SUMMARY
In 1978, a Car-d Lndex of Mediainal Waters of Foland has been ·compiled in the GeologircM Ins'tiltute. The Card Index. wen displays the rknowledge, re-sources, arnd use of these wa:tei"s in Foland and it
also. forms a .basis f·or elarborart;ing their budget. Medidnal . wateDs a.re fairly c-amin-on in P.oland. In the scale of rthe country, rproven resources of these waterr,s (maLnly chlorine ones) are of the ,;_order of 2180.65 m3/h, including 823.54 m3Jh of thermal
ones. The ·resou:r.ces of these groundwaters·, represent-ing valuarble balneological ma1terial, are discussed in
the pape·r.
The w:aters are exploited f-or the. 1needs of
phy-siotherapy, and conśUimption (mimeral water) as well as salt and C02 waters. The exploitation for these
purposes irn the scale of the country is about 716.63 m3Jh, i.e. about 33% of proven resources. Full use of rthe r·esour,ces of medicinal waters is not
always posSiihle nor justified. Large surplus of the
resources i.n relation to the needs is reco-rded 1in
"-salt" hea1l:th rresorts a.reais i111 lllOJr:thern a.~nd cerntral Poland, arrid the shor,tage - in some arreas in the
Sudety Mts and Car;pathians.
B 1878 r. re-OJIOrJ1qeCKJ1M 11HCTJ1TyTOM -6biJia paapa-5oTaHa' "KapTOTeKa Jieqe6HhiX BO)l; IlOJibllll1". 0Ha OTpa:maeT COBpeMeHHOe . 'COCTOHHJ1e pa3Be,D;Kl1, ~O>Ky
MeHTl1pOBaHJ-1H J1 .J1CITOJib30BaHJ1fl Jieqei6HblX BO,D; IlOJib-IllM, a TaKJKe HBJIH-eTCH OCHOBO:ti )J;JIH pa3pa60TKJ1
6a-JiaHCa :3TMX BO',ZJ;. .
Jleqe6Hbre BO,D;bi pacnpocTpaHeHhi B IlOJihme
,n;o-BOJibHO IlOBCeMeCTHO. ,l(JIJI BC·e:ti CTpaHbi ,ZI;OKyMeHTlilpO-BaHO 2180,6:5 M3/t:.rac pa3HbiX BM,D;OB Jieqe6HbiX BO,D;
(rrpeo6Jia,n;aioT XJIOpHCTble .BO.)J;bi), B TOM . 823,54 M3/qaJc
TepMaJibl!biX BD-,D;. 13 CTa'Tbe OilJ1CaHbi pecypCbi TCX IlO,D;3eMHbiX •BO,D;, KOTOpbie HBJIHIOTC'H U:erHHbiM 6aJI· b-HeOJIOrJ1'qecKMM CbipbeM. IlOTpe6l1T•eJIHMM Jie.q.e6HblX BO)l; HBJIHIOfCH yqrpeJK.)J;€oHM.H TIO cpM3J1!KOTepaTIMJ11 pa3-JIJ1B0'-IHbie i3o,n;, coJieBaphm M npe.n:cnpl1HT,MH npOl13BO-,n;HI.IJ,Me C02•
0'I"60p Jreqe6HblX 'BO ,D;. )J;JIH Bblllle ynOMHHYTbiX n:e-Jie:ti ):\JIH BCeJ1: CTpaHbi paBHHeTCH 716,63 M3fq'ac, qTQ COC'l'aBJIReT O'KOJIO 33°/o YTBep:m~eHHbiX pecypCOB 3T'J1X BO,D;. IlOJIHOe MCUOJib30BaHIMe ,Il;O>KyMeH'TMpOBaHHbiX
pe-rCypCOB Jieqe6HbiX. BO,ZJ; He B'Cer,n;a <B03MOJKHO M ~eJieCO
o6pa3'H.O. BoJihllll1e l13JIMlllKJ1 pecypcoH Jieq-e6HhiX Bo,n;
IIO OTHOllleHl1M K C'IlpOcy Bbl'CTynaiOT B "·COJI.H!HbiX"
Icy-popTaX I~eHTpaJibHOH J1 •CeBepHOM IlOJiblll:H:. .[(e1cp·I1~J1T
Jieqe6HbiX BO,ZJ; :Ha6JIIO)l;aeTCH B HeCKOJibKJ1X KypopTaX pa.crroJio:mer-IHhiX B Cy,u;eTax M KapnaTax..
JANUSZ GIERWIELANIEC, JERZY FISTEK, WOJCIECH CIĘZKOWSKI Folitechnika Wr·ocław~ka, Biuro Projektów i. Usług Technic~ny-ch Branży Uzdrowisko~j
,,Balneoprojekt''
WODY
LECZNICZE DOLNEGO
SLĄSKAW LITERATURZE
KRAJOZNAWCZEJ
viody lec~nic•ze jak.o dar natury stanowią wielkie bogactwo; odpowiednio ·stosowane przez człowieka
mogą mu przynieść poprawę zdro-wia. Należy więc szerzyć wiadomości o ich wy:s-tępowaniu i działaniu
fa.rmakodynamicznym. Dolny śląsik jest pod tym
względem szezególnie uprzywilejowany, bowiem
,znaj-duje się tu aż 11 uzdrowisk. W jednym z nich
-Szczaw111ie Zdroju - wody do celów leczniczych sto-sowane były już w czasach prehisto1'yczny.ch. Od · wie-ków średnich ludzie starali się .po-zJnać właś-ciwości
tych wód; z t·eg·o· okresu pochodzą pierwsze wyniki
badań. Jed111a'k dopiero· okres powojenny po21wolił na
peł:ną inwentaryzację wód leczniczych Dolinego śląs
ka, 'CO ·z:nalazło s-we odbicie w li!c·zny·ch pu.bl:i!kacjach i pracach nie :publirkowany·ch.
Chcielibyśmy zwrócić uwagę na wiadomości
doty-czące tego t-ematu, a zawarte w populalfnych opra-cowania,ch turystyezno-krajo~nawczYJCh. Zadaniem ich jest propagowanie piękna .regio~n.:u, zabytków, a
tak-że bogadw naturalnych, w tym wód leczniczych.
Po-nieważ więk1szość u~drowisk sudeckich jest jednoerześ
nie ośrodlmmi tu1ry:stycznymi, opisy tych mi,ej.s-cowoś
ci są s.~ezególnie obs'Zerne, al·e informacje dotyezące
wód lecznkzy.ch są ni·epełne i często błędne. W typo-wych przewodnikach nieścisłości te nie rzucały się
tak balfdZio w oc·zy, jedna1k ostatnia putblirkacja popu-larryzato•rska zmusiła nas do przedstawienira uwag krytyJCizny.ch. Jest to książka ·wydana przez
wydaw-nictwo Ossolineum z -s.erii "Wiedza o Ziemi Naszej" pt. "Skarby Ziemi Dol:ri.ośląsikiej" (3). Autorami pub-likacji są Józef Janus·zewski i Włodzi.mi.erz Kosza:rski. Zawa,rte w rozdziale "źródła mineralne i peloidy" (aurtor· J. Janu:s1zewsiki) błędy formalne i merytoryc· z-ne nie mo.gą pozos.tać bez odpowiedzi.
Konieczne jes!t ,podanie kilku podstawowych
wia-domoś·ci o t-e~mi~nolrogii wód lecznic:zych. Ogól~nie
wo-UKD 553.7(438- 14 Dolny S·lą.stk):796.5(021.11)(438)[(078.07) A dy te można ,podzielić na podJs,t!awi-e: l) Za.JVJar,toś-ci ro-zpuszc::wnych składników stałych i gazo:wych, 2) temperatury. W pierwszym wyrpadiku rozróżniamy
leczmic·ze wody mi:nera1ne, słabo zmineralizowane swoiiste oraz minera'lne - .swoisrt•e, w drugim zaś -lecrznicze wody chłodne i t-ermalne.
Przez wodę· leczniczą ro~um:iemy wodę a dobrych wlaśdwoś:Ciach hailderiologkzny.ch i chemicZJnych, o niewterlkich wahaniach składu chemicznego i cech
fizyc~ny.ch, o wlaś!Ci:wościach lecznic:zy.ch udarwodnio-nych na podsrtawie badań na!Uikowych. Jub długotrwa
łyeh obser.wac,ji lekars'ldch oraz uznaną przez M:iini-strra Zdrowia i Opi·eiki Społ-ecznej.
Woda lecznicza mineralna (woda mineralna) jest b woda leeZJnkza, zawierają·ca co najmniej l g skład
ników stały.ch rozpuszC'ZJOnych w 1 dma wody, gdzie-.
składnikami stałymi są związki ·chemic;zme podstawo-wych alllionów (wodorowęglanow.ego HCO 3, chlorka-wego CI-, sia·r·czanochlorka-wego SOi-) i katiomó.w (sodowe-go Na+, wapniowe(sodowe-go CaH, magnezowe(sodowe-go Mg+2).
Je-żeli występują one w danej wodzie w i·lości co naj-mniej 20% mwal, wyróżnia się wody wodorowęglano
wo-;sodowe, si:ar-czano:wo-rsodowo-wapn:iJowe itp. Gdy woda taka zawiera jeden lub kilka składników swo-istych, nazywamy ją wodą leczniczą mineralną
-- swoistą (wodą mineraLną - s:wo:ilstą).
Woda lecznicza 'słabo zmineralizowana - swoista
(.słabo zmineraUzo,wana - swoista) jest t1o woda
!Za-wierająca poniżej l g składników stałyrch ·rOZIPUr szczo-nych w l dm3, ale rzarwierająca jeden lub rkil:ka skład ników s.wo-isty;ch.
Przez składnik swoisty r-ozumie się piell'wias.tek _lub ZJwiązek chemi•czny, któ!fego występowanie
w
da-l~ej wod1zte w określonej ilości powoduje jej leczni-cze działanie; Nazwy wód, w zale·ilności od iloś-ci tych
składn:ilków, pr1zedstawia tarbela.
PODZIAŁ WOD LECZNICZYCH NA PODSTAWIE ZA W ARTOśCI SKŁADNIKOW SWOISTYCH Nazwa wody żelazista arsenowa manganowa fluorkowa bromkowa jodkowa siarczkowa borowa krzemowa radoczynna kwasowęglowa szczawa Zavvartość w l. dm3 wody co najmniej ' lO mg żelaza (Fe2+) O, 7 mg arsenu (As3 +
+
As5 +) . l mg manganu (Mn 2 +) l mg fluoru (F-) · 5 mg bromu (Br.-) l mg jodu (J-) · l mg siarki (S) oznaczonej' j odometrycznie 5 mg kwasu metaborowego (HB02 ) 100 mg kwasu metakrzemowego (H2Si03 )2 nCi składników promienio-twórczych (Rn, Ra) 250-999 mg wolnego' dwutlenku węgla (002 ) 1000. mg wolnego dwutlenku węgla (002 ) - - -- - -- -- - -- -- --.. -- - --- -- - - --- - -
-Za wody termalne uważa się wody o temperatu-rze wyilszej _od 20°C, przy czym
woda hipoterma1na ma temp. 20-35°-C, woda homeotermaLna ma temp. 35--40°C, woda hi:perterma:lna ma temp. >40°C.
W hydrogeoLogii stosuje się róWIIlież doikładniejszy podział wód na podstawie minerali'za·cji, dzieląc je na:
ultrasłodkie, o zawarto·ś·ci ro~prus-zc·zonych składni ków stałych powyżej słodkie, jw. akrat•opegi* jw. mi:ne,r:ałne, jw. 0,1 g/dm3,. 0,1-0,5 g/Jdma, 0,5----.1,0 g/dm3,
>
1,0 g/dm3•W charakt·e['y:srtyce bal!neologicmej wód lecmiezych podaje się na początku ogólne stężenie wody (w %), a potem określenie ze względu na temperaturę (ty1ko w odniesieniu do wód termalnych). Następnie wy-mienia się aniony ora~ katiooy w kolejności male-jący•ch stężeń, a na koń·cu - składniki swoiste. Wy-jątkowo (dla wód kwasowęglowych i szcza!W), po ogól-nym stężeniu wody, podaje .się nazwę ty,ch wód.
Na przykład w pracy dotyczą•cej analiz fizyc~no -chemicznych wód 1-ecmiczych (14), woda z.e źródła "Jerzy" w Lądku Zd['oju o temperaturze 28°C i s~tę. żeniu 0,17 g/:dm3, za1wiera w l dm3 8 mg fluoru, 34,41 nCi radonu i 3,06 sia['k:owodoru. A więc jest to 0,02% woda hipotermaLna, fluorkowa, radoc.zynna, siarczko-wa.
Woda ze źródła K-200 w Kudowie ma stężenie
_ 3,4 g;:ctms, w .tym aniemu wodmowęglanowego 83,4% mwal, kationów: sodowego 52,6% mwal,
wapniowe-go 28,1% mwail oraz j1onu wodoroar.senianowego
RAso~- 1,85 mg i kwasu metaborowego HB02
8,18 mg. Zawa-r•tość wolnego dwutil.enlku węgla wyno-si rtu 2540 :rhg/dms. Jest to wię-c 0,34% S2Jczawa wodo-rowęglanowo-sodowo-wapn,iiowa, arsenowa, borowa. ·
Te og6lne wiadomości, doslępne w · podstawow_ych pod['ęc:z:nikach hy.dl"ogeologicmych (np. 16, 23), nie ~yły ·znane zapewn·e żadnemu z autorów Op['aco;wań
· krajo:zmawczych (1-13). Zawar,t·e w tych pracach nie-dokładne, często przes-tarzałe informacje nie uwzględ niały w wielu wypadkach np. nowych odwiertów.
Więklszość poprzestała na opracowaniu J. Tetssey-re'a (24), jedynie przepisując bądź int·erpretując za::.. wa'I'te tam informacje, mimo ile w wykazach biblio-grafii -znajdują :się nowsze pozycje.
* Gd~ w.ody takie mają temperaturę wyższą od 20°C, nE,zywamy je akJ:atotermam<i..
614
UW AGI KRYTYCZNE
W-iadomości zawarte w publikacjach krajoznaw- -czych (1-13) reprezentują na ogół poziom wiedzy sprzed lat trzydziestu, przy czym istniejąe-e w nich błędy mają cha·rakt·er zaró,wno formalny, jak i me-rytocyc,zny. Ponieważ celem naszym nie jest r- ecen-zowanie ty,ch opracowań, przy,toczymy tylko niek. tó-re z nich - te najba·rdziej rażące.
Cieplice Sląskie Zdrój
WY!pływają tu wody termallne (do 61 °C), fluOłr'ko we, (k,r:zemow.e)**. W poszczególnych publikacjach opisano je natomias.t jako:
(l) - wody termiczne zawierają czynne związki
siarki SH
(11)
-'związki
S,· Zn, Mn, Ou, Ti, J,wySitępują
jako pierwiastki śladowe w wodach mineramych (!),(12) - w sk~adzie chemic:znym aksatoterm (?) są same kationy, wśród których widnie:je F (! w
:rzec·zy-wistoś-ci tworzą,cy anion). ' ·
We ws;pomnianej na wstępie pracy (3) autor-zy, ut~ż-samiając Ci·e!Plice z całym region-em jeleniogóll"-sk1m, piszą że ciepłe fu'ódła to agrotermy (!) o du-żej (!) zawar,tośd kwasu metakTzemoweg.o. W uroro-wisiku wydaj-e się zaś miner1al'1e kąpiele borowino-we i cie!Plne (!). P-o.nadto p['a!Wie borowino-we wszystkich pni-each podano, że najwyżsża tempe['atull"a tyeh wód wynosi tylko 44°C.
Czerniawa Zdrój
Obecnie w uzdmwiskJU występują: a) wody rado-czynne, b) s-zc·zaiwy f.luorkowe, żelaziste, radoczynne, c) szc•za:wy wodorowęglanowo-iWaiPniowo-magnetzo: we, żelazi:ste. Tymczasem w !Pracach (1, 2) mówi się tylko o woda·ch a) i c) w (3) tyJ.ko o c), zaś w (12) wody c) nazwano słabo :z;minerali:l.IOwanymi.
Długopole Zdrój
WYJstępują tu trtzy typy wód: a) · s~czawy proste, b) szczawy żelaziste, c) szczawy wodorowęglanowo -\Viapniowo-mag!!lezowo-sodowe. yYedług prac (l, 2, 4, 12) woda c) jest butelikowana 1 ·znana pod nazwą "Długo!Polanka"; -informacja błędna, gdyż t~ . wodę
stołową eksp,J.oatuje się z ujęcia w Szczaw1me, na NE zboc-?Jach Gór Bystrzyckich. Aut·ony pracy (3)
całkowicie pominęli tutejs-ze wody, w pna,cy (9) ~aś podano, że U12Jdrowisko czynne jest sezOU1owo, gdy na-prawdę działa ono cały rok.
Duszniki Zdrój
Eikispl-o-atruje ·się tu .stzczawy wodorowęg1anowo -wapnio.wo"'-sodowo-(ma.g:ne2JOiWe), żelaziste (mangano-we). W pracy (3) podano, że wypływające tutaj szcza-wy wodo['owęglanowe, wa,pnto.woma.gnezowe, sodowe i żelaziste zarwierają w dodatku jon hydroarsenowy (!, w rzeclzy,wisrtości tylko .ślady bądź brak). Nat·omiast "Pieniawa Chopina", o wydajności 25 l/min, należy_
do "najbardziej wydajnych s~C'za:w w Sudeta-ch" (?, w rżeczywi1stośd 175-340 ~/min). ·
Kudowa Zdrój
Wypływają tu szczawy wodorowęglanowo-wapnio wo-sodowe {żelaziste), (borowe), {sia['c·zkowe), (lfado-czynne), (ail"senowe). Autorzy (l) stwierdzają zaś, że w:r·stępują tu "sz·c2Jawy bor-owinowe"(?). W pracy (3) napisano; że Kudowa to j.ędyne źródło arsenowe w P-ols·ce" ora:z, że woda ze źiródła w Jeleniowie jest butelkowana i ?Jnma pod nazwą "Kudowianka", podc-zats gdy już od dłużs·zego cza•su nosi ona ·nazwę "St'aropolanka". ze źródła rw JeleniO!Wie. Według (8) w;s,zystkie {?) tutejsze o średniej temJPeratu['ze · 13° (?), zawierają ·spo:rę HośiCi a1r:senu, źródło zaś "śn:ladecki" zawiera 2,05 mg CO:Jdm3 (!?, nap['a!Wdę jest ponad 2000 img).
** W nawiasach podano składniki występujące nie we wszystkich ujęciach lub pojawiająGe Aię okresowo.
Lądek Zdrój
Wy!I)ływające tu z s·ześ.ciu źródeł i eksploa~towa
ne ;z je·dnego odwiertu 0,02% wody :termalne (do 45°C),
· fluoDkoiWe, sia['ozkowe, radoczynne sprawrają najwię
cej kłopotu. I talk w pos.~czególnYJch pra1cach podano,
.że:
.(1, 2) - wy1Stępują.ce tu WIOidy miJneralne, · ·Sia!
Dcza-nowe i fluory.towe o tęmperabu!flze 17-29°C, :z dużą
ilością ~radu (żadna ilnf·orrmacja nie j-est praiWdŻiwa).
{3) - skład chemiiC~Y źródeł nie jest 'many (!! !).
Na 1stT. 169: wy:płYJW.a 10 źródeł o t1emperatu:rze
19--200C, na str. 173 zaś: tylko 5 źródeł o
temperatu-ne 24,3-28,9°C. Nie W1Sp01mnian10 nic o ~odwierde
L-2, mimo ··zamieszczonej odpowiedniej pozy.cji
w bibHo~afii (Pmzewodniik XXV Zja1zdu PTG,
świd-111ica 1975);
{8) - · Tadoczy111n.ość 101raz ;wydajność wód ·sia,rc. za-nowy;ch nieU!s·tan:nie się zffilll,iejslza Oe•st ailm1ra,t od-Wirotlllie; 15). Znajdują .się tu ·także błędne inf~orma cj.e o odlwiertach.
Polanica ZdrÓj
Ekls1pi1oatuje :się t.u: a) wady ikwa,sowęglowe, b) s zezaiWY IWiodOIJ:IOIWęg·lanowo-:warpn.i,o,we. • Natomias.t
we-dług prac: ·
{3) - w źródła·ch . wodorQIWęglańowy;ch:
wapnio-wo-mm~anawych, IS~dowych, 3el,a1ziJstych" (!?) wś.ród
pierwias1tlk6w .śl.adowy;ch znajduje s.ię aizot (?), 1
rado-cz~nność IZa:ś ty;ch wód wyll1osi aż 2 nCiMm3 (w
Dze-czywislbości Ido 0,.81 n0ifidm3);
{4) - występują tu wody' ,Sizc.zaw]oiWO-.aJ:~~alioz ne (!);
{8) - w 1969 rr. 'od:wier,cono szcza:wę wapn]oi
WO--siaTk'OIWą (!).
. Przerzeczyn Zdrój
Wy&tępują tiU wody: a) s.iarrczk•OIWe, b) sia,rezkr
owo--radoC'zynne***. AuttoDzy (l) widzą tiU wody
mineral-ne, w (3) •z.aś nie w:spornniano rweale o tym u~dlflo wisiku.
S zeza wno Zdrój
W urzdrowiJSiku wyJkiOII',zy,sltYJwane są: a) S·~~zawy
wodorowęglanowo-sodowo-(wapniowe)-(magnezowe), b)
szczawy wodor,owę,glanowo-sodowe, radoc'Zynne. W
· pos~c:zJególllly;ch p[}a•cach ,stwieDdlza się natomiast, że:
.(3) - "główne ~ródŁo
w
(NW częś'Ci niecki ś1ród sudecJdej) jest w Szcza'Wirlie"{!);{4, 12) - IWYJS·tępują tu .sr~e:zawy siar.czanowe; (12) - wody 1zawi.e.rają 'WipTios.t f.cuntrasty.c,zne srkład
niki chemiezne, m.in. NaHCo3, NA, FE, jon kiwaś·.~1e
go węglanu baru, Wiolny kwa1s ·węglowy (t·zn. · C02),
a talkże ikmz.emionki.
Swieradów Zdrój
Uzdrowisko dYJsrponuje: a) srz.czaw.am'i
rradioczynny-mi, (żelaJzistym-i), b) •srzc,zawami rwtod()['owęglaJnowo-·
-wa.pniowo-m'a~ezowymi, żela,zistymi, radoczynnymi
c) :wodami r:adlocrzy1!1!nymi. W .pr~a·ca,ch (1, 2)
wymie-niono ·tyl!ko wody a/, w (4) ni·e wymieniono żadnych
wód, 1a rw (3) j.eiS,t rnowa ·:tylikro. o s~zo2Ja1Wach.
*
Wiadomościom za,war•tym w prr.acy "Ska1rbv Ziemi
Do.lnośląsikiej" (3) poświęcimy rrówni•eż dodatkJOwy •
kio-menta•r:z. Autol!' rriOizdlz,iału "Źródła m.]neDal.ne' i
rpe1·oi-dy" wśród bogactw ziemnych Dolnee;'o Śląska 1~n.a
z wód tylko W\Qidy mineralne (?, gdz.ie ·słabo zmilne-·
raH:z1owane?), wśród iktóry.ch 'rlQIZiróżnia jedyJni·e wody s.zcza,wowe (?) i sia~r·czan'owe (t·e ni'e występują na
polnym Śląsku). Wody te wypłyiWać ma.ją ·~e źródeł
*** Najnowsze, nie publikowane dane.
mineralnych pochodzą·CYICh z głębokich s~zcrel:i.n dys-lokacyjnyich oraz· IZ ikiontaktów. wamstw s:kailinych.
Swzawy podzielił .autiQir w iSIWO·isty sposób - nie
opa1rrty n.a żadnyrch l~ogk~ny.ch ik,rYJt.eria,ch - na:
pro-ste, a1kaHozm.oz:iJemne, żelazi:srte, Taidl()U'IDwe. Wśród tych
wód ,c.zę.ste.są IW'Ody n•ie zmiJneraHW!Wiarne {!!!).
Wśród wód .s.iar,c!zarrowych rwyrdzie1ooo de.pHc.e,
czyli akirabobermy (!) O['a1z firód~a radonowo-~siarr:c:zJko we. T.aJk więc między pojęciami wody siar.:.c:zJkloiWe i sia!r•czanowe nie ma żadnej 1róimicy.
Dalej .czy,tamy, że Lądelk i Kudowa leżą w iza-·
chodnim obs•zarze .obni:łenia Kotl-ilny KŁodZik,i!ej (!), a iZ j.edooa,stu .r(?) miej1scowości, w kitórych IWYIS,tęiP:u
ją s1~ezawy na tym ter.enie tylko D1ugopole ni!e ma
znaczenia międzynarrodo!We~o (!). A WYJstarazyŁo tylJko
zajr1zeć do cyltow•ooergo rw omawiooej pra1cy artytkułu
J. Fils.tka. Za nieprr.awidłowe. nal·eży ruz.nać ~danie:
"Szczawy Kudowy wyrpływają !Z si1ni~e 'Spękraineg!O za-padlisika, w lk:tórrym na :~anitach leżą 'skały ~s~taropa
lec~oiczne, fylHty i . ·C'zerwooy spą~owi,ec, :a wyżej
pia.srkowce ik·r~ed.owe i margle" (!str. 167-168).
Autor tego ro~działu IZaUIWażył, że je1st w
Sude-tarch wiele ~róideł lea2'Jl'liezy•ch ffillliej ;~nanych i być może jeszc,ze !l1.ie odlk,ry;tYJch, WiŚ!ród których nie .ma
niestety od dawna wyrkorzys,tywanych wód
Gor,zano-vv.a, Brzerzeozyrna {t~eż Dolny śląslk), S/Z.c1zawiny. · Wy-mieni·ooe są natomials.t nigdy nie isrtmiejące . s-zczawy
w SzczYJtnej, Studziennej, Jerzmanowkach oraz wody mineralne S'Zik'laxsk,iej P·oręby .(rsą tu tyłk1o wody rra-do.ozY,nne).
Osobny pulllikt w omawiooym rozdziale &tanowią ·
peloidy utoŻisamiane JPTIZiez auJto!'la IZ t~odem lec~ni czym, podc·zas g:dy już .w 1931 r. peloidy podzi•eliQin'O na ·s·zlamy milneralne, muły orga.nk'zme, t,Q['fy, s.zlamy todiaste, :ziemie leczm.ieze i peloidy ISIZtuC'~ne.
Ca~ośd dopelm,ia ·:tjupelmy brak korelkty, dzięki c:
ze-mu Lądek 1eży nad Białą Sądedką {iporwinno być _Lą
decką), J•eleniów to J,orrdanów itd.
W więks·ZIOŚ·ci iplra•c (1--13) powsze.chnie spoty.ka
się .nieprawildlOIWe pojęda:
- wody dobrze bądź ~byt ·słabo zm;iJneralilwwane,
- st·opień minerraliza1cji wód, ·
. - SZCZaWy 'Z bogatą IZawa,rtośdą C02,
- wody ciepLne, ·
-'-ur:ząd:zenila milneralline, i iln.
Często stos.QIWa.ne 1sa ni.e,aJk'tru.alne na1Z1Wy, n:p. w~ dy alkaliczne, ,ziemno ailmliioZine tto., tralktu]e się rÓivv-nozmac:znie na:Ziwy Ż·ela1zawy ....:__ żela~owv,
sia1rktcnrv--- sia.rc~].{lQIWy - ·Siarczanowy iltp. Nier21rózmmhłe joe<;t
wymienianie w różny.ch pracach różnyC'h 1iezb źródeł
danej mieisrC.QIWOŚd, róŻinych ich wy.dajnośd, różn~ch
zawarboś·ci ipOIS;~Cize,gólrny;ch 1s'kładni:kó1W chemk~~Ziny.cb
ora~z cech filzYic.zny•ch. Błędami nomeniklaltu~ry
obar.rzo-ne ~są rró'Wil1ież t~ek:sty opisów umies~c.Zione na plana·ch
mia,st i mapach turrys.tyrc,Zin~ch (13). ·
Niekt6r·e IZ p01zycji 1(1--.13) ·cy:towane były pOIWYŻlej
rzadko bądź wcale, co wynikaŁo nie •z POIPI'awnoś-ci
zawarty,ch w n1ch ·iJn:fiormacji, ale ·~byt małei :ich noś
ci, O~rank·zon•egiO !Zasięgu pr·Ziewod:nika, bądź
powtń-, rzeń za :ilnny\mi wcześniejls,zym-i opra•cowaniami. W tym kont·elkśde na porchwałę za,słu,guje pra,ca A. Kuź
mińrsk:i,ego (6), ikltÓiry podaje zawsze ~ar1dualon.e
infoll"-macj.e i choć nie us.trrzega się w rniefutórY'ch wypą_d
ka.ch pr.zed nieatktualiną nomenklatu['ą, to podaje ją
jednaik po.pra,wni·e.
Z powvżSizej arnaliJzy WV111ilka, że niezbYit ·
!korzyst-ni(> prZiedstawia się 'Sytuacja w popularvza~tor:s'lriej li-teraturrze turj'!styCizno~krajozn.arwaZiei w }ednvm z
po-rusZlanych w niej !zagadnień. Mamy na.d~ieję,
re
po-,da.ne powvżej uwagi p~zy;c;zy;nią ~się do PIOipraJWy
r?:e-telnośd informa·cji i 'W pi"IZY•S'z1Iości probl·em t•en uleą:
nie poprawie, tym bardziej 'Że na TYlniku WY'ciąwni
c.zvm dag-le .odczuwa się bralk pozy;cji o ·Charr.akterze
przewodnilk•owym. · '
LITERATURA KRAJOZNAWCZA
1. Ch•anas R., Czer:rwińsk-i J . - Do.Jny Śląsk.
Sport Turystyka. 1977.
2. C h a n a s R., C .z e 1r wińsk i J. - Sudety. Ibi"'
dem 1979. _
· 3. Ja n u s z ew ski J., K ·O s z a r ski W. - Skarby
Ziemi Dolno·ś'ląskiej. Os:s,o·liJneum 1979.
4. JuT a s z T. - Dolny Śl<t'sk - pa1norama
tury-sty.czna. KAW 1978.
5. K·o s z ar slk i W. - S:wzaWino Zdrój, Jedliina.
Zdrój i ·O'kolic:e. Sport Turystyka 1971.
6. K ·o ź m i ń siki A. - Dus~nilki Zdrój, Kudowa
Zdrój, .Polanka Zdrój i okolice. Ibidem 1973.
7. M·orcin.ek K., Pr.or·ok W. Byst!f'zyca
Kłodzka, Dł!ug.opole Zdrój, Międzygórze i
okoLi-ce. Ibidem 1979.
8. Mazu-rski K.
R.,
Martynawski Z. -Su-dety. Ziemia Kłodz,ka i Góry OpaJws1kie. Ibidem
1978.
9. B11zewodnLk po P.ol,sce (pr. zbi·or.). Wyd. IV.
Ibi-dem 1977.
10. S t e ć T. - Sudety Zach1odnie. Cz .. I, Ibidem 1965.
11. T e-r l a ik M. - Ci.eplice Śląsk1ie Zdrój i okolice.
Ibidem 1971.
12. Uzdrow1ska Do'lnośląs1kie, balneologia - historia
- przyroda - s,z.t:Uika. Red. A. Falkiewicz i M.
Starzewska. Ossolineum 1975.
13. Plany rnbs1t: Jeleni,a Góra, Wałbrzych i
Szczaw-no, , ~udowa Zdrój, Duszniki Zdrój, Folanica
ZdTOJ oraz mapy turystyczne pod ·red. M. St.
af-fa: Ziemia Kł·odtzka, Góry Bystrzyokie, Góry
Bardzkie i Złote, Góry Stołowe, W1zgórza
Niem-czańsk1o-Str,zelińskie, Góry WałbT,zyskie i
Ka-mieDJne, Masyw śnieżnitka i Góry Bialskie, KaJ
r-lk<onosze, Góry Ize1r,skie. PPWK.
SUMMARY
The attention ·is drawn to the informaHon ·on
medi:cinal water.s of the Lower Sile·s:ia, pubHshed in
popula.r touris~t guidebooks. Such informa,tion i·s often
il!comple·te or · ev.en mis.leading in the case of waters
of numerous health resorts s·o the tpaper presents an
attempt 1t'D .su.pplement a;nd correct the knowledge of
these w a ter s. ·
L I T ER A T U R A N T.
WOD LECZNICZYCH
14. Alnalizy fti.zylko-chemicz:ne wód lecznfczych, wód
~tołowy·ch i borowin wykonane w 1975 r. Red.
A. Jarocka. Probl. Uzdr. 1976 z. 9/'12.
15. C i ę ż k o w s k i W. - Hydrogeologia i
hydro-chemi'a wód te,rmalinych Lądka Zdr·oju. Ibidem
1980 z. 3.
16. · D o w g i a łł o J., K •a :r ski A., P ·o t o c .ki I.
-Geol'ogia sur,owców balneologkZtnych. Wyd. Ge~ol.
1969.
17. D o w g i a ł ł ·o J. - Wody termaLne Sudetów.
Acta Geol. Pol. 1976. vol. 26 no. 4.
l8. F i s t e,k .J. - S':wzawy Kotliny Kłodzkiej i Gór
Bystrzyokich. Biul. Geol. Wydz. Geot UW. 1977 1t. 22.
19. F i s t e k ;[. - W·ody lecznicze i ·mineralne ma z
,peloidy [W:] Sur'Owce mineralne · Dotl,necro
Śląs-ka. Ossoliineum 1979. o
20. G i e ,r 'W i e l a~111 i e c J. - Lądek Zdrój i jego wo
-dy mineraLne. Kwa•r:t. Geol. 1968 .nr 3.
21. Gie·rw1ielaniec J. - Wody mineralne ob
-szant sude'Cil~i,ego. '[W:] Turystylka w Sudetach.
Cz. II. J,ele~nia Góra 1977.
22. Gier w i elatnie
c
J.,· S z a ,r .s z e ;w skaz.
-P.olanica Zdrój, Dus.zmitki Zdrój, Kudowa Zdrój
[W:] Inter.natioool SY'mposium Hydr.ogeo
chemi-st'ry of Minera1:ized Water·s, Cieplice 31 V
--3 VI 1978.
23. P a .z dr ·o Z. - Hydrogeolo'~ia 'Ogólna. Wyd. Geol.
-1964 i 1977.
24. T e i s s e y r ·e J. - Ź·ródła miJneralne Dolnego
ŚląS1k1a w świetle bardań geolo.g,ic:znych 1945-65.
'[W:] Z geologii Ziem Za:cho.d1nich. Wrocław 1966.
PE310ME
ABTOpbi o6pa~alOT BHViiMamfe Ha YIHcPOpMaiJ;MM Ka
-caiO~J1eCJI Jie~re6HbiX BO~ Hvr:m:He:ti CvrJie3Hvr, Haxo~JI
m;HeCJI · B IIOITTY JI.H.P'HbiX rry6JIHKaiJ;VI'.HX 'HO TypVfCTUK.e
H KpaeBe~eHHM, .D:aHHbre, npr1Be~eHHhre B 3Tvrx
rry6Jivr-Kau;vrRx, KaCaiO~J1eCJI Jieqe6HhiX BO~ OT~eJibHbiX
Ky-popTOB, qacTo 6biBaiOT HerroJIHhre u HerrpamrJibHhie.
C'TaTb.H JIHJI.HeTc.H nonhiTKOM rronoJIHeHvr.H· M
yrrop.HAO-t.reHH.H 3T'YIX ,ZJ;<UIHbiX.
JOZEF MICHALIK, ANDRZEJ G AźDZICKI
Geologicky 'O'stav SAV, Zakład Paleobiologii · PAN
CZY W TATRACH JEST
PŁASZCZOWINA STRAŻÓWSKA?W .os·tatnim okre~ie IUktaJzalo się tkilka puh1ikacji
,pióra Z. K:o.tań,skiego {12, 13, 14, 15), w tktór)'ich
pr\Zed-st.awilolllo nowe poglądy na S'tratyg,r.afię, pr;zede
WlSZytst-kim zaś na temttOill:iJkę utworów odsłaniających .się w
dol.n.ej części DoHny Chochoł·Oiwski·oj (<ryc. 1). Ro,z;pa
-t,rywane osady to :z;nacznej miąż,s.ZJO·Ś<Ci węglanowe
kompleksy ,t,riasu .spoczytwające llla u two-rach płasz
czowiny J".egl•otwej dolnej (kr.iilniań.skiej) (
=
Fatricum)(por. K. Guzik i S. Guzik, 3 oraz M. Bac, 2). .
W obrębie tYJch ubwoców Z. K:o,tańs<ki .(12, 14)
wy-różmia między innymi .płasZJCIZJOwinę reglową górną
(strailowską), będącą ekwiwalentem t1ZJW. wyższy.ch
płais.zczowin 1'reglowych 1(= Silicieurn sensu Mełlo, 17).
O ile obeoność w tym re}o-ni·e ut'w1oró,w na.l·eżących
do płasiZicZJowi:ny reglo1wej ś,rodt~owej (.choc,zań·skiej)
(= Hronicum) jest potws.z,echnie :z;r).ana (9, 10, 22, 7, 5,
6) to wyróilnienie tutaj wyżs.zej tekto:nic:z;nie płatSIZ
czowiny straiJo,wskiej budzi wiele IZast'r'Zleileń (por.
E. Pa.s.s·endorfer, 21).
616
UKD 551.243.4?: 551.761 :552 .. 54(43-8- 13 :234.372.43 Tat·ry Zach.)
P.ogląd, że ,płas,zc:z;Otwin.a s•trażowtsika dotarła ku
póŁnocy aż dlo ,pieniń;s!ki:ego pasa stkabkto,wegio :z;o.stał
'"' osfatnim oktresie udoikumentowany SJzer.eg·iem
fak-tów (A. Bega.n, 3, P. Grecul'a i I. Varga, 8), a także
pośrednio iPI'Ze.z M. M·isika, R. Mocka i M. Sykorę
(19); można więc Ulznać go za udoiWIOdtni·ony.
Dysku-syjne po:zto1S1taje jednak ·za.gadnie!n'ie c~zy ,UJttwrory jed
-nostek Furtkaski i Ktmycisk zalicwne pr.zez Z. Ko.tań
skiego (12, 13, 14, 15) do płas:zcz,Otwiny .sbraż'OiWISkiej
stantctwią jej trtZ:e:cz)'iwi·ste i a~na1ogicme ogniwa.
Według Z. K·o·bańskiego (14) na plas:z;c:wwinie k'riż
niaństkiej 'W T'ejtOillie Doliny Cbochoł,owskiej leżą obok
siebie w tej samej pozycji dwie odrębne jedtnost·ki
tekt•oniczne II'OIZJdlzie~loOill·e bliżej nie tidefiniowaną linią
tektoniczną o 1prtzebiegu pólnoc-południe (wtZJdłuż
po-toku Siwej Wody). Są t1o: na w;s·chodzie j.ednos,bka
Siwej Wody przez Z. K:otań;skiego (12, 14)
odniesio-na do płas:z;c.zowiny cboczańskiej oraz na·. ·za,chodtzie
