A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA SOCIOLOaCA 4, 1982
G ünter Bohring *
O NIEKTÓRYCH ASPEK TA CH W SPÓŁPRACY MIĘDZY KLASĄ ROBOTNICZĄ A IN TELIG EN CJĄ TECHNICZNĄ **
Problem postaw wobec pracy i zachow ań pracow niczych w system ie socjalistycznym zw iązany jest ściśle z rozw ojem klas i w arstw społecz-nych oraz ich stosunkiem względem siebie. Socjalistyczne postaw y wo-bec pracy zn ajd u ją swój w yraz tylko w procesie kon k retn y ch działań zw iązanych z pracą, które w różnorodny sposób wiążą się ze sobą i są rów noznaczne z kooperacją dzięki obiektyw nie uw arunkow anej s tru k tu -rze podziału pracy. W socjalizm ie, jako niższym stadium u stro ju kom u-nistycznego, treść i organizacja tej w spółpracy określane są jeszcze w sposób istotny przez realnie istniejącą s tru k tu rę klasow ą oraz ten d en -cję i ej przeobrażeń. Dotyczy to przede w szystkim stosunków m iędzy k la-są robotniczą a inteligencją naukow o-techniczną, które w swej m asie skoncentrow ane są w produkcji m a te ria ln e j1. W spółdziałanie klasy ro -botniczej i inteligencji w procesie repro d u k cji gospodarki socjalistycznej jest fu n dam entalnym w arunkiem w ykorzystania obiektyw nych praw ekonom icznych i zalet socjalizm u. Dotyczy to przede w szystkim w spół-działania członków klasy robotniczej i inteligencji w um acnianiu oraz przyspieszaniu postępu naukow o-technicznego, k tó ry jak wiadomo jest kluczem do rad y k a ln ej intensyfikacji socjalistycznej produkcji. W spólne w ysiłki w celu realizacji postępu naukow otechnicznego stanow ią w pew -nym sensie głów ną treść społeczno-politycznego sojuszu klasy robotniczej i inteligencji w okresie budow y rozw iniętego społeczeństw a socjalistycz-nego oraz jego stopniowego przejścia do kom unizm u. W sojuszu tym
* Prof. dr habil., zastępca dyrektora ds. badań W Katedrze M arksizmu-Lenini- zmu Wyższej Szkoły Technicznej im. C. Scharlemmera w Leuna-Merseburgu.
ł * Tłum aczenia dokonał T. Pruba.
1 Udział zatrudnionych w gospodarce w ynosił w NRD w 1977 r.: przemysł 38,3%, rzemiosło 3,2%, budownictwo 7,1%, rolnictwo i leśnictw o 8.0%, transport i komunikacja 5,8%, poczta i telekom unikacja 1,7%, handel 10,5%, pozostałe ga lęzie produkcji 3,0%, gałęzie nieprodukcyjne 19,5%. Na przemysł, budownictwo i po-zostałe gałęzie produkcji przypada w ięc 48,4%.
spraw dzają się i rozw ijają tw órcze siły społeczne w dziele jakościowej odnowy i dalszego rozw oju m aterialno-technicznej bazy społeczeństwa socjalistycznego. J e st to zarazem istotny aspekt kontynuacji rew olucji socjalistycznej i realizacji jej perspektyw . Ze w spółdziałaniem klasy ro-botniczej i inteligencji w toku realizacji postępu naukow o-technicznego ściśle związane jest, zgodnie zresztą ze swym społeczno-historycznym charakterem , w zajem ne zbliżenie klas i w arstw społecznych. Ten proces zbliżenia dokonuje się pod w pływ em rosnącej roli kierow niczej k lasy ro -botniczej i jej naukow ego św iatopoglądu.
W spółdziałanie klasy robotniczej i inteligencji jest procesem, w k tó -rym :
— w zajem nie w ym ieniane są i tw orzone wspólne osiągnięcia, — konkretnie stosow ane i oceniane są ich wiedza i zdolności,
— rozw ijane są stosunki w spółdziałania oraz w pajane zasady socjali-stycznej ideologii i m oralności,
— w k tó ry m wreszcie klasa robtnicza i inteligencja są bezpośrednio podm iotem zm ian ich w arunków pracy i życia, zw iększając zarazem swe zdolności produkcyjne.
Te asp ek ty — a ich liczba może być na pewno rozszerzona — św iad-czą, że z jednej stro n y w spółdziałanie klasy robotniczej i inteligencji od-działuje na w ytw orzenie się konkretnego stosunku do pracy oraz na za-chowania w p rac y członków obu tych grup społecznych, z drugiej strony natom iast stosunek do pracy i zachow anie w pracy d eterm in u ją współ-działanie obu g ru p i jego ko n k retn y ch arak ter.
W dużych kom binatach przem ysłow ych w spółdziałanie robotników produkcyjnych z przedstaw icielam i inteligencji naukow o-technicznej pracującym i w kom órkach badaw czych i rozw ojow ych decyduje o szyb-kim zastosow aniu w p raktyce osiągnięć naukow technicznych, o rozw o-ju kon k u ren cy jn y ch produktów i ich racjo n aln ej produkcji.
O ważności tego potencjału w nowoczesnych kom binatach NRD mogą świadczyć następujące w ybrane przykłady: i tak w kom binacie VEB Carl ZeiB, Jen a p ra c u je 35 000 osób, w tym 18 500 robotników i 5 000 osób zatrudnionych w zapleczu badaw czo-rozw ojow ym . W Petrochem icznym K om binacie Schw edt zatrudnionych jest 28 000 pracow ników fizycznych i um ysłow ych, w tym 2 000 osób w placów kach badaw czych i rozw ojowych 2. Podobne procesy koncentracji widoczne są także w innych d u -żych kom binatach przem ysłu chemicznego, jak np. w Leunie i Bunie P ragniem y w ten sposób podkreślić jaką wagę m ają socjalistyczne w arto ści i norm y sto su n k u do pracy i zachow ania pracow nicze dla kształtow
a-2 Dane według „Was und Wie?” 1978, nr 4, s. 23, (wydanie КС SED, Wydział Propagandy, Berlin).
nia w spółpracy robotników i przedstaw icieli inteligencji technicznej w procesie produkcji i jej intensyfikacji.
W spółdziałanie robotników i przedstaw icieli inteligencji w przyspie-szaniu postępu naukow o-technicznego przem ysłu socjalistycznego dokonu-je się praktycznie w różnorodnych form ach, dotyczy różnych k o n k ret-nych celów i zw iązane jest ze zróżnicow anym i w arunkam i społecznymi. P ostaram y się zilustrow ać to kilkom a przykładam i.
W ybitną m etodą w cielania w życie nowości naukow o-technicznych okazała się w przem yśle socjalistycznym analiza procesów. Została ona rozw inięta szczególnie w przem yśle chem icznym . A naliza procesów s ta -nowi kom pleksow e naukow o-techniczne i techniczno-ekonom iczne badanie przebiegu produkcji jednego konkretnego urządzenia. Ma ona za zadanie w ykryw anie rezerw w w ydajności i udoskonalanie posiadanych m aszyn i urządzeń. Analiza procesów obejm uje szczegółowo badania możliwości oraz zwiększania w ydajności urządzeń, obniżenia charakterystycznego zużycia m ateriałów i energii, popraw y jakości produktów i polepszenia w arunków pracy i życia. Tego rodzaju analiza stanow i nie tylko szerokie pole dla różnorodnej i ścisłej w spółpracy koleżeńskiej m iędzy ro b o tn ik a -mi, technikam i i naukow cam i, lecz kształtow anie tej w spółpracy jest w łaśnie decydującym w arunkiem jej skutecznego przeprow adzenia i efek-tyw nego zastosowania w yników . Kom pleksow y c h a ra k te r analizy proce-sów zmusza do rozw ijania intensyw nej w ym iany doświadczeń, wiedzy i osiągnięć m iędzy pracow nikam i o zróżnicow anym stopniu kw alifikacji oraz m iędzy różnym i zespołami. W ten sposób w zbogacają się jakościowe cechy stosunków społecznych m iędzy robotnikam i zatrudnionym i w pro-dukcji a przedstawicielami- inteligencji naukow o-technicznej oraz z n a j-duje dobitny w yraz ich socjalistyczny ch arak ter. P rzejaw ia się to m. in. w tym , że w połączeniu z analizą procesów m uszą być opracow ane bez-względne oceny techniczno-ekonom icznych p aram etró w pracy urządzeń, co w ym aga nie tylko zrozum ienia kon k retn y ch problem ów zw iązanych z procesem produkcji i danym m iejscem pracy, ale także um acniania wzajem nego zaufania. Przeprow adzanie analizy procesów i realizacja w ynikających z niej decyzji staw ia także wysokie w ym agania odnośnie do gotowości działania, dyscypliny pracy oraz osobistego zaangażowania robotników , inżynierów , techników , i naukowców.
U kształtow anie ty ch cech w procesie rozw iązyw ania w spólnych zadań w pływ a na poszanow anie w zajem nych osiągnięć i stanow i w yraz te -go, że aktyw ne działania i dążenia dotyczą tych sam ych społecznych ce-lów i że rozw ój osobowości kształtow any jest przez te sam e w artości. Szczególnie w ażna jest w tym kontekście popularyzacja zasady zespołowo- ści, któ ra w oparciu o socjalistyczne stosunki produkcji stanow i
prawi-dlowość i wiąże się z udoskonalaniem w arunków socjalnych w rozw inię-tym społeczeństw ie socjalistycznym . Tam, gdzie inżynierow ie i naukow cy świadomie w y k o rzystują praktyczną wiedzę doświadczonych pracow ni-ków p ro dukcji do swoich naukow o-technicznych i kon stru k cy jn y ch kon-cepcji, m am y do czynienia z istotnym rozszerzaniem pojęcia kolektyw u. Dotyczy to także niezliczonych przykładów uczestniczenia robotników w zespołach racjonalizatorskich. W ażną cechą rozw ijania kolektyw ności jest jej powiązanie z jasno określonym i obowiązkam i i zadaniam i posz-czególnych p artn eró w , co sty m u lu je indyw idualne osiągnięcia zawodowe. W w yniku analizy procesów bardzo często jest m ożliwe przeprow a-dzanie znacznych zm ian technologicznych. W aru n k u ją one z re g u ły od-pow iednie środki m ające na celu podnoszenie kw alifikacji, na których treść i efektyw ność w pływ a w spółdziałanie placów ek badaw czych i roz-wojow ych z sektorem produkcji. Jasno uzasadnione, naukow o-techniczne przem iany pobudzają gotowość do zdobyw ania wyższych kw alifikacji.
S tudium pozytyw nych przykładów zastosow ania analizy procesów pozwala stw ierdzić, że stosunki społeczne m iędzy robotnikam i a in te li-gencją k sz ta łtu ją się coraz pom yślniej i że przy rozw iązyw aniu wspólnych zadań coraz skuteczniej rozw ijany jest ich tw órczy potencjał. Postaw y wobec pracy i zachow anie w pracy kształtow ane są przez nowe jakościo-wo czynniki, w k tó ry ch zn ajd u ją w yraz norm y i w artości m oralności socjalistycznej.
Innym przykładem tego rodzaju jest zastosowanie now ej m etody współzaw odnictw a, jak np. „gw arancja jakości badaw czej”. M etoda ta pow stała w kom binacie chem icznym Leuna w w yniku bodźców, jakich dostarczyły stosow ane tam z powodzeniem w działach produkcyjnych oraz w dziale n apraw m etody gw arancji zm ianowości i gw arancji jakości. Metoda „gw arancji jakości badaw czej” polega na tym , że osiągnięcia badaw -cze aż do czasu ich w ykorzystania w produkcji zostają objęte gw arancją. Tym sam ym zespoły w placów kach badaw czych i rozw ojow ych podchw y-ciły inicjatyw ę kolektyw ów robotników produkcyjnych, aby polepszać jakość w łasnej pracy i jej efektyw ności. Dzięki tem u g w a ra n tu je się przyszłym użytkow nikom , że osiągnięte zostaną w ym agane p aram etry naukow otechniczne oddaw anych do produkcji urządzeń i że, w ady tec h -niczne, któ re pojaw ią w trakcie ro k u od oddania urządzeń do eksplo-atacji zostaną usunięte na koszt k o n stru k to ra ” 3. Tego ro dzaju zobowią-zania gw arancyjne w yrażają w łaściw y stosunek wobec pracy. Świadczą one w sposób dobitny o w łaściw ie pojętym poczuciu odpowiedzialność: i idą w parzœ z w łaściw ą oceną znaczenia i zakresu w łasnych osiągnięć G w arancja jakości badaw czej m a za zadanie ułatw ić osiągnięcie
wych w yników naukow otechnicznych w zakresie jakości oraz term in o -wym oddaniu ich do eksploatacji. Dla zainteresow anych stanow i ona obo-wiązek, k tó ry k ształtu je i rozw ija osobowość. Dzięki m etodzie gw arancji jakości badaw czej stym ulow ane jest ponadto bezpośrednie w spółdziała-nie przedstw icieli inteligencji naukow o-technicznej i robotników w całej fazie oddaw ania do u żytku urządzeń technicznych.
O tym , jak rozw ija się tw órcza zdolność produkcyjna robotników i inteligencji w toku realizacji postępu naukow o-technicznego świadczy najlepiej ru ch racjonalizatorski. W ram ach tego ru c h u w latach ubiegłych w ysuw ano na czoło zadania, któ re bezpośrednio dotyczyły postępu nauko-wo-technicznego. Tego rodzaju am bitne zadania m ożna rozw iązać tylko w tedy, jeżeli połączy się rozległe, p raktyczne dośw iadczenia produkcyjne z głęboką wiedzą teoretyczną. Nie jest to łatw e ani m ożliw e do zrealizo-wania drogą adm inistracyjną. P otrzeba do tego m ąd ry ch i dalekow zrocz-nych decyzji ukierunkow azrocz-nych na rozbudzenie tw órczych inicjatyw . Osiągnięcia w ielu zespołów racjonalizatorskich dowodzą, że realistyczne i śm iałe idee, duch wynalazczości dobry zespół ludzi są czynnikam i wio-dącym i, pozw alającym i na w spółdziałanie dośw iadczonych w ykw alifiko-w anych robotnikóalifiko-w i przedstaalifiko-w icieli inteligencji naukoalifiko-w o-technicznej. Okazuje się, że dzięki pełnem u zaufania w spółdziałaniu robotników’ i inteligencji naukow otechnicznej rozwój wynalazczości doznaje now ych im -pulsów.
W łaśnie osiągnięcia w zakresie wynalazczości odgryw ają decydującą rolę w zaspokajaniu rosnących w ym agań staw ianych nauce i technice. VII Zjazd КС SED wskazał na konieczność „skuteczniejszego zaangażo-wania twórczego potencjału w ynalazców i racjonalizatorów w spraw y w zrostu w ydajności gospodarki narodow ej” oraz um ocnił przekonanie, że „w ilości p atentów będących w ynikiem działalności naukow o-technicz-nej należy widzieć w ażne k ry te riu m osiągniętego poziom u w ydajności” 4. Ilość patentów zależy od w ielu i bardzo różnych czynników . Należą do nich przesłanki intelektualne, fachow a wiedza i um iejętności, cechy psy-chiczne i charakterologiczne, m otyw acja pracy, dysponow anie inform a-cjami, stym ulująca w ym iana poglądów i inne. Na w ystępow anie tych elem entów w danym środow isku społecznym m a w pływ określona a tm o -sfera społeczna. A tm o-sfera ta m a zasięg ogólnospołeczny, jak rów nież w ystępuje w szczególnych form ach w ram ach zakładów pracy czy zespo-łów roboczych. Istotną cechą tej atm osfery, stanow iącej podstaw ę pro-blem ów zw iązanych z postępem naukow o-technicznym , jest poparcie dla tw órczych osiągnięć w dziedzinie wynalazczości. Tego rodzaju generalna
i VII Zjazd К С SED. Ze sprawozdania na VII Zjazd КС SED K u rt Hager, Berlin 1977, s. 23.
ocena w ynika z faktu, że z jednej stro n y wynalazczość w socjalizm ie słu ży całem u narodow i, a nie jest podporządkow ana egoistycznym in te re -som i wyzyskowi; z drugiej zaś stro n y z przekonania, że społeczna baza działalności tw órczej w ynalazców i racjonalizatorów ulega ciągłem u roz-szerzaniu i sp rzy ja kształtow aniu socjalistycznej osobowości we w szyst-kich klasach i w arstw ach rozw iniętego społeczeństw a socjalistycznego.
W w ielu socjalistycznych zakładach przem ysłow ych kierow nictw o p a rty jn e i państw ow e ukierunkow uje pracę polityczną system atycznie i z powodzeniem na popieranie wynalazczości oraz zwiększanie ilości zgłoszeń patentow ych. Szczególnie skutecznym i form am i popierania i sty -m ulow ania twórczości oraz dyskusji nad proble-m a-m i pracy zespołów bdaw czych i zadaniam i p raw a wynalazczego okazały się konferencje i n a-rad y wynalazców . Z tego ty p u doświadczeń w ynika m. in. obserw acja, że n ajefektyw niej p rac u ją zespoły w ynalazców liczące 3— 4 osoby. S tw ie r-dzono także ogólny w zrost liczby zespołowych rozw iązań w ynalazczych. Wiąże się z tym m. in. tendencja do interdyscyplinarnego w spółdziałania w zespołach badaw czych przy jednoczesnym w spółdziałaniu w ykw alifi-kow anych robotników i przedstaw icieli inteligencji naualifi-kow o-technicznej. Uogólnienie odpow iednich doświadczeń w skazuje, że w łaśnie w początko-wej fazie rodzenia się pom ysłu pow inna być dobrana kadra, najbardziej predestynow ana do rozw iązania postaw ionych zadań. D odatkow e lub d o -wolne przyjm ow anie w spółpracow ników do takiego zespołu badawczego nie przynosi spraw ie pożytku.
Relacje m iędzy w arunkam i społecznym i a rozw ojem tw órczego po-ten cjału w ynalazców i racjonalizatorów pozw alają na sform ułow anie sze-regu specyficznych socjologicznych problem ów , którym m uszą być poświęcone specjalne badania. Także i tu ta j na dużą uwragę zasługuje a n a -liza w spółdziałania robotników i inteligencji, poniew aż w łaśnie we wspól-nych osiągnięciach na polu w ynalazczości w yraża się ich tw órcza w alka 0 postęp naukow o-techniczny. Z drugiej strony mogą być w y k ry te w tej dziedzinie olbrzym ie rezerw y. Zależą one nie tyle od inw estycji m a-terialnych, ile od efektyw nego w ykorzystania czynników społecznych dla intensyfikacji pracy naukow o-technicznej.
W ęzłowe znaczenie dla w spółdziałania klasy robotniczej i inteligencji oraz dla w kładu robotników w w alkę o postęp naukow o-techniczny ma socjalistyczne racjonalizatorstw o. W łaśnie na podstaw ie racjonalizacji w i-dać w yraźnie ścisłe powiązanie ekonom icznej i społecznej efektyw ności postępu naukow o-technicznego. K oncepcje racjonalizatorskie zaw ierają zawsze k o nkretne cele system atycznego polepszenia w arunków pracy 1 życia ludzi pracy. Cele te jednoczą na co dzień robotników i k ad rę in-teligencji w określaniu i realizacji elem entarnych interesów społecznych.
Socjalistyczna racjonalizacja naw iązuje w pierw szym rzędzie do istniejącego już potencjału i ukierunkow ana jest na stopniow ą popraw ę ja -kościową m aterialno-technicznej bazy produkcji w całej rozciągłości, we w szystkich gałęziach gospodarki, zakładach i w ydziałach produkcyjnych. Efektyw ność działalności racjo nalizatorskiej determ inow ana jest w istot-ny sposób przez pracę zespołową robotników , inżynierów , k o nstruktorów i naukowców. Doświadczenia praktyczne, jak rów nież badania socjologi-czne potw ierdzają, że gotowość do w spółpracy w yrażają zarów no ro b o t-nicy, jak i inteligencja naukow o-techniczna. P rak ty czn e kształtow anie tej w spółpracy zgodnie z jej punktem ciężkości nastaw ionym na przyspie-szenie postępu naukow o-technicznego, jest oczywiście związane zawsze z pew nym i sprzecznościam i. Sprzeczności te odzw ierciedlają nie tylko różnice w stopniu rozw oju i dojrzałości czynnika subiektyw nego, lecz zw iązane są także z obiektyw nym i w arunkam i kon k retn ej pracy. Celowe rozw ijanie oraz pogłębianie w spółpracy klasy robotniczej i inteligencji w przyspieszaniu postępu naukow o-technicznego w ym aga więc w ysokie-go poziom u pracy polityczno-ideologicznej prow adzonej przez m arksisto-w sko-leninoarksisto-w ską partię.
Günter Bohring
SOME ASPECTS OF CO-OPERATION BETWEEN THE WORKING CLASS AND TECHNICAL INTELLIGENTSIA
The article tackles the problem of co-operation between the working class and technical intelligentsia. In the author’s opinion collaboration and co-operation of the working class with the intelligentsia in the reproduction process of the so-cialist economy constitutes a fundamental condition of utilization of economic laws of socialism. The most essential platform of this co-operation is im plem en-tation of scientific and technical progress programme. In the process of this co- -operation the working class and the intelligentsia complem ent each other as re-gards the character of experience and level of professional know-how. Repre-senting different points of view on processes of production they get a fuller picture which increases com plexity and effectiveness1 of the proposed and intro-duced technological and organizational innovations. The author next discusses concrete forms of co-operation between the technical intelligentsia and workers in the German Democratic Republic (among others analysis of processes, „guaran-tee of quality of researches”, rationalization movement).
