.

G.I. Sm agina koncentruje także sw oją uw agę na dziełach dotyczących litera­ tury historycznej X V III wieku, na tem at której w ostatnich dziesięcioleciach pojaw iły się następujące prace: A ł p a t o w M .A .: Russkaja istoriczeskaja m y s i’ i Zapadnaja Jewropa (X V III—pierwaja połowina X IX w.). M oskwa 1985; A n i s i - m o w J.W .: Rossija w sieriedinie X V III w. Borba za nasliedije Pietra. M oskw a 1986; A r t i e m o w a J.J.: Z apiskifran cuzskich putiesziestw iennikow o k u l’turie Rossii, pośled niej treti X V III w. „Istorija S SR R ” 1988 no.3; B i e ł k o w i e c Ł.P.: R ossija w niem ieckoj istoriczeskoj żurnalistikie X V III w. W : F. M iller i A.F. B iuszing. Tom sk 1988; K a m i e n s k i j A.B.: Jekatierina II. „W oprosy Istorii”

1989 no. 3.; K r a s n o b a i e w B.I.: Russkaja k u l’tura w toroj p oło w in y X V ll-n a c za la X IX w. M oskw a 1983; T e n ż e : O czerki istorii russkoj kultury X V III w. M oskw a 1987; K u r m a c z e w a M .D .: K riepostnaja intieligiencija Rossii: W to ra ja p o ło w in a X V III w. M oskw a 1983; M a w r o d i n W .W .: R o żd ien ijen o w o j Rossii. Leningrad 1988; P u s z k a r i e w Ł . N Akadeinija nauk i russkaja F X V III w. „W oprosy Istorii” . 1975 no. 5; S i e m i e n o w a Ł.N.: O czerki istorii byta i kulturnoj żizni Rossii: Pierwaja polowina X VIII w. Leningrad 1982; F i e d o s o w I.A.: P rosw ieszczennyj ahsoliutizm w Rossii. „W oprosy Istorii” . 1970,no.9; O czer­ ki russkoj kultury X V III w. Gław . ried. B.A. R ybaków . M oskw a 1985-1990, cz.

1-4; Russkaja k u l’tura IX -X V III ww. w issliedow anijach sow ietskich aw torow : 19 17-1984. M oskw a 1990.

W reszcie Sm agina podaje prace zagranicznych autorów zajm ujących się P e­ tersburską A kadem ią Nauk. Są to pozycje: W i n t e r E: Z u r G eschichte der deutsch-russichen W issenschaftsbeziehungen im 18. Jahrhundert. B erlin 1960; T e n ż e : Łom onosow . Schlozer, Pallas: D eutsch-russische W issenschaftzbezie- hungen im 18. Jarhundert. B erlin 1962; H o f f m a n P.: R ussland im Z eita lter des Absolutism us. Berlin 1988; G r a s h o f f N.H.: R ussische L itera tur in D euschland im Z eitalter d er A nfklarung. Berlin 1973. W o r m s e r O.: C atherine la Grande. Paris 1961 ; O I i w e rD .: C atherine la G rande. Paris 1965; C h a u n u P.: L ’histoire quantitatiw e, l ’histoire sérielle. Paris 1978; M c C e l l a n d J . : A uto crats a nd academ ics: Education, culture, and society in tsarist Russia. C hicago 1979.

Z pow yższego wykazu w idzim y, iż Sm agina we w stępie do sw oich rozw ażań podała dość bogaty zestaw literartury. Z lektury książki m ożna w nosić, że p ow o ­ łuje się rów nież na inne dzieła. N ależy żałow ać, że nie zam ieściła pełnej biblio­ grafii w ykorzystanych prac. Prow adząc badania m erytoryczne autorka oparła się nade w szystko na źródłach archiw alnych korzystając z zasobów filii Petersburskiej A kadem ii Nauk, R osyjskiego Państw ow ego A rchiw um H istorycznego, C entral­ nego P aństw ow ego A rchiw um H istorycznego w Sankt-Petersbugu, R osyjskiego P aństw ow ego A rchiw um Akt D aw nych oraz działu rękopisów R osyjskiej B iblio­ teki N arodow ej.

A utorka dow odzi, iż A kadem ia N auk w niosła ogrom ny w kład w dzieło ro z­ woju ośw iaty w Rosji. Przede w szystkim jej uczeni wspierali postępow e społecz- n o-p ed ag o g iczn e przedsięw zięcia, przedstaw iali projekty refo rm szkolnych, uczestniczyli w ich ocenie w państw ow ych kom isjach, przyczyniali się do p ow oły­ w ania now ych placów ek szkolnych, brali udział w pisaniu i tłum aczeniu pom ocy naukow ych, potrzebnych dla rosyjskiej szkoły. W ydaw ali książki i dokonyw ali ich przekładów w zakresie nauki i sztuki. F orpocztą dla prow adzenia tych reform były istniejące przy A kadem ii U niw ersytet oraz gim nazjum .

P rzy A kadem ii była otw arta księgarnia, biblioteka i pierw sze rosyjskie m uze­ um K unstkam era. P raw ie regularnie wszyscy akadem icy i adinkci daw ali dla w szystkich chętnych w ykłady w języku rosyjskim z m atem atyki, fizyki, chem ii, m ineralogii, historii naturalnej, aby publiczność bez żadnych obciążeń m ogła zdobyw ać potrzebne naukow e w iadom ości. W ielu uczonych było nauczycielam i w szkołach Petersburga. A kadem ia była ważnym czynnikiem rozprzestrzeniania się kultury ośw iecenia w Rosji.

W drugiej połow ie wieku X V III w Rosji było ju ż wiadom o, że uprzyw ilejow a­ ne uczelnie pryw atne i szlacheckie nie m ogą zapew nić w ykształcenia całem u na­ rodow i. P otrzebna była sieć ogólnodostępnych i pow szechnych szkół. Z tej per­ spektyw y w idoczna była w ieloletnia, celow o ukierunkow ana działalność A kade­ mii w celu stw orzenia państw ow ego system u oświaty.

A utorka pokazuje, iż jest to zw iązane przede w szystkim z Ł om onosow em , pod którego w pływ em A kadem ia nakreśliła swój plan oddziaływ ania na inne formy szkolnictw a. Poczynając od lat 60-tych X V III wieku jej uczeni zaczęli uczestni­ czyć w realizacji tego dzieła; wszyscy akadem icy i adiunkci. A kadem ia była zainteresow ana podniesieniem oświaty, naw et z tego względu, że sam a odczuw ała niedostatek m łodych ludzi, którzy w przyszłości byliby gim nazistam i i studentam i. Te postulaty były szczególnie propagow ane przez Łom onosow a, który pragnął ażeby w kraju w zrastała ilość ludzi w ykształconych. A utorka stw ierdza, że w Rosji w tym czasie w szystkie idee ośw ieceniow e były pod bezpośrednim jeg o wpływem .

Z daniem Sm aginy szczególna rola Petersbuskiej Akadem ii N auk w reform ie szkolnictw a polega na tym , że udało jej się zauw ażyć, zrozum ieć i w skazać główne m om enty i punkty w yjściow e, od których należało rozpocząć zm iany nauczania w kraju. C złonkow ie Akadem ii chcieli pow ołać odrębny państw ow y resort edu­ kacji, a także trójstopnow iow y system scholaryzacji, co się udało w prow adzić na początku XIX wieku za czasów Tatiszczew a, czyli potrzeba było czekać piętnastu lat ażeby te myśli zrodzone w Akadem ii dały pożądane rezultaty.

A utorka w ym ienia akadem ików najbardziej zaangażow anych w dzieło refor­ my szkolnictw a w Rosji, należeli do nich; F.U .T.A epinus, I. A .Brow n, I.E. Fischer, S.K. K otelnikow , M .W .Łom onosow , K .F.M oderach, N .P.Protasow , I.I. Stalin, I.E. Zeiger oraz G.F. M uller.

W 1782 roku, za czasów Katarzyny II, utw orzono Kom isję dla stw orzenia narodow ych szkół - pierw szy organ państw ow y koordynujący w szystkie prace zw iązane ze szkolnictw em w kraju. A kadem ik F.U.T. A epinus, będący jej człon­ kiem , odegrał głów ną rolę przy w yborze przez w ładzę kierunków reform y szkol­ nej. W kład akadem ików w to dzieło sprow adzał się do opracow yw ania podręcz­ ników i kształcenia nauczycieli przez zorganizow anie w P etersburgu sem inarium nauczycielskiego. Dzięki tej komisji udało się stworzyć system bezpłatnych miejskich

szkół ogólnokształcących. A kadem ia N auk odegrała decydującą rolę w p rzy go to­ waniu i przeprow adzeniu reform y szkolnej w latach 8 0 -9 0 X V III wieku.

A utorka konstatuje, iż wkład Akadem ii N auk w dzieło rozw oju ośw iaty i po­ pularyzacji osiągnięć naukow ych w Rosji w drugiej połow ie X V III w ieku p rzy ­ niósł rosyjskej szkole znaczące sukcesy, a także stw orzył podw aliny dla dalszego funkcjonow ania nauki i kultury.

W śród osiem dziesięciu podręczników przeznaczonych dla szkół 30 było przy ­ gotow anych przez A kadem ię. Pierw sze nauczycielskie sem inarium w kraju zosta­ ło otw arte w Petetersburgu w 1783 roku. U kończyło je ponad 400 w ykw alifi­ kow anych nauczycieli. (N ależy się dom yślać, że do końca X V III wieku). W trak­ cie reform y pow ołano do końca X V III wieku 288 szkół, do których uczęszczało 22.000 uczniów .

B yły jeszcze próby pow ołania uniw ersytetów w Pskow ie, C zernichow ie i Pen- zie. A utorka po zapoznaniu się ze Statutem U niw ersytetu M oskiew skiego i historią jeg o pow stania potw ierdza dużą rolę Ł om onosow a, gdyż w tym statucie znajdują odbicie jeg o idee, dotyczące zadań szkolnictw a w yższego, organizacji procesu dydaktycznego, podziału na trzy fakultety, dostępności w ykształcenia i likw idacji stanow ych ograniczeń przy wstępie na uniw ersytet, autonom ii - praw a wyboru rektora, dziekana, sądu, itd. Ten plan nie został zatw ierdzony przez K atarzynę II nie tylko dlatego, że miał dem okratyczny charakter, ale przede w szystkim ze w zględu, że nie było kadry ani środków na jeg o realizację. D latego w końcu X V III wieku przyjęto państw ow y system organizow ania szkół głów nych i średnich. A utorka przyw ołuje zdanie A kadem ika A. L. Schloesera, który zauw ażył, że spoś­ ród w szystkich najw ażniejszych osiągnięć K atarzyny II dw a zasługują na szcze­ gólną uw agę. B yły nimi zw ycięstw a nad Turkam i i stw orzenie szkół ludow ych.

W ciągu piędziesięciu lat (175 7-1 807) alfabetyzacja m ężczyzn zam ieszkują­ cych m iasta w zrosła z 19,3% do 38,8% , czyli o 19,5%, z kolei u kobiet z 5,2% do

18,7%, czyli o 13,5%. M niejsze sukcesy odnotow ało szkolnictw o w iejskie, tu udało się doprow adzić do w zrostu alfabetyzacji w śród m ężczyzn do 6,4% , a kobiet do 5,3% . P olityka władz sprow adzała się do organizow ania szkół ludow ych w m ia­ stach pow iatow ych i w ojew ódzkich, a pom ijania potrzeb kulturalnych i ośw iato­ wych ludności w iejskiej. M im o to po reform ie z roku 1786 rosyjska szkoła osiągnęła sukcesy. N a dow ód tego Sm agina przytacza stanow isko akadem ika S.I. W aw iłow a, który stw ierdził, że praw ie w szystko, co osiągnięto w R osji w X V III wieku w zakresie nauki i ośw iaty było bezpośrednio, bądź pośrednio, zw iązane z A kadem ią Nauk.

A utorka podaje liczne przykłady ilustrujące wkład pracow ników Akadem ii w realizację reform szkolnych zarów no w Petersburgu, ja k i prow incjonalnych m iastach. P rzedstaw ia proces tw orzenia się inteligencji rosyjskiej, a naw et podaje

przykłady lum inarzy życia naukow ego, rekrutujących się z dołów społecznych, którzy pojaw iali się za spraw ą opieki akadem ików nad m łodzieżą najzdolniejszą i poszukiw ania talentów w śród różnych warstw społecznych. W reszcie dokum en­ tuje w sposób rzetelny pojaw ianie się now ych szkół w różnych ośrodkach.

A n toni K rawczyk (Lublin)

P r z e g l ą d c z a s o p i s m

„Izw iestija Instituía nasledija B ronisław a P iłsudskogo” 1999 z. 2 s. 152; 1999 z. 3 s. 238.

Już pierw szy num er tego czasopism a, w ydaw anego przez Instytut D ziedzictw a N aukow ego B ronisław a Piłsudskiego w Jużno-Sachalińsku zapow iadał ważne w ydarzenie edytorskie i naukow e. Tę zapow iedź potw ierdza dalsza działalność zespołu redakcyjnego, staraniem którego ukazał się kolejny num er pism a. Zeszyt ten w całości pośw ięcony jest kolekcji zabytków archeologicznych i etnograficz­ nych będącej w posiadaniu P rzym orskiego P aństw ow ego Z espolonego M uzeum im. W .K . A rseniew a we W ładyw ostoku. Zaw iera on bow iem opracow anie autor­ stwa W iery W . Kobko Katalog kollekcij B.O. Piłsudskogo w Prim orskom Gosu- darstw iennom O bedinennom Muz.ieje im. W.K. A rsen iew a , przy czym w w iększoś­ ci jest to fotograficzna prezentacja tej kolekcji, na którą składają się d w a kam ienne topory datow ane na 1 tysiąclecie naszej ery, należące do tzw. kultury ochockiej. Ich pochodzenie (odkrycie) wiąże się z prow adzeniem prac budow lanych we wsi M auka na terenie południow ego Sachalinu w 1902 r. Opis tych zabytków nie w yjaśnia w jakich okolicznościach B. Piłsudski w szedł w ich posiadanie! Z asad­ niczą część kolekcji stanow ią zabytki o charakterze etnograficznym , przy czym opracow any katalog zaw iera zagadnienia: gospodarka, zajęcia dom ow e, środki transportu, pom ieszczenia m ieszkalne i gospodarcze, pożyw ienie, przedm ioty gospodarstw a dom ow ego, palenie tytoniu, odzież, ozdoby, w ychow anie, tradycyj­ na m edycyna, instrum enty m uzyczne, kulty i w ierzenia. W takim ujęciu przedsta­ w ione one zostały w odniesieniu do czterech grup etnicznych, tj. Ajnów, N iw chów , N anajców i O roczonów . Łącznie kolekcja ta liczy 346 zabytków , zaprezentow a­ nych na fotografiach w części katalogu noszącej tytuł: K ollekcjiB .O . Piłsudskogo p o etnografii narodow Sachalina i niżnego A m u ra ' (s. 12-124). Pod każdym ze zdjęć je st podany krótki opis zabytku, data jeg o pozyskania, krótka nazw a i opis, wymiary. Ten ilustracyjny katalog poprzedza krótki wstęp, w którym przedstawiono