Zastosowanie wiedzy geologicznej w archeologii

Zastosowanie wiedzy geologicznej w archeologii

Janusz Skoczylas

, Piotr Gunia

The application of geological knowledge in archeology. Prz. Geol., 64: 734–738. A b s t r a c t. The article presents different stages and directions of the cooperation between representatives of geological sciences and archaeologists, architects, conservators, art histo-rians and stonemasons. The spectacular results of this cooperation are most often achieved in three aspects: 1) stratigraphic, 2) environmental, palaeogeographic and cartographic, 3) petrographic and raw material. The article presents the authors’view of the purpose, scope and methods of forming new scientific sub-disciplines such as geoarchaeology, archaeometry, petroarchaeology and petroarchitecture. The authors pointed out the mutual benefits in cogni-tive and practical aspects, resulting from the cumulacogni-tive application of research methods from the fields of natural, exact and social sciences as well as humanities.

Keywords: petroarchaeology, archaeology, archaeometry, petroarchitecture, conservation of monuments, masonry, history

W badaniach nad okreœleniem przyrodniczych uwarun-kowañ historycznego rozwoju cz³owieka zawsze wiele miejsca i du¿¹ uwagê przywi¹zuje siê do zmian biotycznej sfery œrodowiska przyrodniczego, g³ównie jednak szaty roœlinnej, w mniejszym stopniu œwiata zwierzêcego. Z kolei elementy œrodowiska abiotycznego s¹ rozpatrywane w na-wi¹zaniu w³aœnie do przemian œrodowiska biotycznego. Zatem w pierwszej kolejnoœci, po biotycznych, s¹ brane pod uwagê uwarunkowania klimatyczne, hydrograficzne, orograficzne, dopiero potem, i to w du¿o mniejszym zakre-sie, przedmiotem zainteresowania s¹ stosunki glebowe, a w jeszcze mniejszym stopniu zwraca siê uwagê na litologiczne zró¿nicowanie pod³o¿a. Tak¿e w minimalnym stopniu i zakresie rozpoznaje siê z³o¿onoœæ budowy geologicznej obszaru i jej wp³yw na zasiedlanie terenu., m.in. z punktu widzenia zaspokojenia podstawowych potrzeb pradziejowe-go cz³owieka w dostêpnoœci, mo¿liwoœci pozyskania i wy-korzystania u¿ytecznych kopalin, g³ównie jednak surowców skalnych i chemicznych, rud metali, kamieni szlachetnych itp. Jeszcze rzadziej s¹ uwzglêdniane wyniki badañ geolo-gicznych w kompleksowym rozumieniu studiów nad œro-dowiskiem geograficznym i kultur¹ cz³owieka.

O randze i znaczeniu poznania, dokumentacji, eksplo-atacji oraz u¿ytkowania bogactw mineralnych i skalnych mo¿e przecie¿ œwiadczyæ historyczny ju¿ podzia³ dziejów na epoki kamienia, ¿elaza, br¹zu. Niejako w opozycji do rangi i wagi tego elementu œrodowiska przyrodniczego niewiele wysi³ku badawczego koncentruje siê na abiotycz-nych surowcowych uwarunkowaniach rozwoju cywilizacji. Przyk³adem pewnego niedostatku wiedzy geologicznej w dorobku badañ archeologicznych jest fakt ci¹g³ego i upor-czywego dzielenia np. neolitycznych narzêdzi wykonanych z surowców skalnych na krzemienne i kamienne. Ten nie-trafny z geologicznego punktu widzenia podzia³ – krzemieñ to tak¿e kamieñ – ci¹gle pokutuje w literaturze archeolo-gicznej. Od ponad 40 lat proponuje siê, zachowuj¹c istotê podzia³u z punktu widzenia potrzeb archeologii, wyró¿niæ przedmioty krzemienne i niekrzemienne.

Celem artyku³u jest przybli¿enie roli i znaczenia wie-dzy geologicznej w archeologii. W historii ludzkoœci nie znamy ¿adnego przyk³adu gospodarki, która obywa³aby siê bez wykorzystania surowców mineralnych i skalnych. Ta problematyka dotyczy poszukiwania, znajdowania, osza-cowania iloœci zasobów, czyli dokumentowania, wydoby-wania i przetwarzania (technologii), a tak¿e zastosowydoby-wania (u¿ytkowania, wykorzystania). Na ró¿nych etapach cywili-zacyjnego rozwoju metody i zakres tych dzia³añ ulega³y znacz¹cym zmianom. Zwracano wiêksz¹ lub mniejsz¹ uwa-gê na szacowanie wielkoœci zasobów. Ró¿ne by³y równie¿ mo¿liwoœci i potrzeby przetwarzania surowców mineral-nych, a tak¿e, co za tym idzie, rozwoju technologii. Jeszcze w dniu dzisiejszym surowce mineralne s¹ konieczne do wytworzenia ok. 70% produktów gospodarki, nawet w naj-bardziej rozwiniêtych krajach.

ROLA GEOARCHEOLOGII W BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH

Interdyscyplinarne podejœcie do obiektów archeolo-gicznych jest bardzo czêsto zwi¹zane z archeologi¹ œrodo-wiskow¹ lub histori¹ œrodowiska (Deagan, 2008). W tym kontekœcie, geoarcheologiê definiuje siê jako dyscyplinê naukow¹, która ma na celu „badanie dynamiki œrodowiska w zwi¹zku z histori¹ i archeologi¹” (Fouache, 2007). Inne spojrzenie na ten problem to „wykorzystanie metod labora-toryjnych zapo¿yczonych z geologii i prehistorii na rzecz archeologii” (Rapp, 2009). W polemikach podkreœla siê jednak, ¿e pierwsza z cytowanych definicji jest zbyt szero-ka, a druga zbyt „instrumentalna”, k³ad¹ca nacisk na doœæ znacz¹c¹ rolê wykorzystania metod laboratoryjnych kosz-tem Ÿróde³ historycznych (Fouache, 2007).

Kompromisowe w tej kwestii wydaje siê byæ stanowi-sko wypracowane przez Grupê Robocz¹ do spraw Geoar-cheologii podczas Szóstej Miêdzynarodowej Konferencji Stowarzyszenia Geomorfologów (IAG), która odby³a siê w Saragossie w Hiszpanii we wrzeœniu 2005 r. Zgodnie

1

Instytut Geologii, Wydzia³ Nauk Geograficznych i Geologicznych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ul. Maków Polnych 16, 60-686 Poznañ; skocz@amu.edu.pl.

2

Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, ul. Cybulskiego 30, 50-205 Wroc³aw; piotr.gunia@uwr.edu.pl. J. Skoczylas P. Gunia

z przedstawionym tam projektem, geoarcheologia ma byæ rozumiana jako: „zastosowanie metod zapo¿yczonych z geografii i geologii, dla odtworzenia œrodowiska sedy-mentacji i dynamiki krajobrazu w perspektywie archeolo-gicznej” (Fouache, 2007). I trudno siê z tym nie zgodziæ.

Niezale¿nie od sporu dotycz¹cego definicji, w geoar-cheologii w bardzo istotny sposób podkreœla siê rolê sedy-mentacji jako czynnika obrazuj¹cego funkcjonowanie dawnych spo³eczeñstw. Procesy te stanowi¹ bowiem nieza-przeczalne dowody dzia³alnoœci cz³owieka w ró¿nej skali, poczynaj¹c od lokalnego zagospodarowania powierzchni terenu w celu zapewnienia odpowiedniej iloœci ¿ywnoœci, po rozleg³e zmiany krajobrazu spowodowane osadnictwem lub wydobyciem i przeróbk¹ kopalin. W niektórych pra-cach geoarcheologicznych s¹ wymieniane dwie warstwy – tzw. pod³o¿e oraz warstwa antropogeniczna stworzona i przekszta³cana przez cz³owieka, np. podczas produkcji ró¿nych dóbr i wartoœci (Deagan, 2008).

W geoarcheologicznych analizach sedymentologicz-nych czêsto dokonuje siê rozgraniczenia na dwa rodzaje materia³u klastycznego, tj. gleby i osady. Za gleby s¹ uwa-¿ane wy¿sze bardziej drobnoziarniste partie osadów lub litych ska³ zmienione podczas oddzia³ywania czynników atmosferycznych, poddawane uprawom przez cz³owieka czy posiadaj¹ce bioturbacje. W pewnych okolicznoœciach mog¹ one dostarczyæ informacji o przesz³oœci œrodowiska i zagospodarowania przestrzennego, podczas gdy w innych pomagaj¹ w zrozumieniu u³o¿enia pozosta³oœci organicz-nych (Environmental..., 2002). Prowadzone s¹ te¿ badania mikroskopowe próbek gleby o nienaruszonej strukturze w celu analizy akumulacji i przegrupowania jej cz¹stek oraz zbadania charakteru kontaktów z glebami macierzystymi o „normalnej” pozycji stratygraficznej (Milek, 1997).

W ujêciu geoarcheologicznym osad jest pojêciem o szerszym znaczeniu, obejmuj¹cym wszystkie zdepono-wane ska³y klastyczne, które by³y transportozdepono-wane i zmie-niane przez wiele procesów (powodŸ, wiatr i inne). Udzia³ ludzi w tworzeniu osadów mo¿e obejmowaæ takie dzia³ania, jak np.: tworzenie tarasów ziemnych, roboty budowlane lub wyrównywanie powierzchni (Environmental..., 2002).

Nale¿y w tym miejscu równie¿ podkreœliæ, ¿e analiza gleb i osadów stanowi tak¿e cenne Ÿród³o informacji na temat modyfikacji pierwotnej litostratygrafii osadów, spo-wodowanej erozj¹, wypalaniem ziemi i upraw¹ gruntów ornych. Stanowi¹ one tak¿e podstawê ka¿dego projektu archeologicznego zwi¹zanego z wg³êbn¹ penetracj¹ gruntu.

Nowym sposobem podejœcia naukowego w geoarcheo-logii jest iloœciowa analiza mikrozabytków znajduj¹cych siê w poszczególnych warstwach. Interpretacja tych danych czêsto pozwala na wyró¿nienie charakterytycznych cech osadnictwa w danym interwale chronologicznym, np. pro-dukcja ceramiki i ozdób metalowych, charakterystyka od-padów organicznych i nieorganicznych itd. (Pawlikowski & S³owioczek, 2015).

Analizy chemiczne ró¿nych warstw gleb i osadów pole-gaj¹ na oznaczeniu instrumentalnym zawartoœci wybranych pierwiastków g³ównych i œladowych. Najczêœciej wykonuje siê oznaczenia zawartoœci fosforu (fosforanów), w celu okreœlenia iloœci odpadów ludzkich i zwierzêcych, iloœci wêglanów lub koncentracji wêgla ca³kowitego lub orga-nicznego. Oznaczenia koncentracji wybranych pierwiast-ków œladowych w wêglach drzewnych z ognisk (np. metali

kolorowych) mog¹ byæ wykorzystywane tak¿e do zlokalizo-wania miejsc wystêpozlokalizo-wania zabytków metalowych w tych paleniskach (Pawlikowski & S³owioczek, 2013). Równo-czeœnie s¹ prowadzone próby zastosowania wspó³czesnych metod biochemicznych (biomarkerów) do analiz pozo-sta³oœci materia³ów biologicznych w glebie (Simpson i in., 1999).

PETROARCHEOLOGIA – MIÊDZY GEOLOGI¥, ARCHEOLOGI¥, ARCHITEKTUR¥, HISTORI¥ SZTUKI I KONSERWACJ¥

W badaniach geologicznych materia³u archeologiczne-go i na stanowiskach archeologicznych mo¿na wyró¿niæ co najmniej trzy aspekty: stratygraficzny, œrodowiskowo-pa-leogeograficzno-kartograficzny i petrograficzno-surowco-wy. W zale¿noœci od postawionego celu i zastosowanych metod, w ci¹gu wielu lat wspó³pracy, wykszta³ci³y siê ró¿ne subdyscypliny o interesuj¹cych i wartych ponownego zdefi-niowania nazwach.

W ubieg³ym wieku powszechnie u¿ywano terminu petroarcheologia. W ujêciu Štelcla & Maliny (1970, s. 7) przedmiotem badañ petroarcheologii s¹ „zabytki archeolo-giczne wykonane z surowców skalnych i mineralnych (ka-mienne narzêdzia, pó³fabrykaty, odpadki produkcyjne, kamienne materia³y budowlane, naczynia gliniane i ka-mienne, zaprawy wapienne i cementowe itp.)”. Petroarcheo-logia bada je przy ³¹cznym zastosowaniu metod petrograficz-nych i archeologiczpetrograficz-nych. W wyniku dok³adnego okreœlenia surowca, jego pochodzenia i struktury, a tak¿e po przepro-wadzeniu analizy morfometrycznej, typologicznej i funk-cjonalnej uzyskuje siê wieloaspektow¹ charakterystykê badanego zabytku, który staje siê w ten sposób wiarygodnym i wartoœciowym Ÿród³em poznania spo³eczeñstwa ludzkiego. Z definicji tej wynika dwoisty charakter Ÿróde³, na jakich opiera siê petroarcheologia. Z jednej strony s¹ to dane archeologiczne, z drugiej zaœ informacje petrograficz-ne. W przypadku np. kamiennych narzêdzi neolitycznych charakterystyka archeologiczna dotyczyæ mo¿e takich cech jak m.in. morfologia, chronologia, rozprzestrzenienie i przy-nale¿noœæ kulturowa itp., natomiast charakterystyka petro-graficzna – rodzaju surowca skalnego, miejsca i sposobu jego wystêpowania, a tak¿e jego cech fizycznych, w tym szczególnie technicznych. Konkretnym przyk³adem takiego petroarcheologicznego opisu neolitycznych przedmiotów mo¿e byæ praca Kulczyckiej-Leciejewiczowej i in. (1996).

Petroarcheologia mieœci siê we wspó³czesnym trendzie nauki zmierzaj¹cym do tworzenia nowych pól poznawczych, na pograniczu tradycyjnych, œciœle zdefiniowanych dyscyplin naukowych, w tym konkretnym przypadku nauk o Ziemi oraz nauk o wytworach skalnych i mineralnych ludzkiego dzia³ania. Problemy badawcze formowane na gruncie petro-archeologii powinny byæ rozwi¹zywane komplementarnym zastosowaniem metod badawczych w³aœciwych geologii, w tym zw³aszcza petrografii, i archeologii. Petroarcheologia jest specjalnoœci¹ interdyscyplinarn¹ miêdzy naukami o sko-rupie ziemskiej a naukami o materialnych (g³ównie skalnych i mineralnych) pozosta³oœciach cz³owieka w przesz³oœci. D¹¿y ona do okreœlenia kierunków rozwoju kultury duchowej i materialnej cz³owieka w przesz³oœci, a szczególnie w pra-historii. Najwa¿niejsze zagadnienia tej dziedziny dotycz¹ przedmiotów mineralnych i skalnych bêd¹cych œwiadomym

wytworem dzia³alnoœci cz³owieka w przesz³oœci. Mineralne i skalne przedmioty (zabytki) archeologiczne, ze wzglêdu na zachowanie naturalnej budowy wewnêtrznej, mog¹ byæ przedmiotem badañ, g³ównie petrografii. Z kolei wskutek zewnêtrznej obróbki tych ska³ stanowi¹ one materialny dowód dzia³alnoœci cz³owieka, s¹ w tej sytuacji równie¿ przedmiotem badañ nauk historycznych, g³ównie archeologii. Rozszerzaj¹c nieco zakres badawczy petroarcheologii, mo¿na zauwa¿yæ, ¿e ³¹czy ona ogó³ metod geologicznych, kartograficznych, historycznych, archeologicznych, archi-tektonicznych, urbanistycznych oraz konserwacji kamie-nia. W tej sytuacji przedstawia siê ona, nie tylko jako nauka interdyscyplinarna, ale raczej jako multidyscyplinarna.

Podkreœliæ nale¿y, ¿e odkryte pracami archeologiczny-mi i zabezpieczone kaarcheologiczny-mienne obiekty s¹ bogatym, spora-dycznie tylko wykorzystywanym, Ÿród³em-materia³em dla dog³êbnych studiów nad sposobem wykorzystania lokalne-go oraz importowanelokalne-go surowca skalnelokalne-go. Zachowane kamienne narzêdzia oraz fragmenty lub elementy obiektów budowlanych pozwalaj¹ petroarcheologii m.in.:

– wspó³czeœnie rozpoznaæ u¿ytkowany w okreœlonej przesz³oœci surowiec skalny;

– ustaliæ frekwencjê jego obecnoœci; – okreœliæ sposób jego obróbki;

– oceniæ podstawowe walory przyrodniczo-techniczne; – wskazaæ na zale¿noœci miêdzy walorami ska³y a funk-cj¹ narzêdzia lub elementu architektonicznego;

– rozpoznaæ i wskazaæ miejsca jego eksploatacji; – wnioskowaæ o sposobie eksploatacji lub pozyskania surowca skalnego;

– wnioskowaæ o sposobie organizacji transportu; – wskazaæ na sposoby i mo¿liwoœci zabezpieczenia surowca skalnego przed niszczeniem i degradacj¹;

– udostêpniæ surowiec skalny identyczny lub podobny pod wzglêdem estetycznym, a przede wszystkim fizyko--chemicznym, w pracach rekonstrukcyjnych i rewaloryza-cyjnych.

Ostatnio zarysowa³ siê problem, czy petroarcheologiê mo¿na ju¿ uznaæ za wyodrêbniaj¹c¹ siê dyscyplinê posi³ku-j¹c¹ archeologiê. Za twierdz¹c¹ odpowiedzi¹ na tak posta-wione pytanie przemawiaj¹ nastêpuj¹ce fakty:

– petroarcheologia ma w³asny przedmiot badañ, którym jest surowiec mineralny i skalny u¿ytkowany w przesz³oœci;

– petroarcheologia dopracowa³a siê ju¿ pewnego mode-lu postêpowania badawczego (Skoczylas & Prinke, 1981; Kulczycka i in., 1996);

– w wielu krajach, np. Czechach, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Izraelu, istniej¹ pracownie, zespo³y i laborato-ria petroarcheologiczne;

– co kilka lat odbywaj¹ siê miêdzynarodowe konferen-cje petroarcheologiczne;

– w wielu uczelniach, m.in. w Brnie, Poznaniu, Wroc³a-wiu, odbywa³y siê zajêcia dydaktyczne (wyk³ady i æwicze-nia) z petroarcheologii;

– znany jest podrêcznik z petroarcheologii Štelcla & Maliny (1975) pt. „Zaklady petroarcheologie” (Brno), a tak¿e skrypt Pawlikowskiego (1972) pt. „Petroarcheologia” (Kraków).

Wiele argumentów przemawia jednak przeciw uznaniu petroarcheologii za samodzieln¹ dyscyplinê. S¹ to:

– brak jednoznacznie w³asnych metod badawczych i zdecydowanie w³asnej terminologii;

– brak specjalistycznych czasopism z petroarcheologii (Skoczylas, 1990, 1991);

– pojawianie siê nazwy nowych subdyscyplin okreœ-laj¹cych formy wspó³pracy przedstawicieli nauk geolo-gicznych i archeologeolo-gicznych;

– brak okreœlonych mo¿liwoœci finansowych oraz instytucjonalnych;

– brak powszechnego uœwiadomienia o celowoœci roz-poznania surowca skalnego w kamiennym materiale archeo-logicznym;

– brak jasnych kryteriów sposobu zachowanie ca³oœci ekspozycyjnej przedmiotu badañ petroarcheologii.

W tej sytuacji sugestia o wyodrêbnianiu siê jej w odrêbn¹ dziedzinê nauki ma raczej charakter deklaratywny i chyba przedwczesny.

Chachlikowski (1994) okreœla petroarcheologiê jako dziedzinê osadzon¹ w ramach nauk historycznych, która poznaje kulturê z punktu widzenia ca³okszta³tu ludzkiego dzia³ania w przesz³oœci i ukierunkowanego na poszukiwa-nie oraz u¿ytkowaposzukiwa-nie surowców skalnych. Rozszerza on tak¿e przedmiot dzia³ania petroarcheologii, nie tylko na wiele ró¿norodnych znalezisk stanowi¹cych wyroby final-ne lub ich zniszczofinal-ne egzemplarze, ale tak¿e na ogó³ pozo-sta³oœci ³¹czonych z przetwórstwem kamienia, np. odpady z produkcji, formy niedokoñczone itp.

Autor ten, omawiaj¹c studia archeologiczno-petrogra-ficzne, uwa¿a, ¿e petroarcheologia jest jedynie „archeolo-gi¹ surowców skalnych”. Wed³ug niego jest to specjalnoœæ wy³aniaj¹ca siê w ramach ró¿nych problemów archeologii, podobnnie jak np. wytwórczoœæ metalurgiczna, która nie pretenduje do wyodrêbniania siê w osobn¹ dyscyplinê.

Ten bardziej archeologiczny punkt widzenia zosta³ rów-nie¿ zaprezentowany w propozycji okreœlenia wspólnych badañ przedstawicieli nauk petrograficznych i archeolo-gicznych jako archeopetrografia (Pazda & Sachanbiñski, 1991). Termin ten jednak nie przyj¹³ siê, gdy¿ szczególnie petrografom mo¿e sugerowaæ stare (?), pierwotne (?) metody badañ petrograficznych.

W literaturze funkcjonuje równie¿ termin petroarchitek-tura, która jest interdyscyplinarn¹ dziedzin¹ nauki, ³¹cz¹c¹ badania kamieni budowlanych i dekoracyjnych z zagadnie-niami archeologii, historii sztuki, historii kultury materialnej oraz problematykê praktyczn¹ zwi¹zan¹ z kamieniarstwem, a tak¿e z procesami deterioracji, renowacji i konserwacji kamienia (Kryza, 2011). Stosowany warsztat mineralogicz-no-petrograficzno-geochemiczny jest wg Kryzy (2009, 2011) bardzo u¿yteczny w badaniach historii zabytków, prowe-niencji kamieni, a tak¿e ich stanu zachowania oraz w rekon-strukcji, renowacji i konserwacji kamiennych zabytków. Rezultaty petroarchitektonicznych badañ mog¹ znaleŸæ sze-rokie spo³eczne zainteresowanie, m.in. w dydaktyce, turysty-ce, popularyzacji nauki, a tak¿e kamieniarstwie (Skoczylas, 2005, 2011; Kryza, 2009). W takim ujêciu petroarchitek-tura stanowiæ mo¿e czêœæ petroarcheologii, która zajmuje siê równie¿ kamiennymi narzêdziami i innymi mobilnymi przedmiotami kamiennymi.

W XXI w. coraz powszechniej wspólne badania przed-stawicieli nauk geologicznych i archeologii s¹ okreœlane jako archeometria. Jest ona subdyscyplin¹ posi³kuj¹c¹ archeologiê, szukaj¹c¹ odpowiedzi na pytania stawiane przez archeologów, przy u¿yciu metod wypracowanych przez nauki przyrodnicze i œcis³e. Archeometria obejmuje

szeroki zakres wielorakich analiz, m.in. geologicznych, geofizycznych, geomorfologicznych, mineralogicznych, chemicznych, fizycznych, biologicznych (Grant i in., 2002 s. 59, 60; Murray, 2007, s. 455–457). Rezultaty badañ archeometrycznych s¹ publikowane przede wszystkim w dwóch czasopismach: w brytyjskim „Archaeometry” i amerykañskim „Journal of Archaeological Science”. Przej-muje ona w zasadzie wszystkie domeny petroarcheologii rozumianej bardzo szeroko, jako nauki z pogranicza geologii i archeologii (Skoczylas & Prinke, 1981; Grodzicki, 2009).

Jedynie w krajach œrodkowej Europy wiêksz¹ estym¹ od koñca lat 60. XX w. cieszy siê termin petroarcheologia, interpretowana jako subdyscyplina interdyscyplinarna, z pogranicza archeologii, petrografii, mineralogii i geoche-mii, posi³kuj¹ca archeologiê.

Jeszcze inny termin – geoarcheologia – u¿yto dla okreœ-lenia badañ interdyscyplinarnych z pogranicza archeologii i nauk o Ziemi, gdzie metody geologiczne s³u¿¹ rozwi¹zy-waniu problemów z zakresu archeologii. (Joyner, 2005, s. 14). Ten termin preferuje wiêkszoœæ polskich cz³onków miêdzy-narodowego Stowarzyszenia Archeologii Œrodowiskowej.

KOHERENCJA GEOLOGII I ARCHEOLOGII

Niezale¿nie od stosowanej terminologii wspó³praca geologów, architektów, konserwatorów, archeologów itd., oprócz konkretnie postawionego wspólnego przedmiotu badañ, napotyka równie¿ na inn¹ sprzyjaj¹c¹ okolicznoœæ, wynikaj¹c¹ z istoty postêpowania badawczego w naukach o Ziemi i archeologii.

Archeologia bada na podstawie odkrytych zabytków archeologicznych dzieje ludzkoœci w okresie od pojawie-nia siê na ludzi Ziemi, a¿ do czasów, do których poznapojawie-nia, posiadamy dostateczn¹ iloœæ Ÿróde³ pisanych. Geologia jest natomiast nauk¹ o budowie i dziejach Ziemi, g³ównie skorupy ziemskiej oraz o procesach geologicznych, któ-rym ona podlega. Zatem obydwie nauki geologia i archeo-logia zajmuj¹ siê dziejami, jedna skorupy ziemskiej, druga cz³owieka. Obydwie maj¹ równie¿ w swym postêpowaniu badawczym wyraŸnie wyodrêbniony aspekt poznawczy – teoretyczny i praktyczny – utylitarny.

Na du¿e podobieñstwo w postêpowaniu badawczym historyka i geologa zwróci³ uwagê Ma³kowski (1928), w swoim programowym artykule o ochronie przyrody nie-o¿ywionej. Pisa³ on m.in. „Podobnie wiêc jak historyk chroni od zniszczenia dokumenty, bêd¹cymi jedynymi dowodami rzeczowymi w jego rozumowaniach, tak geolog powinien, o ile le¿y to w jego mocy, ochraniaæ te przedmio-ty i zjawiska, które dziêki osobliwym cechom wyró¿niaj¹ siê jako jedyne w swoim rodzaju lub bardzo rzadko spoty-kane dzia³ania czynników geologicznych”. W tym przy-padku w³aœnie na polu ochrony przyrody nieo¿ywionej szczególnie wyraŸnie rysuje siê podobieñstwo, a niekiedy to¿samoœæ wspólnych metod postêpowania badawczego.

Jeszcze dobitniej na wspólnotê badañ geologicznych i archeologicznych zwrócili uwagê Renfrew i Bahn (2002), podkreœlaj¹c m.in., ¿e archeologia jako dyscyplina nauko-wa powsta³a dopiero w po³owie XIX w., kiedy to geologia wyodrêbniona na prze³omie XVIII i XIX w. mia³a ju¿ okreœ-lone osi¹gniêcia, np. Hutton (1795), który wykaza³, ¿e stra-tyfikacja ska³ wynika z procesów ci¹gle jeszcze

zachodz¹cych w ró¿nych œrodowiskach przyrodniczych. Na tej podstawie powsta³a zasada uniformatyzmu wzboga-cona jeszcze przez Leyella (1830), który uzna³, ¿e warunki w dawnych okresach geologicznych by³y podobne do tych, jakie panuj¹ wspó³czeœnie. Ustalenia na gruncie nauk geo-logicznych stanowi³y punkt wyjœcia do archeologicznego stwierdzenia, ¿e przesz³oœæ by³a podobna pod wieloma wzglêdami do dnia dzisiejszego.

Renfrew & Bahn ( 2002) podkreœlaj¹ tak¿e, ¿e wpraw-dzie archeologia jest nauk¹ historyczn¹, jednak materia³ przez ni¹ odkrywany nie przemawia do nas s³owami. Obiekty odkrywane przez archeologa nie mówi¹ nic bez-poœrednio. Archeolog musi je uporz¹dkowaæ i zinterpreto-waæ. Podobnie dzia³a przyrodnik, w tym wypadku geolog, który gromadzi dane, przeprowadza eksperymenty, wyjaœnia dane, buduje model i weryfikuje go. Autorzy ci uwa¿aj¹, ¿e archeologia jest tyle nauk¹ przyrodnicz¹ ile humanistyczn¹.

Wspó³praca geologów, g³ównie petrografów, z archeo-logami doprowadzi³a do wykszta³cenia modelu postêpo-wania badawczego (Skoczylas & Prinke, 1987; Renfrew & Bahn, 2002). Rezultaty tej wspó³pracy dostarczaj¹ wielu nowych danych przede wszystkim naukom historycznym (archeologii, historii sztuki, etnologii, architekturze), cho-cia¿ wnosz¹ równie¿ nowe ustalenia do geologii. Mog¹ one dotyczyæ :

– trwa³oœci i przydatnoœci naturalnych surowców skal-nych,

– wniosków paleogeograficznych wskazuj¹cych na wy-stêpowanie, w okreœlonej czasowo przesz³oœci, na powierz-chni ziemi ska³ u¿ywanych do wyrobu np. narzêdzi kamiennych, materia³ów budowlanych, elementów archi-tektonicznych itp.,

– lokalizacji nieznanych dotychczas wychodni ska³, które w prahistorii by³y znane i eksploatowane. Przyk³a-dem na ziemiach polskich mog¹ byæ poszukiwania i odkry-cie przez Samsonowicza (1923, 1924) wychodni ró¿nych odmian krzemienia w Górach Œwiêtokrzyskich u¿ywanych do wyrobu narzêdzi.

Rezultaty badañ petrograficzno-archeologicznych, które bêdziemy konsekwentnie nazywali petroarcheologicznymi przyczyniaj¹ siê tak¿e do wykrywania pewnych niedosko-na³oœci i niekonsekwencji w dorobku nauk geologicznych i archeologicznych. Dziêki zastosowaniu petrografii do badañ kamiennych przedmiotów neolitycznych zwrócono uwagê na niekonsekwentny, z geologicznego punktu widzenia, podzia³ na narzêdzia z kamienia i krzemienia. Z kolei petroarcheologiczne poszukiwania Ÿróde³ zaopa-trywania siê w surowce kamienne w neolicie Ni¿u Polskie-go uœwiadomi³y jednostronny charakter badañ g³azów narzutowych, które dotychczas rozpatrywano g³ównie jako wyznaczniki kierunków i zasiêgów l¹dolodu, pomijaj¹c ich pe³n¹ charakterystykê petrograficzn¹ konieczn¹ do celów poznawczych i utylitarnych petroarcheologii.

Warto równie¿ podkreœliæ, ¿e dziêki badaniom petroar-cheologicznym odkryto ponownie materia³ budowlany, zapo-mniany ju¿ na ziemiach polskich, jakim by³a we wczesnym œredniowieczu czwartorzêdowa martwica wapienna. Sta-nowi³a ona w tym okresie wa¿ny surowiec skalny do obu-dowy otworów drzwiowych i okiennych, a tak¿e buobu-dowy sklepieñ kaplic, krypt i koœcio³ów (Ostrów Tumski, Ostrów Lednicki, Mogilno, Trzemeszno). Dziêki badaniom

petroar-cheologicznym na nowo rozpoczêto poszukiwania z³ó¿ tej ska³y, tak¿e w nawi¹zaniu do paleoklimatycznych i paleo-geograficznych badañ Ni¿u Polskiego.

PODSUMOWANIE

Dokonuj¹c odpowiedzi na pytanie, co daje petroarcheo-logia naukom geologicznym, nale¿y podkreœliæ, ¿e w war-stwie teoretycznej stanowi ona przyk³ad rozszerzenia zasiêgu stosowania metod przyrodniczych równie¿ na nauki humanistyczne, g³ównie historyczne. W dobie ingerencji metod nauk œcis³ych w nauki przyrodnicze jest to niew¹tpli-wie element wskazuj¹cy na niewykorzystane mo¿liwoœci metod przyrodniczych. W praktyce warto zauwa¿yæ, ¿e nauki o Ziemi, a szczególnie petrografia, maj¹ w petroar-cheologii charakter dyscypliny stosowanej. Stwierdziæ jed-nak wypada istnienie nowego aspektu tego zagadnienia, polegaj¹cego na tym, ¿e geologia zajmuje siê tutaj równie¿ odtwarzaniem kryteriów, warunków i potrzeb w zakresie eksploatacji oraz wykorzystania ska³ w przesz³oœci, w prze-ciwieñstwie do nastawienia na wspó³czesne cele praktyczne. Zatem geolog bada w³aœciwoœci tych surowców skalnych, które mia³y praktyczne znaczenie w przesz³oœci i zastana-wia siê, jak uzyskane ustalenia przenieœæ na grunt praktyki dnia dzisiejszego.

LITERATURA

CHACHLIKOWSKI P. 1994 – Geologia czy archeologia? Próba zarysu modelu postêpowania badawczego petroarcheologii. [W:] Skoczylas J. (red.), U¿ytkowanie surowców skalnych w pocz¹tkach pañstwa pol-skiego. Wyd. Pol. Tow. Geol., Inst. Geologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Poznañ: 79–90.

DEAGAN K A. 2008 – Environmental archaeology and historical archaeology. [W:]: Reitz E.J., Scarry C.M. & Scudder S.J. (red.), Sprin-ger Science _ Business Media, LLC, New York: 21–42.

ENVIRONMENTAL ARCHAEOLOGY. 2002 – A guide to the theory and practice of methods, from sampling and recovery to post-excava-tion. English Heritage Publications, Empress Litho, London: 1–48. FOUACHE E. 2007 – What is geoarchaeology?, Geodinamica Acta, 20 (4): I-II. Doi: 10.3166/ga.20.I-II.

GRANT J., GORIN S. & FLEMING N. 2002 – The archaeology couresbook – an introduction to study skills, topics and methods. Routledge. Taylor & Francis Group. London and New York: 1–346. GRODZICKI A. 2009 – Kamieñ w s³u¿bie cz³owieka – symbolika i dzieje. [W:] Dobierzewska-Morzymas E. & Jezierski A. (red.), O przyrodzie i kul-turze. Wyd. Uniwersytetu Wroc³awskiego. Wroc³aw: 239–261.

HUTTON J. 1975 – Theory of the Earth. Edinburgh.

JOYNER L. 2005 – Geoarchaeology. [W:] Salley R., Cocks R. & Plimer R. (red.), Encyclopedia of geology. Vol II (G to M), Elservier, Amsterdam-Boston: 14–21.

KRYZA R. 2009 – Kamieñ w Katedrze Wroc³awskiej – jak to widzi petro-graf. [W:] Lipiñska A. (red.), Materia³ rzeŸby. Miêdzy technik¹ a seman-tyk¹. Acta Universit. Vratislav., 3156, Historia Sztuki, 29: 73–91. KRYZA R. 2011 – Kamieñ w architekturze i sztuce: od Asuanu do ¯agania. [W:] ¯elaŸniewicz A., Wojewoda J. & Ciê¿kowski W. (red.), Mezozoik i kenozoik Dolnego Œl¹skiego, WIND, Wroc³aw: 195–209.

KULCZYCKA-LECIEJEWICZOWA A., MAJEROWICZ A., PRINKE A., SKOCZYLAS J. & WOJCIECHOWSKI W. 1996 – Opis zabytków kamiennych. Propozycja standaryzacji. Biblioteka Muzeal-nictwa i Ochrony Zabytków. Seria B, t.46. Wyd. Ministerstwo Kultury i Sztuki. Generalny Konserwator Zabytków. Warszawa: 1–66. LYELL Ch. 1830 – Principles of geology, vol. 1, London, John Murray. MA£KOWSKI S. 1928 – Cel i znaczenie ochrony zabytków przyrody nieo¿ywionej. Zabytki Przyrody Nieo¿ywionej Ziem Rzeczypospolitej Polskiej, 1: 5–8.

MILEK K.B. 1997 – Micromorphology and the medieval urban envi-ronment: examples from Ely and Peterborough, Cambridgeshire, Eng-land'. [W:] de Boe G. & Verhaeghe F. (red.), Environment and subsistence in medieval Europe: papers of the Medieval Europe, Brugge 1997 Conference, 9: 155–68.

MURRAY T. 2007 – Milestones in archaeology. A chronological encyclopedia. Oxford: 1–639.

PAWLIKOWSKI M. 1992 – Petroarcheologia. Skrypty Uczelniane AGH. No 1321. Wyd. AGH, Kraków: 1–99.

PAWLIKOWSKI M. & S£OWIOCZEK E. 2013 – W³asnoœci sorbcyjne wêgli ze stanowiska archeologicznego Tel el Farkha, Delta Nilu, Egipt, w œwietle badañ mineralogiczno-petrograficznych [W:] Ratajczak T., Rzepa G. & Bajda T. (red.), Sorbenty Mineralne. Wyd. AGH, Kraków: 327–336.

PAWLIKOWSKI M. & S£OWIOCZEK E. 2015 – Test results of fine sediment fractions from the Tell el-Farkha archaeological site, Nile Delta, Egypt. [W:] Bodzek J. (red.), Studies in Ancient Art and Civili-zation, 19: 41–56.

PAZDA S. & SACHANBIÑSKI M. 1991 – Problem eksploatacji, u¿yt-kowania i dystrybucji ³upków kwarcytowych (kwarcytowo-serycyto-wych) z rejonu Gór Strzeliñskich, jako surowca do sporz¹dzania ose³ek na Œl¹sku w staro¿ytnoœci. Acta Universit. Vratislav., 1232. Studia Archeologiczne, 20: 47–73.

RAPP G. 2009 – Archaeomineralogy. Natural Science in Archaeology. Springer-Verlag Berlin-Heidelberg.

RENFREW C. & BAHN P. 2002 – Archeologia. Teorie. Metody. Prak-tyka. Wyd. Pruszyñski i S-ka. Warszawa: 1–599.

SAMSONOWICZ J. 1923 – O z³o¿ach krzemieni w utworach jurajskich pó³nocno-wschodniego zbocza Gór Œwiêtokrzyskich. Wiadomoœci Archeologiczne, 8: 17–23.

SAMSONOWICZ J. 1924 – Odkrycie pierwotnych z³ó¿ krzemienia szarego, bia³o nakrapianego. Wiadomoœci Archeologiczne,9: 99–101. SIMPSON I.A., VAN BERGEN P.F., PERRET V., ELHMMALI M.M., ROBERTS D.J. & EVERSHED R.P. 1999 – Lipid biomarkers of manu-ring practice in relict anthropogenic soils. The Holocene, 9: 223–229. SKOCZYLAS J. 1990 – U¿ytkowanie surowców skalnych we wcze-snym œredniowieczu pó³nocno-zachodniej Polsce. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. s. Geologia, 12. Poznañ: 1–138. SKOCZYLAS J. 1991 – Geologia a historia kultury materialnej w Wielkopolsce. Prz. Geol., 39: 337–340.

SKOCZYLAS J. 2005 – Ochrona przyrody i petroarcheologia w tury-styce. Zesz. Nauk. PŒl., 1697, Górnictwo, 269: 267–273.

SKOCZYLAS J. 2011 – Petroarcheologia wobec wyzwañ wspó³czesnej turystyki i przemys³u kamieniarskiego. Górn. Geol., 6 (4): 71– 82. SKOCZYLAS J. & PRINKE A. 1981 – Z historii zastosowania petro-grafii w archeologii polskiej. Acta Universit. Vratislav., 521, Pr. Geol.-Mineral., 8: 139–155.

SKOCZYLAS J. & PRINKE A. 1987 – Petroarcheologia i jej znaczenie dla rozwoju geologii. Acta Universit. Vratislav., 788, Pr. Geol.-Miner., 10: 276–279.

ŠTELCL J. & MALINA J. 1970 – Anwendung der Petrographie in der Archeologie. Folia Fasc. Sc. Niv. Purkynianae, 11 (3). Brno: 1–112. ŠTELCL J.& MALINA J. 1975 – Zaklady petroarcheologie. Brno: 1–285.