Antarktyka to rejon biogeograficzny obej-mujący prócz kontynentu Antarktydy, Ocean Antarktyczny i leżące na nim wyspy. Granicę Antarktyki stanowi linia konwergencji an-tarktycznej przebiegająca w pobliżu 60º na Pacyfiku, natomiast na Atlantyku i Oceanie Indyjskim około 50º szerokości geograficznej południowej. Na północ od linii konwergen-cji antarktycznej rozciąga się rejon suban-tarktyczny sięgający do linii konwergencji subtropikalnej, która przebiega w pobliżu 40º szerokości geograficznej południowej.
Antarktyka jako ostatni rejon doczeka-ła się gruntownych badań przyrodniczych, w tym także parazytologicznych. Pierwszy zbiór helmintologiczny zgromadzili Brytyjczy-cy podczas wyprawy Rossa w latach 1841– –1844. Na jego podstawie Baird w 1853 r. opisał pierwsze dwa gatunki antarktycznych tasiemców z jelit fok Rossa i pingwinów. Wkład w poznanie parazytofauny Antarkty-ki mieli również Polacy. Pracująca w latach 1915–1916 w Szwajcarii, Irena Szpotańska, opracowała tasiemce z rodziny Tetrabothrii-dae, zebrane z ptaków z rzędu Procellariifor-mes (petrele). Materiały pochodziły z dwóch wypraw niemieckich: Deutsche Tiefsee Expe-dition (1898–1899) i Deutsche Süd-Polar Expedition (1901–1903). Opisała 11 nowych gatunków i 2 odmiany, a dla części nowych gatunków wyznaczyła rodzaj Porotaenia. Kontynuując swoje badania, opisała Tetrabo-thriidae zebrane z innych ptaków antarktycz-nych, w tym z pingwinów, Eudyptes chryso-come (SZPOTAŃSKA 1925, 1929).
Następnym Polakiem, który wniósł zna-czący wkład w poznanie fauny pasożytniczej Antarktyki, był, pracujący po II wojnie
świa-towej w British Museum (Natural History) w Londynie, Stanisław Markowski. Przepro-wadził rewizję tasiemców Pseudophyllidea z fok antarktycznych. Praca zawiera opisy 9 gatunków; dla dwóch gatunków stworzo-no stworzo-nowe rodzaje Baylisia i Baylisiella. Na-stępna praca została poświęcona tasiemcom z wielorybów i delfinów i zawierała opisy 8 gatunków w tym 2 nowych; ponadto opisa-no w niej 2 formy larwalne. W ostatniej pra-cy autor zawarł przegląd robaków pasożytni-czych zebranych w latach 1925–1936 z róż-nych żywicieli przez brytyjskie ekspedycje z serii „Discovery” (MARKOWSKI 1952, 1955, 1971).
Podjęcie systematycznych badań parazy-tologicznych przez Polaków stało się możli-we w 1977 r., po założeniu Stacji Badawczej Polskiej Akademii Nauk im. Henryka Arctow-skiego, na Wyspie Króla Jerzego, na Szetlan-dach Południowych. Badania te rozpoczęli i kontynuują do chwili obecnej pracownicy Instytutu Parazytologii PAN w Warszawie, częściowo we współpracy z pracownikami innych placówek naukowych. Okazało się, że oznaczenie przynależności gatunkowej wielu pasożytów napotyka na trudności wynikające z niekompletności wcześniejszych opisów, bądź z faktu, że robaki stanowiły nowe dla nauki jednostki taksonomiczne. Wyjaśnienie szeregu problemów taksonomicznych wyma-gało szeroko zakrojonych badań morfologicz-nych, systematycznych oraz faunistycznych. Już przy zakładaniu stacji, Krzysztof Zdzito-wiecki zbadał 62 ryby z nadrodziny Noto-thenioidei (Perciformes, okoniokształtne) i 14 ptaków odłowionych na Wyspie Króla Jerzego i w okolicach Południowej Georgii.
A
NNAR
OCKAInstytut Parazytologii im. W. Stefańskiego PAN Twarda 51/55, 00-818 Warszawa
e-mail: abroccy@poczta.onet.pl
POLSKIE BADANIA PARAZYTOLOGICZNE W ANTARKTYCE
Tom 54 2005
Numer 1 (266)
Strony 73–76
74 ANNA ROCKA Wyizolował u ryb 13 gatunków pasożytów dorosłych (7 gatunków przywr, 2 — nicieni, 4 — kolcogłowów) z przewodu pokarmo-wego oraz 12 form larwalnych z przewodu pokarmowego, jamy brzusznej i miąższu na-rządów wewnętrznych (ZDZITOWIECKI 1978). U ptaków opisano nowy gatunek nicienia, Stegophorus arctowskii, i redeskrybowano S. macronectes (Johnston et Mawson, 1942), który występował u ptaków należących do 3 rzędów: pingwinów (Sphaenisciformes), petreli (Procellariiformes) oraz wydrzyków i pochwodziobów (Charadriiformes) (ZDZI -TOWIECKI i DRÓŻDŻ 1980). Podano też nowe dane o tasiemcu Nototaenia fileri z pochwo-dzioba, Chionis alba (SZELENBAUM-CIELECKA i ZDZITOWIECKI 1979).
W latach 1978/79 prace na Stacji im. H. Arctowskiego prowadzili Krzysztof Zdzito-wiecki i Leokadia Jarecka. Zbadano 560 ryb kostnych (głównie Notothenioidei), 4 płaszcz-ki, 65 ptaków i 28 ssaków płetwonogich. Po-szukiwano też larw robaków pasożytniczych w różnych skorupiakach. W rezultacie tych badań oraz prowadzonych równolegle eks-perymentów Jarecka ustaliła cykl rozwojowy tasiemca, Hymenolepis arctowskii Jarecka et Ostas, 1983, pasożytującego w stadium do-rosłym w jelicie mewy dominikańskiej (JA -RECKA 1984). Na podstawie zebranych mate-riałów opisano inny nowy gatunek tasiemca z mewy dominikańskiej, Microsomacanthus shetlandicus, redeskrybowano trzeci gatunek tasiemca z tego żywiciela, Anomotaenia do-minicana (Railliet et Henry, 1912) oraz prze-prowadzono rewizję 3 gatunków tasiemców z pingwinów (CIELECKA i ZDZITOWIECKI 1981, ZDZITOWIECKI i SZELENBAUM-CIELECKA 1984, CIELECKA i współaut. 1992).
W latach 1980/81 bogatą kolekcję ro-baków pasożytniczych z ptaków i ssaków w okolicach Wyspy Króla Jerzego zebrał Jan Dróżdż. Materiały z fok pozwoliły na rede-skrypcję 7 gatunków tasiemców z rodziny Diphyllobothriidae i opisanie jednego nowe-go, Diphyllobothrium pseudowilsoni Wojcie-chowska et Zdzitowiecki, 1995 (WOJCIECHOW -SKA i ZDZITOWIECKI 1995).
Dalsze badania skupiły się głównie na pasożytach wewnętrznych ryb. Materiały zgromadzono podczas kolejnej wyprawy an-tarktycznej Polskiej Akademii Nauk w latach 1986/87 (K. Zdzitowiecki), w okolice Połu-dniowych Szetlandów i Południowej Georgii, kierowanej, podobnie jak poprzednie, przez Stanisława Rakusa-Suszczewskiego. K. Zdzi-towiecki uczestniczył również w wyprawie
niemieckiej ANT XIII/3 na Morze Weddella (1996) oraz, wspólnie ze Zdzisławem Laskow-skim, w VII Ukraińskiej Wyprawie tycznej na Stację im. Vernadskiego w Antark-tyce Zachodniej (2002). Ponadto, w latach 1990-2003 regularnie otrzymywano materiały z ryb od badaczy zagranicznych, pochodzące z różnych rejonów Antarktyki Wschodniej (Morze Rossa, Ziemia Adeli, Morze Davisa) i Zachodniej (Południowe Orkady), a także Subantarktyki (Wyspa Heard).
Materiały ze wszystkich wypraw antark-tycznych oraz nadesłane z zagranicy posłu-żyły do przygotowania 4 publikacji o charak-terze monograficznym poświęconych przy-wrom, tasiemcom i nicieniom ryb oraz kol-cogłowom kręgowców antarktycznych. Opra-cowaniem kolekcji przywr i kolcogłowów zajmował się K. Zdzitowiecki, zaś tasiemców i nicieni Anna Rocka. U ryb antarktycznych występuje 47 gatunków przywr (pasożyty żo-łądka i jelita żywiciela), w tym 16 gatunków opisał K. Zdzitowiecki (BRAY i ZDZITOWIECKI 2000; ZDZITOWIECKI 1997, 1998a, b, 1999). Listy gatunków przywr z ptaków (6 gatun-ków) i ssaków (jeden gatunek) podają ZDZI -TOWIECKI i współaut. (1989) i MUNYER i HOL -LOWAY (1990). Kolcogłowy kręgowców an-tarktycznych (pasożyty jelita, rzadko żołądka) to 26 gatunków (10 u ryb, 4 — u ptaków, 12 — u ssaków), w tym 9 nowych dla nauki opisał ZDZITOWIECKI (1991). Badania nad ta-siemcami płaszczek antarktycznych (ryby chrzęstnoszkieletowe) miały charakter pio-nierski. W jelicie płaszczek stwierdzono do-rosłe tasiemce z rzędu Tetraphyllidea (12 ga-tunków) i Diphyllidea (2 gatunki). Wszystkie gatunki okazały się nowe dla nauki (ROCKA 2003). Ryby kostnoszkieletowe są zarażone 3 gatunkami tasiemców z rzędu Pseudophylli-dea, Parabothriocephalus johnstoni Prudhoe, 1969, Bothriocephalus kerguelensis Prudhoe, 1969 i B. antarcticus Wojciechowska i współ-aut., 1995. Ciekawostką jest to, że ryby kost-noszkieletowe z najliczniej reprezentowanej w Antarktyce nadrodziny Notothenioidei nie są zarażone postaciami dorosłymi tasiemców. P. johnstoni jest jedynym stwierdzonym do-tychczas gatunkiem tasiemca u żywiciela an-tarktycznego, Macrourus whitsoni z rzędu Gadiformes (dorszokształtne). Dwa wcześniej wymienione gatunki z rodzaju Bothriocepha-lus stwierdzono u żywicieli w Subantarktyce. U ryb kostnoszkieletowych występują także postacie larwalne tasiemców z rzędu Tetra-phyllidea oraz rodzin Tetrabothriidae (w sta-dium dorosłym pasożyty ptaków i ssaków
75
Polskie badania parazytologiczne w Antarktyce
morskich) i Diphyllbothriidae (w stadium dorosłym pasożyty ptaków i fok). Larwy ta-siemców gromadziły się w jelicie cienkim oraz ścianie żołądka, wątrobie i krezce ży-wiciela. Larwy tasiemców z rzędu Tetraphyl-lidea reprezentują 5 form morfologicznych, różniących się między sobą budową skoleksa (przednia część ciała) (ROCKA 2003).
W porównaniu z innymi grupami paso-żytów parazytofauna nicieni ryb jest bardzo uboga. Płaszczki nie są zarażone nicieniami przewodu pokarmowego. U ryb kostnoszkie-letowych stwierdzono w stadium dorosłym 6 gatunków nicieni, w tym dwa gatunki, Pa-ranisakiopsis weddelliensis i Capillaria sp., okazały się nowe dla nauki (ROCKA 2004). Ponadto, u ryb kostnych pospolicie występu-ją larwy nicieni z rodziny Anisakidae, w
sta-dium dorosłym pasożytów ssaków, ptaków i ryb. Larwy nicieni lokalizują się w narzą-dach wewnętrznych, krezce i jamie ciała ryb; należą do przedstawicieli następujących rodzajów i gatunków: Contracaecum spp., Anisakis spp., Pseudoterranova decipiens Krabbe, 1878 i Hysterothylacium aduncum Rudolphi, 1802 (ROCKA 2004).
Ogółem w Instytucie Parazytologii PAN powstało blisko 120 prac poświęconych mor-fologii, faunistyce (listy żywicieli, wskaźniki zarażenia populacji żywicieli), biologii (okre-ślenie przynależności gatunkowej znajdowa-nych w żywicielach pośrednich i paratenicz-nych larw pasożytów oraz próby ustalenia cykli rozwojowych pasożytów) i zoogeogra-fii robaków pasożytniczych występujących u kręgowców antarktycznych.
POLISH PARASITOLOGICAL INVESTIGATIONS IN THE ANTARCTIC S u m m a r y
LITERATURA Systematic Polish parasitological investigations in the Antarctic have been conducted from 1977 on, since foundation of the H. Arctowski Station at the King George Island, South Shetlands. Earlier, I. Szpotańska and S. Markowski studied the materi-als obtained during German and British Antarctic expeditions and they described 15 new species of Cestoda occurring in birds and mammals. Parasito-logical materials were also collected during four ex-peditions of the Polish Academy of Sciences (PAS) in years: 1977, 1978/79, 1980/81, 1986/87; German
Expedition ANT XIII/3 (1996) and VII Ukrainian Antarctic Expedition (2002). Part of the available material was sent by foreign scientists from various areas of the Antarctic and Subantarctic. Mainly, para-sites were examined at the Institute of Parasitology PAS by K. Zdzitowiecki, L. Jarecka, A. Rocka and J. Dróżdż. In total, they described 46 new species of internal parasites occurring in the Antarctic verte-brates (16 species of Digenea, 18 of Cestoda, 3 of Nematoda and 9 of Acanthocephala).
BRAY R., ZDZITOWIECKI K., 2000. Boreascotia megave-sicula n. g., n. sp., (Digenea, Hemiuridae: Leci-thochiriinae) in the nototheiid fish Lepidonoto-then macrophthalma (Norman) from the sub-Antarctic Atlantic. Syst. Parasitol. 46, 29–32. CIELECKA D., ZDZITOWIECKI K., 1981. The tapeworm
Microsomacanthus shetlandicus sp. n. (Hyme-nolepididae) from the Dominican Gull of King George Island (South Shetlands, Antarctic). Bull. Pol. Ac.: Cl. II 29, 173–180.
CIELECKA D., WOJCIECHOWSKA A., ZDZITOWIECKI K., 1992. Cestodes from penguins on King George Island (South Shetlands, Antarctic). Acta Parasi-tol. 37, 65–72.
JARECKA L., 1984. Development of Hymenolepis arc-towskii Jarecka et Ostas, 1984, (Cestoda, Hyme-nolepididae) in the intermediate host Branchi-necta gaini Daday (Branchipoda) of the Antarc-tic. Acta Parasitol. Pol. 29, 337–342.
MARKOWSKI S., 1952. The cestodes of seals from the Antarctic. Bull. Brit. Mus. Zoology 7, 125–148. MARKOWSKI S., 1955. Cestodes of whales and
dol-phins from the “Discovery” collections. “Discov-ery” Report 27, 377–395.
MARKOWSKI S., 1971. On some species of parasitic worms in the “Discovery” collections obtained in the years 1925–1936. Bull. Brit. Mus. Zoology 21, 53–65.
MUNYER P. D., HOLLOWAY Jr., H. L., 1990. Renicola williamsi n. sp. (Trematoda: Digenea: Renico-lidae) from the South Polar Skua, Catharacta maccormiki. Trans. Am. Microsc. Soc. 109, 98– 102.
ROCKA A., 2003. Cestodes of the Antarctic fishes. Pol-ish Polar Res. 24, 261–276.
ROCKA A., 2004. Nematodes of the Antarctic fishes. Polish Polar Res. 25, 135–152.
SZELENBAUM-CIELECKA D., ZDZITOWIECKI K., 1979. The tapeworm Nototaenia fileri Jones et Williams, 1967 from the sheathbill (Chionis alba) on King George Island (South Shetlands, Antarctic). Bull. Pol. Ac.: Cl. II 27, 281–284.
SZPOTAŃSKA I., 1925. Étude sur les Tetrabothriides des Procellariformes. Bull. Pol. Ac.: 7B, 673–727. SZPOTAŃSKA I., 1929. Recherches sur quelques Tet-rabothriides d’Oiseaux. Bull. Pol. Ac.: Série B 3, 129–152.
76 ANNA ROCKA WOJCIECHOWSKA A., ZDZITOWIECKI K., 1995. Cestodes
of Antarctic seals. Acta Parasitol. 40, 125–131. ZDZITOWIECKI K., 1978. Wstępne badania nad
pa-sożytami ryb okolic Południowych Szetlandów i Południowej Georgii (Antarktyka). Kosmos 27, 651–659.
ZDZITOWIECKI K., 1991. Antarctic Acanthocepha-la. [W:] Synopses of the Antarctic benthos. Vol. 3, WÄGELE J. W., SIEG J. (red.). Koeltz Scientific Books, Koenigstein, 1–116.
ZDZITOWIECKI K., 1997. Antarctic Digenea parasites of fishes. [W:] Synopses of the Antarctic benthos. Vol. 8, WÄGELE J.W., SIEG J. (red.). Koeltz Scien-tific Books, Koenigstein, 1–156.
ZDZITOWIECKI K., 1998a. Diversity of Digenea, Para-sites of Fishes in Various Areas of the Antarctic. [W:] Fishes of Antarctica. A biological overview. PRISCO G., PISANO E., CLARKE A. (red.). Springer-Verlag Italia, Milano, 87–94.
ZDZITOWIECKI K., 1998b. Helicometra pisanoae sp.n. (Digenea, Opecoelidae), a parasite of a fish, Trematomus hansoni, in the Eastern Antarctic. Acta Parasitol. 43, 26–29.
ZDZITOWIECKI K., 1999. Digeneans of the families Opecoelidae and Lepocreadiidae, parasites of Lepidonotothen macrophthalma from the North Scotia Ridge, and remarks on the discrimina-tion of Neolepidapedon magnatestis and N. trematomi. Acta Parasitol. 44, 233–240.
ZDZITOWIECKI K., DRÓŻDŻ J., 1980. Redescription of Stegophorus macronectes (Johnston et Maw-son, 1942) and description of Stegophorus arc-towskii sp. n. (Nematoda, Spirurida) from birds of South Shetlands (the Antarctic). Acta Parasi-tol. Pol. 27, 205–212.
ZDZITOWIECKI K., SZELENBAUM-CIELECKA D., 1984. Ano-motaenia dominicana (Railliet et Henry, 1912) (Cestoda, Dilepididae) from the Dominican Gull, Larus dominicana Licht. of the Antarctic. Acta Parasitol. Pol. 29, 49–58.
ZDZITOWIECKI K., NIEWIADOMSKA K., DRÓŻDŻ J., 1989. Trematodes of birds and mammals in the envi-rons of H. Arctowski Station (South Shetlands, Antarctic). Acta Parasitol. Pol. 34, 247–257.
