46
Relacje z rodzicami i rówieœnikami – ich wp³yw
na funkcjonowanie adolescentów
Adolescent-parents and adolescent-peer relations – their influence
on adolescent functioning
Klinika Psychiatrii Dzieci i M³odzie¿y, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
Correspondence to: Klinika Psychiatrii Dzieci i M³odzie¿y, Instytut Psychiatrii i Neurologii, ul. Sobieskiego 9, 02-957 Warszawa, e-mail: marta.gadas@wp.pl, koan@onet.eu
Source of financing: Department own sources
S
Sttrreesszzcczzeen
niiee
W artykule zaprezentowano problematykê dotycz¹c¹ relacji w okresie adolescencji oraz wyjaœniono, jaki jest ich wp³yw na funkcjonowanie spo³eczne, zdrowie psychiczne i obraz siebie dorastaj¹cej m³odzie¿y. W czêœci wstêp-nej wyjaœniono, czym s¹ relacje interpersonalne, jakie jest ich znaczenie oraz dokonano ich krótkiej charaktery-styki. Zagadnienie relacji oraz ich wp³ywu na dalsze funkcjonowanie m³odych osób przedstawione zosta³o g³ów-nie z punktu widzenia teorii przywi¹zania J. Bowlby’ego, któr¹ nastêpg³ów-nie rozwinê³a Mary Ainsworth. Teoria ta akcentuje znaczenie wczesnych interakcji opiekuna (rodzica) z dzieckiem zarówno dla dalszego rozwoju osobo-woœci, jak i funkcjonowania spo³ecznego. Artyku³ prezentuje tak¿e problematykê zwi¹zan¹ z okresem dorasta-nia, a w szczególnoœci specyfikê relacji z rodzicami i rówieœnikami w tym okresie. Skoncentrowano siê g³ównie na ró¿nicach zachodz¹cych w relacjach pomiêdzy dorastaj¹cymi m³odymi osobami a ich rodzicami i rówieœni-kami. Dla zachowania wiêkszej przejrzystoœci artyku³u poszczególne rozdzia³y opisuj¹ oddzielnie relacje z rodzi-cami, z uwzglêdnieniem ró¿nicy w relacji z matk¹ i ojcem, oraz z rówieœnikami w kontekstach funkcjonowania spo³ecznego, zdrowia psychicznego oraz samooceny. Przedstawiono liczne przyk³ady badañ, które dotycz¹ zwi¹zku miêdzy rodzajem przywi¹zania rodzica do dziecka a wp³ywem tego kontaktu na dalsze funkcjonowanie jednostki w okresie adolescencji. Zaprezentowano tak¿e przyk³ady z praktyki klinicznej ilustruj¹ce zwi¹zek miê-dzy wczesnymi wzorami interakcji a aktualn¹ samoocen¹, obrazem siebie, ogólnym funkcjonowaniem m³odej (hospitalizowanej) osoby. Zarówno badania, jak i obserwacje kliniczne potwierdzaj¹ fundamentalne znaczenie, jakie ma posiadanie pozytywnych relacji z rodzicami oraz z rówieœnikami w okresie dorastania.
S
S³³oowwaa kklluucczzoowwee:: relacje z rodzicami, relacje z rówieœnikami, funkcjonowanie spo³eczne, zdrowie psychiczne, obraz siebie adolescentów
S
Su
um
mm
maarryy
The article presents interpersonal relationship issues related to the period of adolescence and their influence on social functioning, mental health and self-perception of adolescents. To begin with, interpersonal relationships are outlined and their various characteristics are presented. Relationships and their influence on the later func-tioning of teens are presented with reference to J. Bowlby’s attachment theory, which was develop by Mary Ainsworth. This theory emphasizes the importance of early caregiver (parent) – child relationship for the devel-opment of personality and the social functioning of the child. The article describes adolescence period and in particular presences the relationships with parents and peers during this period, with emphasis on their chang-ing nature. Authors concentrate mainly on the differences in the relationship between adolescence and their par-ents and peers. The relationships with mother, father and peers are discussed in separate chapters and are pre-sented in the context of social functioning, mental health and self-perception. Numerous pieces of research and case studies are presented and they show the relation between early interaction patterns and the later function-ing of teens. Authors also presented case studies showfunction-ing connection between early patterns of relationships and present self-assessment, self-perception general functioning of young person. Both researches and case studies support the fundamental importance of positive relationships with parents and peers in the adolescence. K
Keeyy wwoorrddss:: adolescent-parents relations, adolescent-peer relations, social functioning, mental health, ado-lescent self-perception
47
Wed³ug Bowlby’ego na podstawie interakcji z bliskimi osobami/opiekunami (caregivers) rozwijaj¹ siê u dziec-ka tzw. wewnêtrzne modele robocze (internal working models), które powstaj¹ w trakcie rozwoju oraz tworz¹ reprezentacje siebie i osób opiekuj¹cych siê nim od mo-mentu urodzenia. S¹ one nasycone i kojarzone z emo-cjami. Podczas wczesnych interakcji dziecka z opieku-nem tworzy ono i organizuje swoje w³asne rozumienie relacji, a wszystkie relacje przywi¹zania tworz¹ schemat mentalny u dziecka (children’s mental schema), który prowadzi do rozwoju oczekiwañ wobec przysz³ych rela-cji i interakrela-cji(10).Bezpieczne przywi¹zanie tworzy tzw. „bezpieczn¹ pod-stawê” (secure base) dla dalszego rozwoju, a w szcze-gólnoœci dla budowania pozytywnego obrazu i oceny siebie(5,11-14).
Podobne wyniki uzyskano w badaniach, które nie doty-czy³y bezpoœrednio zagadnienia przywi¹zania. Wykaza-no silny zwi¹zek pomiêdzy ciep³¹ i wspieraj¹c¹ posta-w¹ rodziców a wysokim poziomem samooceny u osób w okresie adolescencji i wczesnej doros³oœci(15,16).
Wed³ug wspomnianej teorii schemat przywi¹zania jest stabilny w czasie i kontynuowany w kolejnych relacjach maj¹cych charakter przywi¹zania. Niemniej jednak nie wszystkie wyniki badañ to potwierdzaj¹. D³ugotermi-nowe badania(17,18)wykaza³y, ¿e w wiêkszoœci
przypad-ków rodzaj przywi¹zania by³ kontynuowany, a zamiany lub niestabilnoœæ przywi¹zania zwi¹zane by³y z wyst¹-pieniem istotnych wydarzeñ ¿yciowych. Thompson(19)
podaje natomiast, ¿e bezpieczne przywi¹zanie pozo-staje stabilne jedynie w przypadku, kiedy inne aspekty ¿yciowe, zwi¹zane z przywi¹zaniem, tak¿e charaktery-zuj¹ siê stabilnoœci¹ w okresie przemian. Dzieje siê tak szczególnie wtedy, kiedy troska ze strony rodziców nie zmienia siê w czasie oraz przywi¹zanie do rodziców pomaga w rozwoju pozytywnego, silnego pojêcia Ja -concept). Dotyczy to tak¿e pozytywnej samooceny (self--esteem), kiedy to dana osoba bêdzie stara³a siê utrzy-maæ bezpieczny rodzaj przywi¹zania tak¿e z innymi. Z kolei gdy zwrócimy uwagê na badania Lewisa i wsp.(20),
widzimy, ¿e przywi¹zanie nie jest sta³e w czasie. Ponadto autorzy dowiedli, ¿e rozwód (rodziców) odgrywa³ wyj¹t-kowo istotn¹ rolê w zmianie rodzaju przywi¹zania. Wy-kazano wiêc, podobnie jak we wczeœniej zacytowanych badaniach, ¿e wewnêtrzne modele robocze mog¹ ulegaæ zmianie w przypadku szczególnych wydarzeñ ¿yciowych. Jak widaæ na podstawie powy¿szych przyk³adów, kon-cepcja Johna Bowlby’ego zosta³a rozwiniêta i obejmuje swoim zasiêgiem tak¿e dalsze etapy ¿ycia. Badania nad zagadnieniami przywi¹zania nie ograniczaj¹ siê ju¿ tyl-ko do okresu niemowlêctwa i dzieciêctwa, ale obejmu-j¹ równie¿ okres adolescencji oraz doros³oœci.
W dalszych czêœciach artyku³u omówiona zostanie spe-cyfika relacji w okresie adolescencji, a nastêpnie ich wp³yw na funkcjonowanie spo³eczne, zdrowie psychicz-ne i obraz siebie.
R
REELLAACCJJEE IINNTTEERRPPEERRSSOONNAALLNNEE
D
oœwiadczenie osobiste najlepiej pokazuje nam, w jaki sposób dobre samopoczucie cz³owieka (well-being) jest powi¹zane z relacjami inter-personalnymi. Ich znaczenie dla dobrostanu psychicz-nego jest szeroko udokumentowane w literaturze oraz badaniach(1-7). Wci¹¿ prowadzone s¹ badania, którychcelem jest lepsze zrozumienie z³o¿onej problematyki relacji miêdzy ludŸmi, poznanie zale¿noœci i cech cha-rakterystycznych dla poszczególnych rodzajów relacji (z rodzicami, rówieœnikami, partnerami itp.). Wielu ba-daczy stara siê poznaæ zasady ich powstawania i kszta³-towania na przestrzeni ca³ego ¿ycia oraz wyodrêbniæ szczególnie istotne momenty w interakcjach pomiêdzy ludŸmi, które mog¹ mieæ wp³yw na funkcjonowanie da-nej jednostki. Podejmowane s¹ tak¿e próby odkrycia zale¿noœci pomiêdzy pewnymi cechami relacji a poja-wianiem siê ró¿nego rodzaju zaburzeñ. Poszukuje siê punktów stycznych miêdzy rodzajem relacji a zdrowiem psychicznym oraz fizycznym.
Kontakt z drugim cz³owiekiem rozpoczyna siê z chwil¹ narodzin, a mo¿na nawet stwierdziæ, ¿e du¿o wczeœ-niej. Jakoœæ tego kontaktu ma decyduj¹ce znaczenie dla dalszego funkcjonowania i rozwoju najpierw m³odego, a nastêpnie doros³ego cz³owieka. Wp³ywa na kszta³t re-lacji oraz rodzaj kontaktów z innymi ludŸmi. Oddzia³u-je na szereg innych sfer ¿ycia. InterakcOddzia³u-je miêdzyludzkie daj¹ mo¿liwoœæ kszta³towania w³asnych opinii, ocen i oczekiwañ wobec siebie oraz innych.
Rozpiêtoœæ tematu i jego z³o¿onoœæ uniemo¿liwiaj¹ omó-wienie, w ramach jednego artyku³u, wszystkich aspektów zwi¹zanych z relacjami w okresie adolescencji. Dlatego niniejsza praca stawia sobie za cel dokonanie jedynie za-rysu problematyki oraz zwrócenie uwagi na dwa wybra-ne obszary: relacjê z rodzicami i rówieœnikami w tym okresie. Wybór tego szczególnego okresu w rozwoju cz³o-wieka wynika natomiast z zainteresowañ autorów, do-œwiadczeñ i obserwacji z praktyki klinicznej. Artyku³ ma za zadanie przybli¿yæ problematykê i staæ siê swego ro-dzaju wstêpem do kolejnych publikacji i badañ.
W niniejszej pracy relacje interpersonalne rozpatrywa-ne bêd¹ g³ównie z punktu widzenia teorii przywi¹zania Johna Bowlby’ego, rozwiniêtej nastêpnie przez Mary Ainsworth(8,9). Nie ma tutaj miejsca na dok³adne i
szcze-gó³owe jej przedstawienie. Nie wydaje siê to jednak ko-nieczne z uwagi na liczne publikacje, które zawieraj¹ jej wyczerpuj¹cy opis. Przypomniane zostan¹ jedynie g³ówne za³o¿enia sformu³owane przez J. Bowlby’ego, natomiast bardziej szczegó³owo zaprezentowane zo-stanie rozwiniêcie teorii przywi¹zania na kolejne fa-zy rozwoju cz³owieka, a przede wsfa-zystkim jej zwi¹zek z okresem adolescencji.
Teoria przywi¹zania dotyczy wp³ywu wczesnych œwiadczeñ na rozwój osobowoœci oraz zwi¹zku tych do-œwiadczeñ z póŸniejszym funkcjonowaniem jednostki.
48
A
ADDOOLLEESSCCEENNCCJJAA
Adolescencja, z ³ac. adolescentia, oznacza dorastanie i jest szczególnym okresem, w którym dochodzi do sze-regu przemian biologicznych, poznawczych, spo³ecz-nych, psychicznych(21-23).
Jest to tak¿e faza cyklu ¿ycia szczególnie trudna dla ca³e-go systemu rodzinneca³e-go. G³ównym jej zadaniem jest przy-stosowanie siê rodziny do procesu dorastania dzieci, a nastêpnie ich odejœcia z domu. Pojawiaj¹ siê bardziej partnerskie relacje pomiêdzy rodzicami a dzieckiem, spo-sób sprawowania w³adzy staje siê mniej autorytarny. Ro-dzina otwiera siê na wartoœci wnoszone przez nastolatka, jego muzykê, ksi¹¿ki, jêzyk, a przede wszystkim wa¿nych dla niego przyjació³ czy te¿ pierwsze mi³oœci(23).
Jedno-czeœnie warto pamiêtaæ, ¿e jest to czas wystêpowania szczególnie silnych stresów, charakterystycznych dla mo-mentów, kiedy ktoœ przybywa do rodziny b¹dŸ j¹ opusz-cza. Faza cyklu ¿ycia rodziny, jak¹ jest adolescencja, niesie tak¿e ryzyko powstawania u jednego z cz³onków rodziny zaburzeñ emocjonalnych, które m.in. daj¹ czas na uporanie siê z zadaniami tej fazy(23,24).
Przygl¹daj¹c siê adolescencji przez pryzmat relacji, na-le¿y zauwa¿yæ, ¿e jest to czas, kiedy zmniejsza siê rola rodziców jako g³ównych figur (obiektów) przywi¹zania, a zwiêksza rola rówieœników i romantycznych
partne-rów(25,26). Poniewa¿ m³odzi ludzie poszukuj¹ autonomii
i niezale¿noœci, zwracaj¹ siê w kierunku swoich rówie-œników bardziej ni¿ we wczeœniejszych okresach(27).
Ba-dacze wskazuj¹ na szczególnie istotne zmiany zacho-dz¹ce w tym okresie(28). Potrzebê wsparcia, bliskoœci
emocjonalnej zaczynaj¹ w coraz wiêkszym stopniu za-spokajaæ rówieœnicy. Nie oznacza to jednak, ¿e zmniej-szenie roli rodziców powoduje, i¿ relacje z nimi prze-staj¹ byæ wa¿ne i nie maj¹ wp³ywu na efekty i rodzaj przywi¹zania wzglêdem innych osób. Wci¹¿ maj¹ one niebagatelne znaczenie i rzutuj¹ na ró¿ne obszary funk-cjonowania m³odego cz³owieka(4,5).
W tym miejscu warto przyjrzeæ siê nieco dok³adniej problematyce relacji z rodzicami z powodu jej znacze-nia dla rozwoju m³odych osób, jak i z uwagi na zmia-ny, jakie dokonuj¹ siê w tym okresie w relacjach pomiê-dzy rodzicami a ich dorastaj¹cymi dzieæmi.
Jak wspomniano powy¿ej, adolescencja jest okresem budowania w³asnej autonomii, niezale¿noœci. Wszyscy badacze s¹ zgodni, ¿e rodzice s¹ niezwykle wa¿ni dla zyskiwania przez m³odego cz³owieka poczucia to¿sa-moœci. W szczególnoœci istotne okazuj¹ siê style spra-wowania w³adzy rodzicielskiej. Najbardziej korzystny dla rozwoju stabilnej to¿samoœci jest styl demokratycz-ny z pewdemokratycz-nymi aspektami autorytarnoœci. Inaczej te dwa przeciwstawne style mo¿na opisaæ jako styl oparty na dialogu i styl oparty na w³adzy(23).
Wa¿ne jest, aby rodzina zaakceptowa³a potrzeby dorasta-j¹cego m³odego cz³owieka, co jednoczeœnie wi¹¿e siê ze zgod¹ na zmiany z tym zwi¹zane. Noller(29)twierdzi, ¿e
ro-dzina z adolescentem pozostaje w procesie renegocjacji rodzinnych ról, który to proces jest mo¿liwy dziêki otwar-tej i elastycznej komunikacji pomiêdzy cz³onkami rodziny. Allen i Land(25)równie¿ mówi¹ o nieustannej renegocjacji
w obrêbie rodziny, która przejawia siê w kategoriach ce-lów rodzinnych. Twierdz¹ oni, ¿e adolescenci doœwiad-czaj¹cy bezpiecznej relacji z rodzicami s¹ czêœci¹ takiego systemu, w którym dochodzi do ci¹g³ego ustanawiania nowych celów, poniewa¿ tego wymaga dobro rodziny. Istotne jest tak¿e, ¿e coraz czêœciej w badaniach nad re-lacjami z rodzicami (zarówno w okresie adolescencji, jak i we wczeœniejszych etapach rozwoju) rozdzielnie traktu-je siê relacjê dziecka (tu: adolescenta) z matk¹ i ojcem. Badania zwracaj¹ uwagê na ró¿nice w relacjach dziecko – matka i ojciec – dziecko. Dziecko mo¿e prezentowaæ odmienny rodzaj przywi¹zania do ka¿dego z rodzi-ców(30), a ponadto zaczyna ono doœwiadczaæ relacji
z matk¹ i ojcem na ró¿ne sposoby. Leaper(31), obserwuj¹c
interakcje niemowlêcia z rodzicami, zauwa¿y³a, ¿e dziec-ko bawi siê z matk¹ i ojcem w odmienny sposób, w za-le¿noœci od p³ci dziecka i rodzica. Ró¿nice te s¹ obserwo-wane na wszystkich etapach rozwoju cz³owieka, jednak z uwagi na temat niniejszej pracy pragniemy nakreœliæ tê kwestiê w odniesieniu do omawianego okresu.
Jeœli chodzi o ró¿nice w relacjach z matk¹ i ojcem wœród adolescentów, badania pokazuj¹, i¿ spêdzaj¹ oni wiêcej czasu z matk¹ oraz ¿e relacje pomiêdzy nimi s¹ bardziej otwarte na dzielenie siê emocjonalne ni¿ z ojcami(10).
Lie-berman i wsp.(32)stwierdzili, ¿e dostrzegana dostêpnoœæ
(availability) matki jest istotna w okresie przemian i prze-chodzenia z okresu dzieciñstwa w okres adolescencji, a ja-koœæ tej relacji w istotnym stopniu wi¹¿e siê z przywi¹-zaniem tak¿e do innych. Allen i wsp.(33)wykazali, ¿e takie
zachowania matki, jak dostêpnoœæ, wsparcie, by³y predyk-torami bezpiecznej relacji pomiêdzy matk¹ a adolescen-tem. Ponadto badacze zauwa¿yli, ¿e adolescenci, którzy posiadali bezpieczn¹ relacjê przywi¹zania z matk¹, byli w stanie lepiej intelektualnie i emocjonalnie wykorzystaæ tê siln¹ i pozytywn¹ relacjê jako bazê umo¿liwiaj¹c¹ eksplo-rowanie œrodowiska oraz budowanie w³asnej autonomii. Inne dane wskazuj¹, ¿e adolescenci bardziej licz¹ na wsparcie ze strony matki ni¿ ojca, jednak mo¿e byæ to zwi¹zane z oczekiwaniami wobec ról przypisywanych matce i ojcu(34).
Du¿o mniej badañ eksploruje problematykê relacji z oj-cem i ich wp³ywu zarówno na dziecko, jak i dorastaj¹cego cz³owieka. Pomimo wykazanego silnego znaczenia zwi¹z-ku z matk¹ rola ojca nie powinna byæ pomijana. Ostatnie badania sugeruj¹, ¿e ojcowie s¹ wa¿nymi obiektami przy-wi¹zania dla adolescentów(35). Co istotne, wiêksze
zaanga-¿owanie ojca w ogólnie rozumiany proces rodzicielski by³o zwi¹zane z bardziej bezpiecznym przywi¹zaniem u adolescentów. Œwiadczy³oby to o znaczeniu roli nie tyl-ko matek, ale tak¿e ojców dla jatyl-koœci relacji z rodzicami. Jak widaæ, relacje adolescentów z rodzicami s¹ skompli-kowanym procesem, który z jednej strony
charakteryzu-49
je siê sta³oœci¹ i ci¹g³oœci¹, z drugiej zaœ podlegainten-sywnym przemianom. Z ca³¹ pewnoœci¹ konieczne s¹ dalsze badania nad fenomenem relacji pomiêdzy rodzi-cami a adolescentami oraz ich wp³ywu na ró¿nego ro-dzaju aspekty funkcjonowania m³odych ludzi. Badania Parkera i Bensona(36)dowodz¹, ¿e m³odzie¿
po-trzebuje wsparcia ze strony rodziców oraz poczucia za-interesowania i zaanga¿owania z ich strony dla lepszego i bezpieczniejszego funkcjonowania w zewnêtrznym œro-dowisku. W cytowanych badaniach okaza³o siê, ¿e po-czucie wsparcia ze strony rodziców wi¹za³o siê u ado-lescentów z mniejsz¹ przestêpczoœci¹, mniejsz¹ liczb¹ ucieczek ze szko³y, rzadszym siêganiem po ró¿nego ro-dzaju substancje psychoaktywne(36). Jednoczeœnie warto
przypomnieæ, ¿e to w³aœnie adolescencja jest okresem zwiêkszonego ryzyka wyst¹pienia depresji, zaburzeñ zachowania, samobójstw oraz u¿ycia ró¿nego rodzaju substancji psychoaktywnych(37). Problemy pojawiaj¹ce siê
w tym okresie niektórzy autorzy dziel¹ na problemy wewnêtrzne (internalizing problems) oraz problemy ze-wnêtrzne (externalizing problems)(38-40). Do tych
pierw-szych zalicza siê: depresjê, lêk, wycofanie siê; do drugich: zachowania agresywne, przestêpcze.
Jednak pomimo ró¿nego rodzaju trudnoœci, jakie musi pokonywaæ m³ody cz³owiek, okres adolescencji w wiêk-szoœci przypadków koñczy siê sukcesem – poczuciem radoœci, pewnoœci¹ siebie. Badania nie potwierdzi³y te¿, ¿e adolescenci wchodz¹ w szczególnie silny konflikt z ro-dzicami dotycz¹cy norm, postaw, wartoœci. Oczywiœcie jest to okres, w którym pojawiaj¹ siê ró¿nego rodzaju sytuacje konfliktowe, ale bliska relacja z rodzicami jest kontynuowana. Warto pamiêtaæ, i¿ adolescencja to okres wzrostu autonomii i budowania wiêzi nie tylko z rodzi-cami, ale tak¿e innymi osobami(37).
Czynnikiem istotnym dla poradzenia sobie b¹dŸ nie z okresem dojrzewania okazuje siê równie¿ jakoœæ relacji z rodzicami i rówieœnikami. Teoria przywi¹zania daje mo¿liwoœæ zrozumienia z³o¿onego zagadnienia rozwoju cz³owieka na tym etapie. Jest on podobny do klasyczne-go okresu przywi¹zania, kiedy dziecko zaczyna eksploro-waæ œrodowisko zewnêtrzne i nawi¹zyeksploro-waæ relacje z inny-mi osobainny-mi poza rodzin¹. Jednoczeœnie nadal pozostaje w silnym zwi¹zku z pierwotnym opiekunem (caregiver). Okazuje siê, i¿ podobne zjawiska maj¹ miejsce tak¿e w okresie dorastania, choæ dotycz¹ innej fazy rozwoju. Poni¿ej omówiona zostanie specyfika relacji w okresie adolescencji, a nastêpnie ich wp³yw na funkcjonowanie spo³eczne, zdrowie psychiczne i obraz siebie.
R
REELLAACCJJEE ZZ RROODDZZIICCAAMMII II RRÓÓWWIIEEŒŒNNIIKKAAMMII W
W OOKKRREESSIIEE AADDOOLLEESSCCEENNCCJJII A
A FFUUNNKKCCJJOONNOOWWAANNIIEE SSPPOO££EECCZZNNEE Z badañ przeprowadzonych przez Laible i Thomp-sona(41)oraz Laible i wsp.(37)wynika, ¿e adolescenci,
któ-rzy posiadali pozytywne relacje zarówno z rodzicami,
jak i rówieœnikami, byli najlepiej przystosowani spo-³ecznie, tzn. byli mniej depresyjni i agresywni, przy tym bardziej towarzyscy. Z drugiej strony adolescenci s³abo przywi¹zani do rodziców i rówieœników (low levels of security with both parents and peers) byli najgorzej przy-stosowani spo³ecznie. Interesuj¹ce wydaj¹ siê wyniki œwiadcz¹ce, i¿ adolescenci silnie przywi¹zani do swych rówieœników, lecz s³abo do rodziców, byli lepiej przy-stosowani ni¿ ci, którzy byli mocniej przywi¹zani do ro-dziców, a s³abiej do rówieœników.
Wszyscy badacze zajmuj¹cy siê okresem adolescencji, niezale¿nie od kontekstu teoretycznego, s¹ zgodni co do znaczenia grupy rówieœniczej dla rozwoju nastolatka, a zw³aszcza dla procesów socjalizacji(23). Zagadnienia
dotycz¹ce grup rówieœniczych, ich znaczenia, rodzajów, przemian, jakim podlegaj¹, s¹ przedmiotem licznych badañ oraz teoretycznych rozwa¿añ. W tym miejscu istotne wydaje siê zwrócenie uwagi na szczególnie wa¿-n¹ rolê grupy rówieœniczej w okresie adolescencji. Dla pe³nego obrazu warto równie¿ zwróciæ uwagê na liczne badania wykazuj¹ce znaczenie pozytywnych relacji z rodzicami oraz z rówieœnikami dla korzystnego rozwo-ju m³odych osób(42,43). PrzyjaŸñ z rówieœnikami w istotny
sposób przyczynia siê do psychologicznej adaptacji oraz stanowi czynnik chroni¹cy przed zachowaniami proble-mowymi, depresj¹ oraz uczuciem alienacji(44,45).
Jednocze-œnie nadal istotny jest wp³yw rodziców na jakoœæ ada-ptacji m³odych ludzi i unikanie przez nich zachowañ ryzykownych(46-48). Wykazano, ¿e poczucie wsparcia ze
strony rodziców wi¹za³o siê z ni¿szym poziomem prze-stêpczoœci, mniejsz¹ liczb¹ ucieczek ze szko³y oraz rzad-szym siêganiem po alkohol i inne u¿ywki. Autorzy twier-dz¹, ¿e bezpieczne i wspieraj¹ce relacje z rodzicami przyczyniaj¹ siê do rozwoju spójnego schematu Ja, a to z kolei pozwala na bezpieczne poznawanie œrodowiska(36).
W cytowanych ju¿ badaniach Laible i wsp.(37)zwrócono
uwagê na znaczenie wielowymiarowoœci aspektu przy-wi¹zania w okresie dorastania. Badania dostarczaj¹ da-nych, które sugeruj¹, ¿e bardziej wskazane z rozwojo-wego punktu widzenia jest posiadanie wielu ró¿nych relacji charakteryzuj¹cych siê bezpiecznym rodzajem przywi¹zania ni¿ jednej pozytywnej(49,50). Dyskusja nad
znaczeniem jakoœci relacji w okresie adolescencji doty-czy przede wszystkim pytania: jak integrowane s¹ wzory przywi¹zania do rodziców i rówieœników w wewnêtrz-nych modelach roboczych, szczególnie kiedy nabywa-ne doœwiadczenia s¹ ró¿nabywa-ne(37)?
Wyniki przytoczonych powy¿ej badañ sugerowa³yby, ¿e w tym okresie wp³yw rówieœników na ogólnie rozumia-ne przystosowanie siê do œrodowiska odgrywa wiêksz¹ rolê ni¿ przywi¹zanie do rodziców. Jednoczeœnie jedynie czêœciowo wspiera³yby hipotezê o silnym wp³ywie rela-cji z rodzicami na kontakty, zwi¹zki z rówieœnikami(51).
Dla zilustrowania omawianej kwestii pos³u¿my siê przy-k³adem 17-letniej pacjentki, która trafi³a do naszej kli-niki. Ju¿ w pierwszym kontakcie jawi³a siê jako osoba
50
nieœmia³a i bardzo spiêta. Od pocz¹tku stara³a siê t³u-maczyæ, usprawiedliwiaæ, wyjaœniaæ. Z czasem okaza³o siê, jak wiele energii kosztuje j¹ stan ci¹g³ej mobilizacji i gotowoœci na krytykê pod jej adresem.
Podjêta praca terapeutyczna uwidoczni³a stopieñ uwi-k³ania tej dziewczyny w patologiczn¹ relacjê miêdzy ro-dzicami oraz jej ograniczone, bardzo powierzchowne re-lacje z rówieœnikami. Mo¿na powiedzieæ, i¿ w pe³ni zaanga¿owa³a siê w uk³adanie ¿ycia rodzicom przy jed-noczesnym trudnym zadaniu pielêgnowania dobrych relacji z ka¿dym z rodziców osobno. Dziewczyna musia-³a podj¹æ leczenie w momencie, gdy owa „misja” przero-s³a jej mo¿liwoœci i jednoczeœnie wypad³a z ¿ycia spo-³ecznego. Jej nasilaj¹cej siê obawie przed odrzuceniem, krytyk¹ ze strony rówieœników w szkole stopniowo zaczê-³y towarzyszyæ coraz liczniejsze objawy somatyczne. Intensywna praca w d³ugoterminowej grupie terapeu-tycznej pozwoli³a jej na nawi¹zanie korektywnych re-lacji z rówieœnikami. Po okresie dziewiêciu miesiêcy postanowi³a oddzieliæ siê od walcz¹cych ze sob¹ ro-dziców i zamieszkaæ na stancji w innym mieœcie. Kosztowa³o j¹ wiele wysi³ku, by zmierzyæ siê z czymœ, co sama nazywa³a fobi¹ spo³eczn¹, i powoli zacz¹æ budowaæ samodzielne ¿ycie, w którym zaczê³o siê po-jawiaæ coraz wiêcej miejsca na budowanie nowych re-lacji z ludŸmi.
Warto zaprezentowaæ jeszcze badania, które akcentuj¹ rolê rodziców, a konkretnie znaczenie zainteresowania tym, co robi¹, jak funkcjonuj¹ ich dzieci. Wynika z nich, ¿e dostrzegane przez dorastaj¹c¹ m³odzie¿ zaanga¿o-wanie rodziców w ich ró¿nego rodzaju aktywnoœci ma korzystny wp³yw i mo¿e przyczyniaæ siê do osi¹gania lep-szych rezultatów owych dzia³añ. Badacze zwracaj¹ uwagê na takie dzia³ania rodziców, jak codzienna uwaga po-œwiêcana aktywnoœciom dzieci, rozmowa, wspólna praca nad planowaniem dalszych etapów edukacji, zaintereso-wanie efektami nauki(52). Ponadto dostrzegane
zaanga¿o-wanie ze strony rodziców przyczynia siê do rozwoju po-zytywnego, dobrego samopoczucia(53), a tak¿e ma wp³yw
na rozwój pozytywnego obrazu siebie(54,55). Dla odmiany
ma³e zainteresowanie rodziców funkcjonowaniem swo-ich dorastaj¹cych dzieci oraz brak wiedzy na temat po-dejmowanych przez nich dzia³añ wi¹¿e siê z wystêpowa-niem u nich problemów w zachowaniu(56-60). Badania te
pokazuj¹, jak wa¿ny wp³yw na zachowanie adolescentów ma postrzeganie i odbiór postêpowania rodziców.
R
REELLAACCJJEE ZZ RROODDZZIICCAAMMII II RRÓÓWWIIEEŒŒNNIIKKAAMMII W
W OOKKRREESSIIEE AADDOOLLEESSCCEENNCCJJII A
A ZZDDRROOWWIIEE PPSSYYCCHHIICCZZNNEE
Badania dotycz¹ce zale¿noœci pomiêdzy rodzajem przywi¹zania do rodziców i rówieœników a zdrowiem psychicznym adolescentów (promotion of psychological health) dostarczaj¹ ró¿nych wyników, z których jedne
akcentuj¹ znaczenie rówieœników(14,61), podczas gdy inne
k³ad¹ nacisk na rolê relacji z rodzicami i ich wp³ywu na zdrowie psychiczne(2,3,6,62).
Z ostatnich badañ(40)wynika, ¿e rodzaj przywi¹zania,
a w szczególnoœci takie jego w³aœciwoœci, jak niski sto-pieñ bezpieczeñstwa, brak bliskoœci w relacji z innymi lub zbytnia troska i zaanga¿owanie w relacjê, stanowi¹ silny wskaŸnik dla wyst¹pienia wewnêtrznych proble-mów. Cytowane badania potwierdzi³y wczeœniejsze
da-ne(63,64)o zale¿noœci pomiêdzy przywi¹zaniem a
wystê-powaniem w adolescencji problemów wewnêtrznych, bardziej ni¿ zewnêtrznych. Byæ mo¿e w przypadku tzw. zewnêtrznych problemów, takich jak agresja, zachowa-nia przestêpcze, inne czynniki (nie rodzaj przywi¹zazachowa-nia) odgrywaj¹ wa¿niejsz¹ rolê, np. status socjoekonomicz-ny(65,66), styl rodzicielski(60,63), grupa rówieœnicza.
Nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e interpretacja wyników nie jest ³atwa z uwagi na iloœæ czynników wi¹¿¹cych siê z pojêciem zdrowia psychicznego oraz ró¿ne jego defi-niowanie(6). Dodatkowo w wiêkszoœci przypadków
kwe-stia zdrowia psychicznego analizowana jest w literaturze w kontekœcie osób doros³ych, a du¿o rzadziej odnosi siê do okresu adolescencji.
Wilkinson i Walford(67)w swoich badaniach dotycz¹cych
adolescencji poparli pogl¹d innych badaczy(2,3,11,68),
rozpa-truj¹cych zdrowie psychiczne jako konstrukt, w którym mo¿na wyodrêbniæ dwa wymiary: well-being, wskazuj¹-cy na wysoki poziom ogólnego dobrego samopoczucia, zadowolenia, oraz distress, wskazuj¹cy na wysoki po-ziom zagro¿enia, poczucia niebezpieczeñstwa. Wed³ug autorów s¹ to powi¹zane ze sob¹, ale roz³¹czne kompo-nenty zdrowia psychicznego. Charakteryzuj¹ siê ró¿ny-mi wzoraró¿ny-mi relacji poró¿ny-miêdzy poszczególnyró¿ny-mi czynni-kami tych komponentów. Takie czynniki, jak szczêœcie, satysfakcja z ¿ycia, pozytywny nastrój, s¹ wyznacznika-mi well-being. Dla odwyznacznika-miany lêk, stres, negatywny nastrój s¹ traktowane jako wskaŸniki distress.
Badania zwracaj¹ tak¿e uwag¹ na jeszcze inne elemen-ty maj¹ce znaczenie dla zdrowia psychicznego. S¹ nimi cechy osobowoœci oraz doœwiadczenia ¿yciowe (live events). Dowiedziono, ¿e distress jest wspierany przez negatywne wydarzenia ¿yciowe oraz takie cechy osobo-woœci, jak neurotyzm, natomiast well-being jest wspiera-ny przez pozytywne doœwiadczenia ¿yciowe oraz oso-bowoœæ ekstrawertyczn¹(69-71). Czynniki osobowoœciowe
w kontekœcie zdrowia psychicznego s¹ istotne, a z ba-dañ wynika, ¿e rodzaj przywi¹zania ma wp³yw na póŸ-niejsze indywidualne ró¿nice w cechach osobowoœci. Liczne wyniki wskazuj¹ na zale¿noœci pomiêdzy rodza-jem przywi¹zania a poziomem neurotyzmu(62,72).
Ponad-to Feeney i wsp.(62)wykazali, ¿e wysoki poziom
neuroty-zmu mia³ zwi¹zek z poczuciem kontroli (preoccupation) oraz siln¹ potrzeb¹ aprobaty ze strony innych. Kolejna kwestia warta odnotowania dotyczy wyraŸnej zale¿noœci pomiêdzy rodzajem przywi¹zania a ekstra-wersj¹(73-75). Koresponduje to z wynikami wskazuj¹cymi,
51
i¿ osoby z rysem osobowoœci ekstrawertycznejwykazu-j¹ wiêksz¹ pewnoœæ siebie i zaufanie do innych. Opisan¹ powy¿ej problematykê zale¿noœci pomiêdzy zdrowiem psychicznym a relacjami przedstawia rys. 1. Warto dodaæ, ¿e Corsano i wsp.(7)zwrócili uwagê na
jeszcze jeden istotny element, który ma wp³yw na sa-mopoczucie i psychologiczny dobrostan adolescentów. Tym czynnikiem okaza³o siê doœwiadczenie samotno-œci. Rezultaty badañ pokazuj¹, ¿e samotnoœæ mo¿e byæ wielowymiarowym doœwiadczeniem i adolescenci roz-ró¿niaj¹ jej rodzaje czy wymiary. Mo¿e byæ ona bo-lesna, wi¹zaæ siê z lêkiem i poczuciem nieszczêœcia, które spowodowane s¹ izolacj¹ i brakiem kontaktu z in-nymi. Z drugiej jednak strony jest czasami jakoœci¹ po-trzebn¹ adolescentom i przez nich po¿¹dan¹, w ró¿ny sposób, w zale¿noœci od wieku i p³ci. Nie ma tutaj miej-sca na dok³adne zaprezentowanie zagadnienia, ale war-to zaznaczyæ, ¿e w zale¿noœci od innych czynników (takich jak np. jakoœæ przywi¹zania do rodziców, jakoœæ kontaktu z rówieœnikami) doœwiadczenie samotnoœci mo¿e mieæ negatywny wp³yw na funkcjonowanie jed-nostki, lecz mo¿e byæ tak¿e czynnikiem potrzebnym m³odej osobie na danym etapie rozwoju. Dla przyk³adu, Buchholz(76)twierdzi, ¿e proces indywidualizacji,
kon-struowania w³asnej autonomii i to¿samoœci mo¿e odby-waæ siê m.in. dziêki chwilom spêdzonym w samotnoœci, na rozmyœlaniach, refleksjach itp.
R
REELLAACCJJEE ZZ RROODDZZIICCAAMMII II RRÓÓWWIIEEŒŒNNIIKKAAMMII W
W OOKKRREESSIIEE AADDOOLLEESSCCEENNCCJJII A
A OOBBRRAAZZ SSIIEEBBIIEE II SSAAMMOOOOCCEENNAA Bezpieczny zwi¹zek z rodzicami wyraŸnie koreluje z po-zytywnym pojêciem Ja w ró¿nych jego obszarach. Po-nadto bezpieczna relacja w rodzinie staje siê istotnym Ÿród³em wsparcia podczas przemian zachodz¹cych
w cz³owieku w okresie adolescencji(77,78). Nale¿y
podkre-œliæ, ¿e wsparcie (support) ze strony rodziców jest wa¿-nym czynnikiem pozwalaj¹cym dorastaj¹cym m³odym ludziom czuæ siê bezpiecznie w trudnym okresie dorasta-nia. Bowlby(79)twierdzi³, ¿e w³aœnie wsparcie jest
niezbêd-ne dla tworzenia siê mocniezbêd-nej, silniezbêd-nej, zdrowej autonomii. Najogólniej rzecz ujmuj¹c, mo¿na powiedzieæ, ¿e bez-pieczne przywi¹zanie (ciep³a i wspieraj¹ca postawa ro-dziców) sprzyja rozwojowi psychologicznego dobrego samopoczucia(80), ma niebagatelny wp³yw na rozwój
to¿-samoœci m³odego cz³owieka i samopoznanie. Przyczynia siê tak¿e do budowania pozytywnego obrazu siebie (self-image) i pozytywnej samooceny (self-esteem)(5,12-14,25,40,81).
Badania Parkera i Bensona(36)dowodz¹, ¿e wsparcie ze
strony rodziców jest jednym z podstawowych wymia-rów przywi¹zania, maj¹cym zwi¹zek z pozytywn¹ per-cepcj¹ w³asnego Ja (pozytywnym obrazem siebie i samo-ocen¹) oraz relacjami z rówieœnikami. Poniewa¿ teoria przywi¹zania nie dostarcza jasnej odpowiedzi na pyta-nie o zwi¹zek pomiêdzy wsparciem ze strony rodziców a pozytywnym postrzeganiem siebie, autorzy proponuj¹ dwa wyjaœnienia tej zale¿noœci.
Pierwsze wyjaœnienie jest zgodne z teori¹ przywi¹zania, wed³ug której indywidualny schemat przywi¹zania, w³¹-czaj¹c w to obraz siebie, jest zgodny z tym, jaki adole-scenci dostrzegaj¹ w oczach swoich rodziców. Drugie wyjaœnienie mówi, ¿e wsparcie ze strony rodziców umo¿-liwia bezpieczne i satysfakcjonuj¹ce eksplorowanie œro-dowiska, które to z kolei przyczynia siê do budowania pozytywnej samooceny. Najprawdopodobniej jest tak, ¿e równolegle dzia³aj¹ obydwa przedstawione mechanizmy. Laible i wsp.(5)stwierdzili, ¿e przywi¹zanie do rodziców
by³o bezpoœrednio zwi¹zane z poziomem samooceny. Osoby reprezentuj¹ce bezpieczny typ przywi¹zania do rodziców posiada³y wy¿sz¹ samoocenê ni¿ osoby w re-lacji niezaspokajaj¹cej potrzeby bezpieczeñstwa (inse-cure attachment). Wyniki te s¹ zgodne z teori¹ przywi¹-zania, wed³ug której bezpieczny rodzaj przywi¹zania z rodzicami jest istotny dla konstruowania zdrowego, pozytywnego modelu Ja(16,25). Osoby bêd¹ce w
zwi¹z-kach niedaj¹cych poczucia bezpieczeñstwa w okresie adolescencji przejawia³y liczne problemy emocjonalne zwi¹zane z zachowaniem. Swoje uczucia przedstawia-³y jako poczucie alienacji. Charakteryzowaprzedstawia-³y siê wiêk-sz¹ obojêtnoœci¹ w kontaktach z rodzicami(82). Tak¿e
w innych badaniach s³abe przywi¹zanie do rodziców, brak poczucia wsparcia z ich strony (poor attachment) by³y wi¹zane z problemami w zachowaniu(56,83).
Wyniki badañ tego typu koresponduj¹ z obserwacjami autorów artyku³u. W praktyce klinicznej nierzadko poja-wiaj¹ siê m³odzi ludzie, którzy w swym wczesnodzieciê-cym i/lub obecnym doœwiadczeniu maj¹ skomplikowa-ne relacje z rodzicami, pozbawioskomplikowa-ne poczucia bliskoœci, wsparcia.
Przyk³adem mo¿e byæ 17-letni ch³opiec z depresj¹, któ-ry trafi³ do naszej kliniki. Jego relacje z rówieœnikami
na-Rys. 1. Zdrowie psychiczne a cechy osobowoœci, doœwiad-czenia ¿yciowe i rodzaj przywi¹zania
Zdrowie psychiczne (mental health)
Bezpieczny model przywi¹zania (secure attachment)
PewnoϾ siebie, zaufanie do innych
Potrzeba aprobaty ze strony innych, kontroli
Szczêœcie, satysfakcja z ¿ycia, → wspierany przez pozytywne
doœwiadczenia ¿yciowe oraz ekstrawersjê
Lêk, stres, negatywny nastrój → silnie zale¿ny od pewnych czynników psychologicznych, np. neurotyzmu oraz negatywnych
doœwiadczeñ ¿yciowych Insecure attachment Dobre samopoczucie (well-being) Stres (distress)
52
cechowane by³y tendencjami do alienacji, przerywania rozmowy po kilku zdaniach, unikaniem kontaktu wzro-kowego. Zg³aszana przez niego bardzo niska samooce-na, poczucie bezsensu ¿ycia, braku doœwiadczenia bli-skoœci, odk¹d tylko pamiêta, dope³nia³y obraz owego m³odego cz³owieka, który, w tamtym okresie, za wszel-k¹ cenê próbowa³ odebraæ sobie ¿ycie.
W toku psychoterapii okaza³o siê, i¿ jego relacje z ro-dzicami nigdy nie mia³y charakteru bliskiego zwi¹zku, wsparcia. Pacjent opisywa³ swoj¹ sytuacjê jako dziec-ka, które nigdy nie doœwiadczy³o bezwarunkowej ak-ceptacji, mi³oœci, poczucia wiêzi ze strony rodziców. Charakterystyczne jest, i¿ w jego przypadku, podobnie jak w wielu innych, deficyty wczesnodzieciêce znala-z³y oddŸwiêk w postaci masywnych zaburzeñ w okre-sie adolescencji.
Bardzo wa¿ne w kontekœcie omawianej problematyki s¹ badania Gibsona i Jeffersona(84), którzy wykazali, ¿e
istotny wp³yw na rozwój obrazu siebie ma dostrzegane przez adolescentów zaanga¿owanie ze strony rodziców. Jednoczeœnie potwierdzono, ¿e du¿e znaczenie dla ob-razu w³asnej osoby ma tzw. relacja wspieraj¹ca rozwój (growth-fostering). Charakter tych relacji t³umaczony jest w nastêpuj¹cy sposób: dziêki doœwiadczeniom ¿yciowym adolescenci odkrywaj¹ znaczenie kontaktów z innymi ludŸmi oraz maj¹ mo¿liwoœæ doœwiadczenia w³asnej efektywnoœci. To m.in. te relacje dostarczaj¹ wiedzy na temat wartoœci kontaktów z innymi ludŸmi (sense of connection) i stanowi¹ klucz do psychicznego dobro-stanu jednostki (psychological well-being)(85).
Wzmacnia-j¹ one rozwój psychologiczny jednostki.
W wymienionych badaniach okaza³o siê, ¿e na rozwój Ja u adolescentów maj¹ wp³yw rodzice, rówieœnicy oraz inne istotne osoby. Szczególnie wa¿ne z punktu widze-nia rozwoju okaza³y siê takie grupy spo³eczne, takie jak szko³a, koœció³, oraz grupy sportowe. Wyniki te potwier-dzaj¹ wczeœniejsze badania i wskazuj¹, ¿e szko³a mo¿e mieæ silny wp³yw na osoby w okresie adolescencji, nie-kiedy nawet bardziej istotny ni¿ wp³yw grupy rówieœni-czej i rodziców(86). Pozosta³e dwie wymienione grupy
odgrywaj¹ istotn¹ rolê jako Ÿród³o wsparcia. Przyna-le¿noœæ do grupy jest wa¿na dla rozwoju obrazu siebie. Umo¿liwia nawi¹zywanie ró¿norodnych kontaktów
w bezpiecznym œrodowisku z innymi cz³onkami, którzy poprzez bycie w grupie maj¹ wspólne doœwiadczenia i cele. W ten sposób powstaje sytuacja, w której m³ody cz³owiek ma szansê doœwiadczyæ poczucia bezpieczeñ-stwa i wzajemnego zaufania.
Podsumowuj¹c, mo¿na stwierdziæ, ¿e zaanga¿owanie ze strony rodziców, ale tak¿e tzw. relacje wspieraj¹ce rozwój: z rówieœnikami, osobami bêd¹cymi autorytetami oraz osobami z okreœlonych grup spo³ecznych pozytywnie wp³ywaj¹ na rozwój Ja u adolescentów(7,84,87). Warto
do-daæ, i¿ badania Offera(88)wykaza³y, ¿e czynniki te s¹
istot-ne niezale¿nie od kultury, w której ¿yj¹ m³odzi ludzie. Wymownym przyk³adem dla omawianych powy¿ej kwestii mo¿e byæ przypadek 16-letniej dziewczyny, któ-ra potrzebowa³a intensywnego leczenia w trybie am-bulatoryjnym pó³ roku po nag³ej œmierci matki. Objêta opiek¹ przez nasz¹ poradniê podjê³a intensywn¹ psy-choterapiê wspomagan¹ farmakologicznie. Po rocznej wspó³pracy jej kondycja psychiczna na tyle siê popra-wi³a, ¿e dziewczyna mog³a wróciæ do szko³y. Znów za-czê³a postrzegaæ siebie jako osobê wartoœciow¹, goto-w¹ do podejmowania kolejnych wyzwañ. Na przyk³ad ponownie zaczê³a prowadziæ program telewizyjny dla dzieci. Wydaje siê, i¿ jednym z czynników, które temu sprzyja³y, by³y zasoby, które zd¹¿y³a nabyæ do mo-mentu owego traumatycznego wydarzenia. Zawsze ze strony rodziców, a tak¿e rówieœników otrzymywa³a du-¿e wsparcie, dziêki czemu mog³a czuæ siê wartoœciow¹ osob¹. Poczucie akceptacji, zrozumienia towarzyszy³o jej przez ca³e ¿ycie.
Na koniec przytoczone zostan¹ wyniki badañ przepro-wadzonych przez cytowan¹ ju¿ Laible(5). Mia³y na celu
odpowiedzieæ na pytanie, jaki wp³yw na poczucie w³as-nej wartoœci ma przywi¹zanie do rodziców i rówieœników oraz jaki wp³yw na poczucie w³asnej wartoœci maj¹ em-patia, agresja i zachowania prospo³eczne. Na podsta-wie tych badañ mo¿na stpodsta-wierdziæ, ¿e przywi¹zanie do rodziców ma bezpoœrednio wp³yw na poczucie w³asnej wartoœci i adolescenci maj¹cy bezpieczne relacje z ro-dzicami wykazuj¹ wy¿szy poziom samooceny ni¿ ci, którzy przejawiaj¹ brak takich relacji (insecure attach-ment). Wyniki te s¹ zgodne z teori¹ przywi¹zania(16,25).
Jeœli chodzi o wp³yw przywi¹zania do rówieœników, to tak¿e mia³ on wp³yw na samoocenê, jednak rolê po-œrednicz¹c¹ w tej zale¿noœci odgrywa³a empatia i za-chowania prospo³eczne. Przywi¹zanie do rówieœników okaza³o siê silnie skorelowane z poziomem empatii. Wykazano istotny zwi¹zek miêdzy satysfakcjonuj¹cy-mi, bezpiecznymi relacjami z rówieœnikami a wysokim poziomem empatii. Dane, jakie otrzymano, s¹ zgodne z innymi badaniami i wynika z nich, ¿e relacje z rówieœ-nikami dostarczaj¹ unikalnej okazji do rozwoju empa-tii, wspomagaj¹ rozwój zachowañ prospo³ecznych, przy-czyniaj¹ siê do zmniejszenia ryzyka rozwoju zachowañ agresywnych, a tak¿e wyst¹pienia problemów emocjo-nalnych(89-91). Jednoczeœnie przywi¹zanie do rówieœników
Rys. 2. Zale¿noœæ miêdzy przywi¹zaniem do rodziców i ró-wieœników a zachowaniami prospo³ecznymi, em-pati¹ i samoocen¹ wg Laible i wsp.(5)
Przywi¹zanie do rodziców Empatia Samoocena Przywi¹zanie do rówieœników Zachowania prospo³eczne Zachowania agresywne
53
wi¹za³o siê pozytywnie z dzia³aniami prospo³ecznymi,co silnie ³¹czy siê z poziomem empatii danej osoby. Autorzy sugeruj¹, ¿e byæ mo¿e bezpieczne przywi¹zanie do rówieœników jest mocniejszym predyktorem empatii ni¿ przywi¹zanie do rodziców. Jednoczeœnie w tych sa-mych badaniach empatia by³a silnie skorelowana z za-chowaniami prospo³ecznymi. Osoby charakteryzuj¹ce siê wysokim poziomem empatii anga¿owa³y siê w wiê-cej dzia³añ na rzecz innych oraz przejawia³y ni¿szy po-ziom agresji ni¿ osoby z niskim popo-ziomem empatii. Wy-niki te wskazuj¹ na mo¿liwoœæ ró¿nych kierunków zale¿noœci pomiêdzy badanymi czynnikami: samooce-n¹, empati¹ oraz zachowaniami prospo³ecznymi. Mo¿-na stwierdziæ, ¿e badania te potwierdzaj¹ teoriê, i¿ po-dejmowanie zachowañ prospo³ecznych jest zwi¹zane z ogólnym dobrym samopoczuciem (well-being) adole-scentów(37)oraz pozytywn¹ samoocen¹, ukszta³towan¹
na bazie relacji z rodzicami i rówieœnikami. Rys. 2 jest graficzn¹ ilustracj¹ omówionych powy¿ej badañ.
P
POODDSSUUMMOOWWAANNIIEE
Celem niniejszej pracy by³o pokazanie, jak wa¿nymi ob-szarami w ¿yciu adolescenta s¹ relacje z rodzicami i ró-wieœnikami. Ka¿da z nich ma swoj¹ specyfikê i dynamikê, a jednoczeœnie obie wspó³istniej¹ w ¿yciu dorastaj¹cego cz³owieka – nak³adaj¹ siê na siebie, przenikaj¹, wzajem-nie na siebie wp³ywaj¹. Z ca³¹ pewnoœci¹ odgrywaj¹ wzajem- nie-bagateln¹ rolê w newralgicznym okresie przechodzenia z dzieciñstwa w doros³oœæ. Przedstawione przyk³ady ilu-struj¹, ¿e niezwykle istotnymi obiektami przywi¹zania pozostaj¹ rodzice przy jednoczesnej, coraz wa¿niejszej roli kszta³tuj¹cych siê relacji rówieœniczych.
W wielu pracach poruszaj¹cych tê problematykê pod-kreœla siê, jak wa¿ne jest zrozumienie ze strony rodzi-ców zmian zachodz¹cych w okresie dorastania. Ich ela-stycznoœæ w postêpowaniu, wsparcie s¹ dla m³odych ludzi niezwykle istotne i przyczyniaj¹ siê do tworzenia satysfakcjonuj¹cych bliskich zwi¹zków z innymi(92,93)
Korzystne relacje, zwi¹zki z rówieœnikami, podobnie jak z rodzicami, s¹ potrzebne do konstruktywnego rozwoju Ja adolescentów oraz kszta³towania siê globalnej samo-oceny(94,95). Wyniki badañ sugeruj¹, ¿e rówieœnicy i
roman-tyczni partnerzy stopniowo staj¹ siê coraz istotniejszymi obiektami w ¿yciu adolescentów i zaczynaj¹ w pewnym sensie zastêpowaæ rodziców w spe³nianiu ról wynikaj¹-cych z potrzeby przywi¹zania(25,26,96,97).
PIŒMIENNICTWO: BIBLIOGRAPHY: 1
1.. Offer D., Schonert-Reichl K.A.: Debunking the myths of adolescence: findings from recent research. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry 1992; 31: 1003-1014.
2
2.. Greenberg M.T., Siegel J.M., Leitch C.J.: The nature and importance of attachment relationships to parents and peers during adolescence. Journal of Youth and Adoles-cence 1983; 12: 373-386.
3
3.. Raja S.N., McGree R., Stanton W.R.: Perceived attach-ments to parents and peers and psychological well-being in adolescence. Journal of Youth and Adolescence 1992; 21: 471-485.
4
4.. Field T., Diego M., Sanders C.: Adolescents’ parent and peers relationships. Adolescence 2002; 37: 121-130. 5
5.. Laible D.J., Carlo G., Roesch S.C.: Pathways to self-esteem in late adolescence: the role of parent and peer attach-ment, empathy, and social behaviours. J. Adolesc. 2004; 27: 703-716.
6
6.. Wilkinson R.B., Walford W.A.: Attachment and personal-ity in the psychological health of adolescents. Personalpersonal-ity and Individual Differences 2001; 31: 473-484.
7
7.. Corsano P., Majorano M., Champretavy L.: Psychological well-being in adolescence: the contribution of interperson-al relations and experience of being interperson-alone. Adolescence 2006; 41: 341-353.
8
8.. Ainsworth M.D.S., Bowlby J.: An ethological approach to personality development. Am. Psychol. 1991; 46: 333-341. 9
9.. Bowlby J.: Attachment and Loss. Vol. 1. Attachment. Basic Books, New York 1969/1982.
1
100.. Laursen B., Collins W.A.: Parent-child communication during adolescence. W: Vangelisti A.L. (red.): Handbook of Family Communication. Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, NJ 2004: 333-348.
1
111.. Armsden G.G., Greenberg M.T.: The inventory of parent and peer attachment: individual differences and their rela-tionship to psychological well-being in adolescence. Jour-nal of Youth and Adolescence 1987; 16: 427-454. 1
122.. Blain M.D., Thompson J.M., Whiffen V.E.: Attachment and perceived social support in late adolescence: the inter-action between working models of self and others. Journal of Adolescent Research 1993; 8: 226-241.
1
133.. Bradford E., Lyddon W.J.: Current parental attachment: its relation to perceived psychological distress and relation-ship satisfaction in college students. J. Coll. Stud. Dev. 1993; 34: 256-272.
1
144.. Lapsley D.K., Rice K.G., Fitzgerald D.P.: Adolescent attach-ment, identity, and adjustment to college: implications for the continuity of adaptation hypothesis. Journal of Coun-seling and Development 1990; 68: 561-565.
1
155.. Lamborn S.D., Mounts N.S., Steinberg L., Dornbusch S.M.: Patterns of competence and adjustment among adolescents from authoritative, authoritarian, indulgent, and neglectful families. Child Dev. 1991; 62: 1049-1065. 1
166.. Harter S.: Causes, correlates, and the functional role of global self-worth: a lifespan perspective. W: Kolligian J., Sternberg R. (red.): Perceptions of Competence and Incom-petence Across the Lifespan. Yale University Press, New Haven, CT 1990: 67-98.
1
177.. Hamilton C.E.: Continuity and discontinuity of attachment from infancy through adolescence. Child Dev. 2000; 71: 690-694.
1
188.. Waters E., Hamilton C.E., Weinfield N.S.: The stability of attachment security from infancy to adolescence and early adulthood: general introduction. Child Dev. 2000; 71: 678-683.
1
199.. Thompson B.: Canonical correlation analysis. W: Grimm L.G., Yarnold P.R. (red).: Reading and Understanding More Multivariate Statistics. American Psychological Asso-ciation, Washington, DC 2000: 285-316.
2
200.. Lewis M., Feiring C., Rosenthal S.: Attachment over time. Child Dev. 2000; 71: 707-720.
54
2
211.. Elliott G.R., Feldman S.S.: Capturing the adolescent expe-rience. W: Feldman S.S., Elliott G.R. (red.): At the Thresh-old: The Developing Adolescent. Harvard University Press, Cambridge, MA 1990: 1-13.
2
222.. Habermas T., Bluck S.: Getting a life: the emergence of the life story in adolescence. Psychol. Bull. 2000; 126: 748-769. 2
233.. Namys³owska I.: Adolescencja – wiek dorastania. W: Na-mys³owska I. (red.): Psychiatria dzieci i m³odzie¿y. Wy-dawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004: 231-246. 2
244.. Ostoja-Zawadzka K.: Cykl ¿ycia rodzinnego. W: de Bar-baro B. (red.): Wprowadzenie do systemowego rozumie-nia rodziny. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków 1999: 18-30.
2
255.. Allen J.P., Land D.: Attachment in adolescence. W: Cas-sidy J., Shaver P.R. (red.): Handbook of Attachment: The-ory, Research, and Clinical Applications. Guilford Press, New York 1999: 319-335.
2
266.. Carlo G., Fabes R.A., Laible D., Kupanoff K.: Early ado-lescence and prosocial/moral behavior II: the role of social and contextual influences. Journal of Early Adolescence 1999; 19: 133-147.
2
277.. Nickerson A.B., Nagle R.J.: Parent and peer attachment in late childhood and early adolescence. Journal of Early Adolescence 2005; 25: 223-249.
2
288.. Furman W., Buhrmester D.: Age and sex differences in perceptions of networks of personal relationships. Child Dev. 1992; 63: 103-115.
2
299.. Noller P.: Relationships with parents in adolescence: pro-cess and outcome. W: Montemayor R., Adams G.R., Gul-lotta T.P. (red.): Personal Relationships During Adoles-cence. Sage, Thousand Oaks, CA 1994: 33-77.
3
300.. Doherty W.J., Beaton J.M.: Mothers and fathers parent-ing together. W: Vangelisti A.L. (red.): Handbook of Fam-ily Communication. Lawrence Erlbaum Associates, Mah-wah, NJ 2004: 269-286.
3
311.. Leaper C.: Gender, affiliation, assertion, and the interac-tive context of parent-child play. Dev. Psychol. 2000; 36: 381-393.
3
322.. Lieberman M., Doyle A.B., Markiewicz D.: Developmental patterns in security of attachment to mother and father in late childhood and early adolescence: associations with peer relations. Child Dev. 1999; 70: 202-213.
3
333.. Allen J.P., McElhaney K.B., Land D.J. i wsp.: A secure base in adolescence: markers of attachment security in the mother-adolescent relationship. Child Dev. 2003; 74: 292-307.
3
344.. Paterson J.E., Field J., Pryor J.: Adolescents’ perceptions of their attachment relationships with their mothers, fathers, and friends. Journal of Youth and Adolescence 1994; 23: 579-600.
3
355.. Williams S.K., Kelly F.D.: Relationships among involve-ment, attachinvolve-ment, and behavioral problems in adolescence: examining father’s influence. Journal of Early Adolescence 2005; 25: 168-196.
3
366.. Parker J.S., Benson M.J.: Parent-adolescent relations and adolescent functioning: self-esteem, substance abuse, and delinquency. Adolescence 2004; 39: 519-530.
3
377.. Laible D.J., Carlo G., Raffaelli M.: The differential rela-tions of parent and peer attachment to adolescent adjust-ment. Journal of Youth and Adolescence 2000; 29: 45-59. 3
388.. Broberg A.G., Ekeroth K., Gustafsson P.A. i wsp.: Self-reported competencies and problems among Swedish ado-lescents: a normative study of the YSR. Youth Self Report. Eur. Child Adolesc. Psychiatry 2001; 10: 186-193. 3
399.. Walker H.M., Nishioka V.M., Zeller R. i wsp.: Causal factors and potential solutions for the persistent under-identifica-tion of students having emounder-identifica-tional and behavioral
disor-ders in the context of schooling. Assessment for Effective Intervention 2000; 26: 29-39.
4
400.. Rönnlund M., Karlsson E.: The relation between dimen-sions of attachment and internalizing or externalizing problems during adolescence. J. Genet. Psychol. 2006; 167: 47-63.
4
411.. Laible D.J., Thompson R.A.: Mother-child discourse, attachment security, shared positive affect, and early con-science development. Child Dev. 2000; 71: 1424-1440. 4
422.. Claes M.E.: Friendship and personal adjustment during adolescence. J. Adolesc. 1992; 15: 39-55.
4
433.. Bina M., Cattelino E., Bonino S.: Psychological well-being during adolescence: the role of relations with peers and parents. Etá Evolutiva 2004; 79: 43-52.
4
444.. Schneider B.H., Younger A.J.: Adolescent-parent attach-ment and adolescents’ relations with their peers: a closer look. Youth and Society 1996; 28: 95-108.
4
455.. Bukowski W.M., Newcomb A.F., Hartup W.W. (red.): The Company They Keep: Friendship in Childhood and Ado-lescence. Cambridge University Press, New York 1996. 4
466.. Cattelino E., Bonino S.: The role of relationship with parents and friends. Etá Evolutiva 1999; 64: 67-78. 4
477.. Meeus W.H.J., Helsen M.J.E., Vollebergh W.A.M.: Parents and peers in adolescence: from conflict to connectedness. Four studies. W: Verhofstadt-Denéve L., Kienhorst I., Braet C. (red.): Conflict and Development in Adolescence. DSWO Press, Leiden 1996: 103-115.
4
488.. Kirchler E., Palmonari A., Pombeni M.L.: Developmen-tal tasks and adolescents’ relationships with their peers and their family. W: Jackson S., Rodriguez-Tomé H. (red.): Adolescence and Its Social Worlds. Lawrence Erlbaum Associates, Hove, UK 1993: 145-167.
4
499.. Howes C.: Attachment relationships in the context of multiple caregivers. W: Cassidy J., Shaver P.R. (red.): Hand-book of Attachment: Theory, Research, and Clinical Appli-cations. Guilford Press, New York 1999: 671-687. 5
500.. Thompson R.: Early sociopersonality development. W: Damon W. (red.): Handbook of Child Psychology. Wyd. 5, vol. 3: Social, Emotional, and Personality Development (Eisenberg N., vol. red.). Wiley, New York 1998: 25-104. 5
511.. MacDonald P.M.: Mother-child interactions and relations in adolescence: models of linkage. Dissertation Abstracts International 1998; 59: 3095.
5
522.. Fehrmann P. G., Keith T. Z., Reimers T. M.: Home influ-ence on school learning: direct and indirect parental invo-lvement on high school grades. Journal of Educational Research 1987; 80: 330-337.
5
533.. Flouri E., Buchanan A.: The role of father involvement and mother involvement in adolescents’ psychological well-being. British Journal of Social Work 2003; 33: 399-406. 5
544.. Keating L.M., Tomishima M.A., Foster S., Alessandri M.: The effects of a mentoring program on at-risk youth. Adolescence 2002; 37: 717-734.
5
555.. Turner S., Scherman A.: Big Brothers: impact on Little Brothers’ self-concepts and behaviors. Adolescence 1996; 31: 875-882.
5
566.. Frick P.J.: Childhood conduct problems in a family con-text. School Psychology Review 1993; 22: 376-385. 5
577.. Ary D.V., Duncan T.E., Biglan A. i wsp.: Development of adolescent problem behavior. J. Abnorm. Child Psychol. 1999; 27: 141-150.
5
588.. Dishion T.J., McMahon R.J.: Parental monitoring and the prevention of child and adolescent behavior: a conceptual and empirical formulation. Clinical Child and Family Psy-chology Review 1998; 1: 61-75.
5
599.. Forehand R., Miller K.S., Dutra R., Chance M.W.: Role of parenting in adolescent deviant behavior: replication across
55
and within two ethnic groups. J. Consult. Clin. Psychol. 1997; 65: 1036-1041.
6
600.. Jaccard J., Dittus P.J., Gordon V.V.: Parent-adolescent congruency in reports of adolescent sexual behavior and in communications about sexual behavior. Child Dev. 1998; 69: 247-261.
6
611.. Armsden G.C., McCauley E., Greenberg M.T. i wsp.: Parent and peer attachment in early adolescent depres-sion. J. Abnorm. Child Psychol. 1990; 18: 683-697. 6
622.. Feeney J.A., Noller P.: Adult Attachment. Sage, Thou-sand Oaks, CA 1996.
6
633.. Muris P., Meesters C., van den Berg S.: Internalizing and externalizing problems as correlates of self-reported attach-ment style and perceived parental rearing in normal ado-lescents. Journal of Child and Family Studies 2003; 12: 171-183.
6
644.. Muris P., Meesters C., van Melick M., Zwambag L.: Self-reported attachment style, attachment quality, and symp-toms of anxiety and depression in young adolescents. Personality and Individual Differences 2001; 30: 809-818. 6
655.. Allen J.P., McElhaney K.B., Kuperminc G.P., Jodl K.M.: Stability and change in attachment security across adoles-cence. Child Dev. 2004; 75: 1792-1805.
6
666.. Allen J.P., Moore C., Kuperminc G., Bell K.: Attachment and adolescent psychosocial functioning. Child Dev. 1998; 69: 1406-1419.
6
677.. Wilkinson R.B., Walford W.A.: The measurement of ado-lescent psychological health: one or two dimensions? Jour-nal of Youth and Adolescence 1998; 27: 443-455. 6
688.. Burke R.J., Weir T.: Benefits to adolescents of informal helping relationships with their parents and peers. Psychol. Rep. 1978; 42: 1175-1184.
6
699.. Diener E., Suh E.M., Lucas R.E., Smith H.L.: Subjective well-being: three decades of progress. Psychol. Bull. 1999; 125: 276-302.
7
700.. Headey B.W., Wearing A.J.: Understanding Happiness: A Theory of Subjective Well-Being. Longman Cheshire, Melbourne 1992.
7
711.. Wilkinson R.B.: Interactions between self and external rein-forcement in predicting depressive symptoms. Behav. Res. Ther. 1997; 35: 281-289.
7
722.. Shaver P.R., Hazan C.: Adult romantic attachment: theory and evidence. W: Perlman D., Jones W. (red.): Advances in Personal Relationships. Vol. 4, Jessica Kingsley, London 1993: 29-70.
7
733.. Feeney J.A., Noller P.: Attachment style as a predictor of adult romantic relationships. J. Pers. Soc. Psychol. 1990; 58: 281-291.
7
744.. Bartholomew K., Horowitz L.M.: Attachment styles among young adults: a test of a four-category model. J. Pers. Soc. Psychol. 1991; 61: 226-244.
7
755.. Collins N.L., Read S.J.: Adult attachment, working models and relationship quality in dating couples. J. Pers. Soc. Psychol. 1990; 58: 644-663.
7
766.. Buchholz E.S.: The Call of Solitude: Alonetime in a World of Attachment. Simon and Schuster, New York 1997. 7
777.. Kenny M.E., Gallagher L.A.: Instrumental and social/rela-tional correlates of perceived maternal and paternal attach-ment in adolescence. J. Adolesc. 2002; 25: 203-219. 7
788.. Kenny M.E., Moilanen D.L., Lomax R., Brabeck M.M.: Contributions of parental attachments to view of self and depressive symptoms among early adolescents. Journal of Early Adolescence 1993; 13: 408-430.
7
799.. Bowlby J.: Attachment and Loss. Vol. 2. Separation. Basic Books, New York 1973.
8
800.. van Wel F., Linssen H., Abma R.: The parental bond and the well-being of adolescents and young adults. Journal of Youth and Adolescence 2000; 29: 307-318.
8
811.. Kenny M.E., Griffiths J., Grossman J.: Self-image and parental attachment among late adolescents in Belize. J. Adolesc. 2005; 28: 649-664.
8
822.. Cooper M.L., Shaver P.R., Collins N.L.: Attachment styles, emotion regulation, and adjustment in adolescence. J. Pers. Soc. Psychol. 1998; 74: 1380-1397.
8
833.. Barber B.K.: Family, personality, and adolescent problem behaviors. Journal of Marriage and the Family 1992; 54: 69-79.
8
844.. Gibson D.M., Jefferson R.N.: The effect of perceived parental involvement and the use of growth-fostering relationships on self-concept in adolescents participating in GEAR UP. Adolescence 2006; 41: 111-125.
8
855.. Jordan J.V.: A relational approach to psychotherapy. Women and Therapy 1995; 16: 51-61.
8
866.. Way N., Robinson M.G.: A longitudinal study of the effects of family, friends, and school experiences on the psycho-logical adjustment of ethnic minority, low-SES adoles-cents. Journal of Adolescent Research 2003; 18: 324-346. 8
877.. Cotterell J.L.: The relation of attachments and supports to adolescent well-being and school adjustment. Journal of Adolescent Research 1992; 7: 28-42.
S
Szzaan
no
ow
wn
nii A
Au
utto
orrzzyy!!
Uprzejmie przypominamy, ¿e zgodnie z rozporz¹dzeniem Ministra Zdrowia z dn. 6 paŸdziernika 2004 roku w sprawie sposobów dope³nienia obowi¹zku doskonalenia zawodowego lekarzy i lekarzy dentystów publikacja artyku³u w czasopiœmie „PSYCHIATRIA I PSYCHOLOGIA KLINICZNA” – indeksowanym w Index Copernicus
– umo¿liwia doliczenie 20 punktów edukacyjnych za ka¿dy artyku³ do ewidencji doskonalenia zawodowego.
56
8
888.. Offer D.: The Psychological World of the Teenenger: A Study of Normal Adolescent Boys. Basic Books, New York 1969.
8
899.. Eisenberg N., Fabes R.A.: Prosocial development. W: Damon W. (red.): Handbook of Child Psychology. Wyd. 5, vol. 3: Social, Emotional, and Personality Development (Eisenberg N., vol. red.). Wiley, New York 1998: 701-778. 9
900.. Garnefski N., Diekstra R.F.: Perceived social support from family, school, and peers: relationship with emotional and behavioral problems among adolescents. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry 1996; 35: 1657-1664. 9
911.. Coie J.D., Dodge K.A.: Aggression and antisocial behavior. W: Damon W. (red.): Handbook of Child Psychology. Wyd. 5, vol. 3: Social, Emotional, and Personality Devel-opment (Eisenberg N., vol. red.). Wiley, New York 1998: 779-862.
9
922.. Sillars A., Koerner A., Fitzpatrick M.A.: Communication and understanding in parent-adolescent relationships. Human Communication Research 2005; 31: 102-128.
9
933.. Barrocas A.L.: Adolescent attachment to parents and peers. The Emory Center for Myth and Ritual in American Life, Working Paper 2006, No. 50: 1-24.
9
944.. Black K.A., McCartney K.: Adolescent females’ security with parents predicts the quality of peer interactions. Social Development 1997; 6: 91-110.
9
955.. Fass M.E., Tubman J.G.: The influence of parental and peer attachment on college students’ academic achievement. Psychology in the Schools 2002; 39: 561-573.
9
966.. Hazan C., Zeifman D.: Pair bonds as attachments: evalu-ating the evidence. W: Cassidy J., Shaver P.R. (red.): Hand-book of Attachment: Theory, Research, and Clinical Appli-cations. Guilford Press, New York 1999: 336-354. 9
977.. Furman W., Simon V.A., Shaffer L., Bouchey H.A.: Ado-lescents’ working models and styles for relationships with parents, friends, and romantic partners. Child Dev. 2002; 73: 241-255.
Uprzejmie Pañstwa informujemy, ¿e w dniach 0044--0055..1122..22000088 rr.. odbêdzie siê we Wroc³awiu
V
V K
Ko
on
nggrreess P
Po
ollsskkiieeggo
o T
To
ow
waarrzzyyssttw
waa P
Pssyycch
ho
oggeerriiaattrryycczzn
neeggo
o
Tematem wiod¹cym tego wydarzenia o charakterze naukowym i edukacyjnym bêdzie: „„LLeecczzyyææ cczzyy nniiee lleecczzyyææ zzaabbuurrzzeenniiaa ppssyycchhiicczznnee ww wwiieekkuu ppooddeesszz³³yymm –– oodd kklliinniikkii ddoo ssttaannddaarrddóóww””
Kongres odbêdzie siê w Hotelu Wroc³aw, ul. Powstañców Œl¹skich 5/7. Wczeœniejsze zg³oszenia bêd¹ premiowane ulgow¹ op³at¹ rejestracyjn¹.
S
Seekkrreettaarriiaatt KKoonnggrreessuu::
Magdalena Cia³kowska, Patryk Piotrowski Akademia Medyczna we Wroc³awiu Wydzia³ Lekarski Kszta³cenia Podyplomowego
Katedra i Klinika Psychiatrii Wybrze¿e Pasteura 10 50-367 Wroc³aw tel.: 071 784 16 00 faks: 071 784 16 02 e-mail: sekretariat@ptpg.org.pl http://www.fozp.org.pl R
Reejjeessttrraaccyyjjnnaa oopp³³aattaa kkoonnggrreessoowwaa:: 1. standardowa:
• w I terminie (do 15 wrzeœnia 2008 r.): 150 z³ • w II terminie (do 15 listopada 2008 r.): 200 z³
• w dniu Kongresu: 300 z³
• wieczór galowy (dodatkowo p³atny): 150 z³ 2. ulgowa (studenci/doktoranci/osoby w trakcie specjalizacji):
• w I terminie (do 15 wrzeœnia 2008 r.): 100 z³ • w II terminie (do 15 listopada 2008 r.): 150 z³
• w dniu Kongresu: 250 z³
• wieczór galowy (dodatkowo p³atny): 150 z³
