N
N
N
I
I
I
E
E
E
I
I
I
N
N
N
F
F
F
E
E
E
K
K
K
C
C
C
Y
Y
Y
J
J
J
N
N
N
E
E
E
C
C
C
H
H
H
O
O
O
R
R
R
O
O
O
B
B
B
Y
Y
Y
B
B
B
U
U
U
L
L
L
W
W
W
–
–
–
P
P
P
R
R
R
Z
Z
Z
Y
Y
Y
C
C
C
Z
Z
Z
Y
Y
Y
N
N
N
Y
Y
Y
W
W
W
Y
Y
Y
S
S
S
T
T
T
Ę
Ę
Ę
P
P
P
O
O
O
W
W
W
A
A
A
N
N
N
I
I
I
A
A
A
,
,
,
O
O
O
B
B
B
J
J
J
A
A
A
W
W
W
Y
Y
Y
I
I
I
S
S
S
P
P
P
O
O
O
S
S
S
O
O
O
B
B
B
Y
Y
Y
O
O
O
G
G
G
R
R
R
A
A
A
N
N
N
I
I
I
C
C
C
Z
Z
Z
A
A
A
N
N
N
I
I
I
A
A
A
N
N
N
O
O
O
N
N
N
-
-
-
I
I
I
N
N
N
F
F
F
E
E
E
C
C
C
T
T
T
I
I
I
O
O
O
U
U
U
S
S
S
T
T
T
U
U
U
B
B
B
E
E
E
R
R
R
D
D
D
I
I
I
S
S
S
E
E
E
A
A
A
S
S
S
E
E
E
S
S
S
–
–
–
C
C
C
A
A
A
U
U
U
S
S
S
E
E
E
S
S
S
O
O
O
F
F
F
O
O
O
C
C
C
C
C
C
U
U
U
R
R
R
R
R
R
E
E
E
N
N
N
C
C
C
E
E
E
,
,
,
S
S
S
Y
Y
Y
M
M
M
P
P
P
T
T
T
O
O
O
M
M
M
S
S
S
,
,
,
A
A
A
N
N
N
D
D
D
M
M
M
E
E
E
A
A
A
N
N
N
S
S
S
O
O
O
F
F
F
P
P
P
R
R
R
E
E
E
V
V
V
E
E
E
N
N
N
T
T
T
I
I
I
O
O
O
N
N
N
dr inż. Jerzy OsowskiIHAR-PIB Oddział w Boninie, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka e-mail: osowski@ziemniak-bonin.pl
Streszczenie
Obserwowane od kilku lat zmiany klimatu (fale upałów, susze, intensywne opady) powodują wzrost częstotliwości występowania objawów chorobowych wywoływanych nie przez patogeny, ale przez czynniki abiotyczne. Nie wywołują one epidemii, lecz uszkodzenia są na tyle duże, że mogą czasami nabierać znaczenia ekonomicznego. Do takich chorób należą rdzawa plamistość miąższu i brunatna pustowatość bulw, które stanowią poważne wady bulw przeznaczonych na frytki i chipsy. Często kon-sekwencją występowania wad wywołanych czynnikami nieinfekcyjnymi są także zaburzenia związane z gromadzeniem skrobi, dodatkowo eliminując możliwość wykorzystania bulw w tym kierunku.
Słowa kluczowe: abiotyczne czynniki chorobotwórcze, brunatna pustowatość, czernienie rdzenia miąższu, dzieciuchowatość, powiększenie przetchlinek, rdzawa plamistość, wtórny wzrost, zazielenie-nie, ziemniak
Abstract
Climate changes observed for several years (heat waves, droughts, intense rainfalls) cause an incre-ase in the frequency of diseincre-ase symptoms caused not by pathogens, but by abiotic factors. They do not cause epidemics, but the damage is so high that they can sometimes become economically signi-ficant. Such diseases include a hollow heart with internal browning and blackheart, which are severe defects of tubers intended for French fries and chips. Often the consequence of defects caused by non-infective agents are also disorders related to starch accumulation, additionally eliminating the possibility of using tubers in this direction.
Keywords: abiotic disorder factors, blackheart, enlargement of lenticels, hollow heart with internal browning, internal heat necrosis, secondary growth, secondary tubers, potato, tuber greening
roślinie zachodzi szereg różnych procesów fizjologiczno-biochemicz-nych, które są od siebie wzajemnie zależne, ponieważ tworzą łańcuch ściśle powiązanych ze sobą ogniw. Jeśli pod wpły-wem jakiegoś czynnika chorobotwórczego jedno z tych ogniw ulegnie zniszczeniu, wówczas następują mniejsze lub większe zaburzenia w czynnościach życiowych całe-go organizmu lub jecałe-go części, a tym samym rozpoczyna się proces chorobotwórczy. Dla-tego można przyjąć, że istotą choroby rośliny jest każde dłużej trwające naruszenie rów-nowagi w jej czynnościach życiowych przez którykolwiek z czynników chorobotwórczych (Hołubowicz-Kliza 2016).
Czynniki chorobotwórcze dzielą się na: biotyczne, czyli infekcyjne, które w momencie fizycznego zetknięcia z rośliną zakażają ją, czyli infekują. Infekcyjne czynni-ki chorobotwórcze są nazywane patogenami roślin (Kryczyński 2011);
abiotyczne, czyli nieinfekcyjne, po-nieważ nie zakażają roślin, nie przenoszą się w obrębie populacji danej rośliny i nie mogą wystąpić epidemicznie. Ze względu na cha-rakter środowiska dzielimy je na glebowe i klimatyczne (Hołubowicz-Kliza 2016).
W ostatnich latach obserwujemy znaczą-cy wzrost nieinfekznaczą-cyjnych (abiotycznych) czynników chorobotwórczych, wynikający ze zmian klimatu i anomalii pogodowych. Ła-będzki i inni (2013) przewidują, że do 2050 r.
W
w Polsce średnia temperatura może wzro-snąć o 2 do 4oC. Obserwowane zmiany
kli-matu wiążą się:
ze wzrostem stężenia CO2, a także jego
wpływem na produktywność upraw i efek-tywność wykorzystania wody oraz składni-ków pokarmowych;
ze zmianami temperatury, ilości opadów, promieniowania słonecznego i wilgotności oraz ich wpływem na rozwój roślin i wyso-kość plonów;
stratami wywołanymi przez szkodliwe zjawiska pogodowe, np. fale upałów, mrozy, przymrozki, susze, intensywne opady desz-czu lub gradobicia (Olesen i in. 2011).
Na tym tle obserwujemy wzrost częstotli-wości występowania objawów chorobowych wywoływanych nie przez czynniki infekcyjne (patogeny), ale przez inne, najczęściej zwią-zane z warunkami klimatycznymi i glebowy-mi. W warunkach naturalnych chorobę po-wodują najczęściej dwa (lub więcej) czynniki abiotyczne działające jednocześnie. Częste są też przypadki wykorzystywania osłabienia roślin, spowodowanego chorobami niepaso-żytniczymi, przez bakterie czy grzyby, co sprawia, że obraz choroby bardzo się kom-plikuje i określenie właściwej przyczyny sta-nowi dużą trudność (Hołubowicz-Kliza 2009).
Celem pracy jest przedstawienie najczę-ściej występujących na bulwach chorób abio-tycznych, ich objawów, przyczyn występo-wania oraz sposobów ich ograniczania.
Najczęściej spotykane wady oraz uszko-dzenia roślin i bulw ziemniaka pochouszko-dzenia nieinfekcyjnego przedstawiono w tabeli 1.
Czernienie rdzenia miąższu bulw (ang. black heart). Objawy występują wewnątrz bulwy, gdzie tworzą się wyraźnie nakreślone plamy o nieregularnym kształcie (fot. 1ab). Wewnątrz tej plamy mogą się tworzyć ubytki, których ściany nie są pokryte warstwą korka jak w przypadku pustowatości (fot.1c). Czar-ną barwę powoduje ten sam pigment – me-lanina – który jest także odpowiedzialny za barwę ciemnienia wewnętrznego (Potato Blackheart 2018). Tkanka w miejscu zmian chorobowych jest twarda w dotyku i może wydzielać zapach słodkiego alkoholu, jeśli jest ciepła (Blackheart 2018).
Przyczyną występowania tej wady we-wnętrznej bulw są niekorzystne warunki w sezonie, wywołane przez brak tlenu w glebie
wskutek okresowego zalania pola w wyniku gwałtownych opadów, nadmiernego nawad-niania lub wadliwej melioracji pól w połącze-niu z wysoką temperaturą. Częściej jednak czernienie rdzenia miąższu występuje w czasie przechowywania, kiedy bulwy są składowane w wysokich temperaturach (8 do 10oC) w zamkniętych i źle wietrzonych
mieszczeniach lub w chłodniach (temp. po-niżej 2oC) bez możliwości automatycznej wymiany powietrza. Hooker (1981) stwier-dza, że wada ta często występuje podczas transportu ziemniaków statkiem lub w wago-nach kolejowych.
Fot. 1a. Czernienie rdzenia miąższu bulw – objawy początkowe
(wszystkie zdjęcia J. Osowski)
Fot. 1b. Czernienie rdzenia miąższu bulw
Fot. 1c. Czernienie rdzenia miąższu bulw – tworzenie się jam wewnątrz plamy
Tabela 1
Wady bulw i uszkodzenia roślin spowodowane działaniem czynników abiotycznych
Choroba Główne przyczyny wystąpienia
Dzieciuchowatość susza, nierównomierny rozkład opadów Dzieciuchowatość wewnętrzna
Niewłaściwa temperatura przechowywania, zbyt niska temperatura w okresie sadzenia i bezpośred-nio po nim
Pękanie bulw (ang. tuber craks,
growth craks) susza, nierównomierny rozkład opadów
Paciorkowatość obfite opady po długotrwałej suszy i jednoczesny spadek temperatury
Wtórny wzrost (ang. secondary
growth) susza, nierównomierny rozkład opadów
Przedwczesna tuberyzacja zbyt wysoka temperatura przechowywania, niska temperatura w okresie sadzenia, susza
Brunatna pustowatość bulw (ang. brown heart / hollow heart)
nierównomierny rozkład opadów, nadmierne nawożenie azotem, skłonność odmian Czernienie rdzenia miąższu bulw
(ang. black heart)
w sezonie na glebach o zbyt wysokiej wilgotności i wysokiej temperaturze, w przechowalni lub podczas transportu w warunkach braku tlenu i nadmiarze CO2 przy braku wietrzenia i wymiany powietrza
Rdzawa plamistość (ang. internal rust spot, internal brown spot)
zakłócenia w bilansie wodnym, oddychaniu i odży-wianiu roślin wywołane niekorzystnymi warunkami glebowymi i atmosferycznymi
Uszkodzenia i ciemnienie bulw (ang. bruise and damage)
zbiór bulw o niedojrzałej skórce, niewłaściwe postępowanie podczas zbioru, transportu i sorto-wania, zbiór przy zbyt niskiej temperaturze (<10oC) Siatkowatość uprawa na glebach lekkich, w czasie wegetacji
gwałtowne opady po okresie wysokich temperatur Powiększenie przetchlinek (ang.
enlarged lenticels)
nadmierna wilgotność w okresie wegetacji lub przechowywania
Zazielenienie bulw (ang. tuber greening)
dostęp światła do bulw w czasie wegetacji, przechowywania i transportu
Przemarzanie bulw temperatura poniżej -1oC, wiosenne i jesienne przymrozki
Zatrucie roślin przez popioły i gazy trujące (dwutlenek siarki, związki fluoru, chloru, azotu, pary arsenu, cynku, ołowiu)
lokalizacja upraw w pobliżu dużych ośrodków przemysłowych
Uszkodzenia spowodowane przez środki ochrony roślin, np. herbicydy
niewłaściwe stosowanie środków ochrony roślin (nieodpowiedni termin, dawka, błędy w wykonaniu zabiegu)
Niedobory składników pokarmowych
niedostosowane do potrzeb odmiany nawożenie mineralne
Źródło: opracowanie własne
Ograniczać występowanie czernienia rdzenia miąższu bulw można poprzez:
uprawę ziemniaków na glebach o ure-gulowanych stosunkach wodnych i sprawnej melioracji oraz unikanie nadmiernego na-wadniania;
zapewnianie właściwych warunków podczas przechowywania, wentylowanie pomieszczeń, w których są składowane bul-wy, zawsze kiedy temperatura wzrasta po-wyżej 20oC, zapewnianie odpowiedniej
wy-miany powietrza, kiedy wzrasta temperatura, oraz niepodnoszenie temperatury powyżej
20-22oC, gdyż może to spowodować wzrost
temperatury składowanych bulw (van Loon, Hammink 2016).
Brunatna pustowatość bulw (ang.
brown heart / hollow heart) jest wadą we-wnętrzną, która występuje w różnym czasie w okresie wegetacji (Poradnik sygnalizato-ra… 2016a). Jest to ważna choroba bulw przeznaczonych do przetwórstwa oraz jadal-nych, a okazjonalnie objawy mogą występo-wać nawet na 50% bulw dużych (Wale i in. 2008). Wystąpieniu i rozwojowi choroby sprzyjają nadmierna ilość opadów po okre-sach suszy (Wale i in. 2008, Hollow heart… 2018), na glebach zasobnych w azot lub nadmiernie nawożonych azotem (Rębarz 2018a) oraz uprawa na glebach zbyt kwa-śnych, o małej ilości kationów wymiennych (Poradnik sygnalizatora… 2016a). Do czyn-ników sprzyjających występowaniu tej wady zaliczyć można także niskie temperatury (7 kolejnych dni z temperaturą poniżej 15oC) oraz wysoką wilgotność względną powietrza
(80-85%) w tym okresie (Brown heart… 2018).
Objawem początkowym jest tworzenie się wewnątrz bulwy, na skutek zakłóceń w dzia-łalności enzymów, brunatnej plamy o średni-cy 10-20 mm (fot. 2a), a później tworzy się jama, która jest oddzielona od reszty miąż-szu warstwą korka (Rębarz 2018a). Położe-nie jamy wewnątrz bulwy jest związane z czasem jej wystąpienia. Jamy położone bli-żej części przystolonowej powstają wcze-śniej, a położone w części wierzchołkowej – później. Kształt jam jest także związany z kształtem bulwy. W bulwach okrągłoowal-nych lub okrągłych jamy mają kształt pestki śliwki lub gwiazdki (fot. 2b), a w bulwach podłużnych kształt jest nieregularny (fot. 2c). Różnego kształtu jamy tworzą się zwykle w dużych bulwach uprawianych na skrobię oraz jadalnych i przeznaczonych do prze-twórstwa. Brunatne plamki występują za-zwyczaj w bulwach małych (Wale i in. 2008).
Fot. 2a. Brunatna pustowatość bulw
– objawy początkowe Fot. 2b. Brunatna pustowatość bulw – objawy na bulwach okrągłych
Fot. 2c. Brunatna pustowatość bulw – objawy na bulwach o podłużnym kształcie
Fot. 2d. Objawy zgnilizny wewnętrznej w miejscu pustowatości
Zwykle ścianki jam są wyłożone warstwą korka, który chroni przed infekcją patoge-nów, lecz w warunkach wilgotnych może dojść do infekcji wtórnej i tworzy się zgnilizna wewnętrzna (Poradnik sygnalizatora... 2016a) – fot. 2d.
Ograniczać występowanie brunatnej pu-stowatości bulw można poprzez:
unikanie uprawy na glebach piaszczys-tych (van Loon, Hammink 2016);
właściwą agrotechnikę;
opóźnianie terminu sadzenia w rejo-nach, gdzie w okresie wiązania bulw wystę-pują niskie temperatury i podwyższona wil-gotność;
wybieranie do przerobu przemysłowe-go odmian o mniejszej skłonności do two-rzenia się tej wady (tab. 2a);
dostosowywanie nawożenia mineral-nego do potrzeb uprawianej odmiany i lekkie zwiększanie dawki potasu, który podnosi odporność bulw;
unikanie uprawy na glebach bardzo kwaśnych;
nawadnianie w okresach krytycznych; unikanie zbyt rzadkiego sadzenia bulw, gdyż sprzyja to tworzeniu się bulw dużych (Rębarz 2018a).
Tabela 2a
Odporność bulw ziemniaka na choroby i stresy abiotyczne
Wady miąższu
Odpor-ność*
Przydat-ność rdzawa plamistość pustowatość bulw
jadalne Fresco, Justa, Aruba, Bellarosa, Carrera, Latona, Irga, Sante Podatne
(1-2)
skrobia Glada, Harpun, Jasia, Skawa Harpun
jadalne
Berber, Impala, Ingrid, Irys, Lord, Miłek, Altesse, Bila, Bohun, Gwiazda, Ignacy, Innovator, Owacja, Vineta, Almera, Asterix, Cekin, Dali, Ditta, Etiuda, Finezja, Folva, Laskara, Lech, Mazur, Orchestra, Sagitta, Satina, Tajfun, Victoria, Fianna, Jelly
Berber, Denar, Fresco, Impala, Ingrid, Irys, Justa, Lord, Riviera, Altesse, Aruba, Augusta, Bila, Bohun, Carrera, Ignacy, Innovator, Latona,
Madeleine, Owacja, Vineta, Almera, Asterix, Cekin, Dali, Ditta, Etiuda, Irga, Sagitta, Sante, Tajfun, Victoria, Fianna, Jelly
Średnio podatne
(3-4)
skrobia
Cedron, Boryna, Kaszub, Kuba, Mieszko, Pasat, Rumpel, Szyper, Zuzanna, Amarant, Ikar, Pasja Pomorska, Hinga,
Inwestor, Kuras, Rudawa
Cedron, Boryna, Glada, Pasat, Szyper, Ikar, Pasja Pomorska, Bzura, Hinga, Jasia, Kuras, Pokusa, Rudawa, Skawa
jadalne
Denar, Riviera, Viviana, Augusta, Madeleine, Magnolia, Michalina, Honorata, Jurek, Malaga, Oberon, Bryza
Miłek, Viviana, Bellarosa, Gwiazda, Magnolia, Michalina, Finezja, Folva, Honorata, Jurek, Laskara, Lech, Malaga, Mazur, Oberon, Orchestra, Satina, Bryza
Odporne (5)
skrobia Jubilat, Bzura, Pokusa
Jubilat, Kaszub, Kuba, Mieszko, Rumpel, Zuzanna, Amarant, Inwestor
* w skali 5-stopniowej Źródło: Nowacki i in. 2018
Rdzawa plamistość miąższu bulw ziemniaka (ang. internal rust spot, internal brown spot) – występuje powszechnie i jest uważana za poważną wadę bulw jadalnych (porażone tkanki po ugotowaniu twardnieją i nie nadają się do spożycia) oraz przezna-czonych na frytki (gorsza jakość wysmaża-nia), a także na krochmal. Przyczyną tej wa-dy są zaburzenia w gospodarce wodnej oraz w oddychaniu i odżywianiu się roślin (Porad-nik sygnalizatora... 2016b, Rębarz 2018b). Według innych doniesień przyczyną choroby są zaburzenia metabolizmu, w szczególności enzymatyczne, spowodowane wysokimi temperaturami lub nadmierną suszą w cza-sie tworzenia się bulw, chociaż objawy ob-serwowano także w latach zimnych i wilgot-nych. Za przyczynę występowania tej wady uważa się również niewystarczające przy-swajanie jonów wapnia przez roślinę lub jego
niedobór w bulwach (Internal rust spot, inter-nal brown spot 2018).
Objawy występują wewnątrz bulwy i są zauważalne po jej przekrojeniu. W miąższu tworzą się nieregularnie rozmieszczone ob-szary martwicze barwy rdzawej lub ciemno-brunatnej (Poradnik sygnalizatora… 2016b). Obszary te tworzą się najczęściej wewnątrz pierścienia wiązek naczyniowych (fot. 3ab). Objawy rdzawej plamistości miąższu bulw ziemniaka mogą być czasami mylnie rozpo-znawane jako objawy wywołane rozwojem zarazy ziemniaka na bulwach (fot. 3c). Jed-nak w odróżnieniu od rdzawej plamistości na bulwach porażonych zarazą widoczne są rdzawe nacieki, nieregularnie sięgające od brzegu bulwy do jej wnętrza. Rdzawa plami-stość może być także mylona z objawami „punktowymi” wywołanymi przez TRV (wirus nekrotycznej kędzierzawki tytoniu) – fot. 3d.
Fot. 3a. Objawy rdzawej plamistości
miąższu bulw ziemniaka Fot. 3b. Silne objawy rdzawej plamistości na przekroju bulwy
Fot. 3c. Objawy zarazy ziemniaka
na przekroju bulwy Fot. 3d. Objawy rdzawej plamistości miąższu bulw ziemniaka (po prawej) i wirusa nekrotycznej kędzierzawki tytoniu (po (lewej)
Ograniczanie występowania tej wady polega na:
uprawie odmian o podwyższonej odpor-ności (tab. 2a),
unikaniu uprawy na glebach piaszczys-tych i gliniaspiaszczys-tych o nieuregulowanych sto-sunkach wodnych,
nawadnianiu plantacji w okresach suszy, zaopatrywaniu gleby w wapno przyswa-jalne dla roślin (Rębarz 2018b).
Wtórny wzrost ziemniaków (ang. se-condary growth) – występuje w pełni wege-tacji. Sprzyja mu uprawa na glebach lekkich, szczególnie w latach o nierównomiernym rozkładzie opadów (Osowski 2016, Rębarz 2018c). Głównym czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu tej wady są wysokie temperatu-ry, długie okresy suszy oraz niedostateczny poziom wilgotności (Poradnik sygnalizato-ra… 2016c, Secondary growth… 2018, Rę-barz 2018c). Na skutek długotrwałej suszy rozwijające się bulwy zahamowują swój wzrost i przechodzą w stan wymuszonego dojrzewania. Zaawansowane w dojrzewaniu nie są w stanie wznowić wzrostu nawet pod wpływem obfitych opadów i wtedy rozpoczy-na się wzrost z poszczególnych oczek. Ro-dzaj wtórnego wzrostu jest związany z jego
terminem (Secondary growth… 2018). Jeśli wystąpi w środku procesu tworzenia się bul-wy, to dwie utworzone części mogą być po-dobnej wielkości i mają kształt hantli lub bliź-niaków (fot. 4ab). Kiedy wtórny wzrost na-stępuje na końcu procesu tworzenia się bul-wy, wówczas z poszczególnych oczek stolo-nów tworzy się jedna lub kilka młodych bul-wek (fot. 4cd).
Bulwy z wtórnym wzrostem nie nadają się jako materiał sadzeniakowy ani do spożycia czy też przerobu przemysłowego. Należy je usunąć w czasie przygotowywania ziemnia-ków do przechowywania, aby nie zwiększały ryzyka infekcji.
Zapobieganie powstawaniu wtórnego wzrostu polega na:
nawożeniu plantacji ziemniaków w rejo-nach, gdzie często występuje ta wada, w ilości 2/3 dawki N przed sadzeniem i 1/3 nie później niż 3 tygodnie po wschodach (Rę-barz 2018c);
racjonalnym nawadnianiu plantacji;
zbiorze bulw po dojrzeniu (skórka bulwy nie schodzi pod dotykiem kciuka);
usuwaniu bulw z objawami wtórnego wzrostu przed złożeniem plonu do przecho-wywania.
Fot. 4a. Objawy wtórnego wzrostu
– bulwa w kształcie bliźniaków Fot. 4b. Objawy wtórnego wzrostu – bulwa w kształcie ciężarków
Fot. 4c. Różne objawy wtórnego wzrostu
Zazielenienie bulw (ang. tuber greening) – jest związane z podwyższoną zawartością glikoalkaloidów, tj. czakoniny i solaniny, o wyższym stężeniu (Rębarz 2018d). Są to związki, które chronią roślinę przed atakami szkodników i chorobami, ale są trujące dla człowieka (Sołtys 2013). Bezpieczny limit glikoalkaloidów w ziemniakach jadalnych i skrobiowych wynosi 200 mg/kg św.m. (Bar-celoux 2008, Greening 2018). Wada ta
po-jawia się, kiedy bulwy ziemniaka zostaną pozbawione naturalnej warstwy ochronnej, jaką w czasie wegetacji stanowi dobrze uformowana redlina, i są wystawione na działanie promieni słonecznych lub podczas przechowywania i ekspozycji w sklepie (fot. 5abc). Pigment jest syntetyzowany w pierw-szych trzech milimetrach znajdujących się na obrzeżu bulwy (Greening 2018, Rębarz 2018d) – fot. 5d.
Fot. 5a. Objawy zazielenienia na bulwie Fot. 5b. Objawy zazielenienia na bulwach
Fot. 5c. Zazieleniona bulwa w redlinie Fot. 5d. Bulwa zazieleniona – obraz na przekroju
Aby ograniczyć zazielenienie bulw, nale-ży:
dobrze przygotować glebę i dostoso-wać głębokość uprawy do rodzaju gleby oraz uprawianej odmiany;
uwzględnić wysokość plonowania uprawianej odmiany i dostosować odległości w rzędach;
prawidłowo uformować i wyprofilować redliny, tak aby rozwijające się bulwy były cały czas przykryte warstwą gleby;
do momentu zakrycia międzyrzędzi przez rośliny ograniczyć intensywność
na-wadniania, aby nie uszkodzić grzbietów re-dlin;
ograniczyć ekspozycję bulw na świetle podczas zbioru, transportu, przechowywania i sortowania.
Powiększenie przetchlinek (ang. enlar-ged lenticels) – wada ta powstaje, kiedy bul-wy długi czas przebywają w glebie w warun-kach wysokiej wilgotności. Objawy począt-kowe to liczne białe kalafiorowate wyrostki (fot. 6abc), które później wysychają, a na-stępnie suberują (wytwarzają warstwę korka, która chroni przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych), tworząc liczne,
rozmieszczone na całej powierzchni bulwy, brązowe kropki o wymiarach od 1 do 3 mm (fot. 6d) (Enlarged lenticels 2018, Rębarz 2019e). Powiększone przetchlinki mogą być przyczyną dużych strat, gdyż ułatwiają
wni-kanie do wnętrza bulwy patogenów
(Fusa-rium spp., Phoma spp., Pythium spp., Pecto-bacterium spp. oraz Streptomyces scabies
spp.) – fot. 6e.
Fot. 6a. Objawy powiększonych przetchlinek Fot. 6b. Objawy powiększonych przetchlinek na bulwie o białej skórce
Fot. 6c. Objawy powiększenia przetchlinek na bulwie o czerwonej skórce
Fot. 6d. Wygląd przetchlinek po zaschnięciu
Fot. 6e. Objawy porażenia bulwy mokrą zgnilizną (infekcja poprzez przetchlinki)
Ograniczać występowanie tej wady moż-na poprzez:
uprawę ziemniaków na glebach o ure-gulowanych stosunkach wodnych;
regularne nawadnianie zgodne z zapo-trzebowaniem roślin;
niedesykowanie plantacji po obfitych opadach, należy poczekać, aż przetchlinki przyschną;
staranne osuszenie bulw po zbiorze.
Spękania bulw (ang. tuber craks, growth craks) – główną przyczyną są warunki wzro-stu w czasie wegetacji, a szczególnie niere-gularne nawadnianie upraw w okresie roz-woju bulw. W czasie długotrwałej suszy wzrost bulw zostaje zahamowany, a ich skórka traci swoją elastyczność i
korkowa-cieje (Rębarz 2018f). Kiedy nastąpią opady lub plantacja zostanie podlana, spowoduje to szybkie nawodnienie tkanek naczyniowych, a wynikający z tego wzrost ciśnienia we-wnętrznego będzie przyczyną pękania nie-elastycznej skórki bulw. W zależności od
skłonności odmiany oraz nasilenia nieko-rzystnych warunków objawy spękań mogą się znacznie różnić: od delikatnego siatko-wania bulwy (fot. 7a) do głębokich pojedyn-czych lub wielokrotnych pęknięć (fot. 7bcd) (Tuber craks 2018, Rębarz 2018f).
Fot. 7a. Objawy łagodnych spękań na bulwie Fot. 7b. Bulwa z objawami spękań o głębokości do 10 mm
Fot. 7c. Liczne wielokrotne spękania na bulwach odmian podatnych
Fot. 7d. Pojedyncze głębokie spękania (powyżej 10 mm)
Fot. 7e. Objawy uszkodzeń spowodowanych
Czasem objawy pęknięć mogą być mylo-ne z uszkodzeniami powodowanymi przez grzyb R. solani wywołujący na ziemniaku chorobę o nazwie rizoktonioza. Rozwijający się na powierzchni bulwy grzyb tworzy cha-rakterystyczne uszkodzenia (fot. 7e). Także stosowanie herbicydów może powodować uszkodzenia bulw mylnie określane jako spękanie na skutek gwałtownego wzrostu ciśnienia wywołanego dostarczeniem nad-miaru wilgoci (fot.7f). Ostatnio w wielu do-niesieniach naukowych mówi się, że także zawirusowanie odmiany może mieć wpływ
na jej degenerację i spękanie bulw potom-nych.
Powstawanie pęknięć można ograniczyć przez:
uprawę odmian mniej wrażliwych (tab. 2b);
nawożenie, zwłaszcza azotem, dosto-sowane do potrzeb i kierunku uprawianej odmiany;
zaopatrzenie roślin w mikroelementy, a szczególnie w bor (Tuber craks 2018);
zaprawianie bulw przed sadzeniem. Tabela 2b
Podatność odmian ziemniaka na wady kształtu bulw
Wady kształtu
Odpor-ność*
Przydat-ność deformacje spękania
jadalne
Denar, Ingrid, Irys, Justa, Miłek, Carrera, Gwiazda, Ignacy, Owacja, Asterix, Dali, Finezja, Folva, Jurek, Malaga, Sagitta, Victoria
Fresco, Impala, Justa, Miłek, Tacja, Bellarosa, Latona, Lawenda, Madeleine, Magnolia, Vineta, Folva, Sagitta, Sante, Satina, Victoria
Podatne (1-2)
skrobia
Glada, Harpun, Mieszko, Pasat, Amarant, Ikar, Inwestor, Jasia, Kuras
Glada, Pasat, Inwestor, Jasia
jadalne
Fresco, Impala, Lord, Riviera, Tacja, Altesse, Aruba, Bellarosa, Bila, Bohun, Latona, Lawenda, Madeleine, Magnolia, Michalina, Vineta, Almera, Cekin, Ditta, Etiuda, Honorata, Irga, Laskara, Lech, Mazur, Oberon, Orchestra, Otolia, Sante, Satina, Tajfun, Bryza, Fianna, Jelly
Denar, Ingrid, Irys, Lord, Riviera, Viviana, Aruba, Bila, Bohun, Gwiazda, Ignacy, Michalina, Owacja, Almera, Asterix, Cekin, Dali, Ditta, Etiuda, Finezja, Irga, Jurek, Laskara, Malaga, Mazur, Oberon, Orchestra, Otolia, Tajfun, Bryza, Fianna, Jelly Średnio
podatne (3-4)
skrobia
Cedron, Boryna, Kaszub, Kuba, Rumpel, Szyper, Zuzanna, Pasja, Pomorska, Bzura, Hinga,
Pokusa, Rudawa, Skawa
Cedron, Boryna, Harpun, Jubilat, Kaszub, Kuba, Rumpel, Szyper, Zuzanna, Ikar, Pasja Pomorska, Hinga, Kuras, Pokusa, Rudawa, Skawa
jadalne Berber, Viviana Berber, Altesse, Carrera, Honorata, Lech
Odporne (5)
skrobia Jubilat Mieszko, Amarant, Bzura
* wg skali 5-stopniowej
Źródło: Charakterystyka… 2018
Dzieciuchowatość bulw – nieinfekcyjna wada, która występuje najczęściej w okresie wegetacji, ale także może występować pod-czas wschodów oraz w pod-czasie przechowy-wania. Powstaje, kiedy na bulwie tworzy się
kilka małych bulwek, które określa się nazwą „dzieciuchy” (fot. 8abc). Następstwem poja-wienia się dzieciuchów jest przechodzenie skrobi z bulwy starszej do młodszej. Zjawi-sku temu towarzyszy szklistość miąższu
bulwy starszej. Młode bulwki (dzieciuchy) rozwijające się na bulwie starszej mają czę-sto niewykształconą skórkę, co sprzyja infe-kowaniu ich przez patogeny, np. Fusarium spp., Phytophthora infestans lub
Pectobacte-rium spp. (Poradnik sygnalizatora… 2016d).
Bulwki takie nie nadają się do konsumpcji ani do przerobu.
Rzadziej występującym zjawiskiem jest dzieciuchowatość wewnętrzna. Pojawia się, kiedy jeden lub kilka pędów wrasta do bulwy, gdzie grubieją i tworzą młode bulwki (fot. 8d). Przyczyną dzieciuchowatości we-wnętrznej są niewłaściwe temperatury prze-chowywania bulw oraz łagodne zimy, po których następuje chłodna wiosna, a także niskie temperatury w czasie sadzenia i krót-ko po nim. Sprzyjają temu również zaburze-nia w przemianie materii, które powstają na skutek przechodzenia skrobi w cukier i kiedy cukier ten gromadzi się w nadmiarze w kieł-kach. Jego nadmiar bulwa magazynuje w
tworzących się młodych bulwkach. Dzieciu-chowatości wewnętrznej mogą także sprzy-jać zaburzenia związane ze zjawiskiem fizjo-logicznego starzenia się bulw (Sprouting disorders… 2017).
Dzieciuchowatość bulw nie jest chorobą o znaczeniu gospodarczym, a ograniczanie jej występowania polega na:
uprawie odmian tolerancyjnych na suszę w rejonach, gdzie często występują okresy suszy;
unikaniu uprawy na glebach lekkich i sła-bo zatrzymujących wodę;
nawadnianiu plantacji w okresach kry-tycznych;
sadzeniu w terminie optymalnym dla da-nego rejonu;
nieopóźnianiu zbioru bulw przedwcześnie dojrzałych;
usuwaniu bulw z objawami dzieciuchowa-tości przed okresem przechowywania.
Fot. 8a. Bulwy z objawami dzieciuchowatości Fot. 8b. Bulwa z objawami dzieciuchowatości
Fot. 8c. Objawy dzieciuchowatości na bulwie Fot. 8d. Objawy dzieciuchowatości wewnętrznej na bulwie
Uszkodzenia mechaniczne i ciemnienie miąższu bulw (ang. bruise and damage) – powstają w wyniku obić, odgnieceń oraz niewłaściwego postępowania z bulwami podczas zbioru, transportu, sortowania i przechowywania. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym powstawaniu tej wewnętrznej wady jest nadmierne nawożenie roślin azo-tem i zbyt niskie potasem. Następstwem uszkodzeń mechanicznych są straty pod-czas obierania, nadmierna utrata wody w czasie przechowywania, wtórne infekcje przez sprawców zgnilizn (Fusarium spp.,
Phoma spp., Pythium spp., Pectobacterium
spp.) oraz wewnętrzne ciemnienie miąższu. Powstaje ono na skutek mechanicznego oddziaływania na bulwy (uderzenie, ucisk), chociaż może ono powstawać także pod koniec okresu przechowywania, kiedy zosta-ną oberwane kiełki z kiełkujących bulw. W
miejscu uderzenia lub nadmiernego ucisku na miąższu bulwy, na skutek tworzenia się pigmentu (melaniny), tworzą się szare do czarnych plamy (fot. 9abc). Plamy te po ugo-towaniu ziemniaków ciemnieją i stają się prawie czarne. Bulwy takie nie nadają się do konsumpcji ani do suszenia czy też produkcji krochmalu.
Ograniczanie występowania ciemnienia miąższu oraz uszkodzeń mechanicznych polega na:
zbiorze bulw w optymalnych warun-kach oraz po dojrzeniu skórki,
uprawie odmian odpornych na uszko-dzenia mechaniczne,
nawożeniu mineralnym dostosowanym do potrzeb odmiany,
przechowywaniu bulw w odpowiedniej temperaturze.
Fot. 9a. Bulwy z objawami
ciemnienia wewnętrznego Fot. 9b. Objawy ciemnienia wewnętrznego na bulwch
Literatura
1. Barceloux D. G. 2008. Potatoes, tomatoes and solanine toxicity. [W:] Medical toxicology of natural substances: foods, fungi, medicinal herbs, toxic plants, venomous animals. Barceloux D.G. (red.). Wiley: 77- -83; 2. Blackheart. 2018. https://potatoes.ahdb. org.uk/media-gallery/detail/13213/3355 [dostęp 30.06. 2019]; 3. Brown heart and hollow heart. 2018. http://ephytia.inra.fr/en/C/21135/Potato-Brown-heart-and-hollow-heart [dostęp 30.06.2019]; 4. Charaktery-styka Krajowego Rejestru Odmian Ziemniaka. 2018. Red. nauk. W. Nowacki Wyd. XXI. IHAR-PIB Oddz. Jadwisin: 41 s.; 5. Enlarged lenticels. 2018. http://ephytia.inra.fr/en/C/21119/Potato-Enlarged-lenti-cels [dostęp 30.06.2019]; 6. Greening. 2018. http://ephytia.inra.fr/en/C/21121/Potato-Greening [do-stęp 30.06.2019]; 7. Hollow heart and internal
brow-ning. 2018.
https://potatoes.ahdb.org.uk/media-mallery/detail/13213/3358 [dostęp 30.06.2019]; 8. Ho-łubowicz-Kliza G. 2009. Nieinfekcyjne czynniki choro-botwórcze. IUNG-PIB Puławy: 84 s.; 9. Hołubowicz- -Kliza G. 2016. Przyczyny chorób. [W:] Atlas rolniczy chorób. IUNG-PIB Puławy: 14-30; 10. Hooker W. J. 1981. Blackheart. [W:] Compendium of potato dise-ases. Am. Phytopathol. Soc.: 10; 11. Internal rust
spot, internal Brown spot. 2018.
http://ephytia.inra.- fr/en/C/21138/Potato-Internal-rust-spot-internal-brown-spot [dostęp 30.06.2019]; 12. Kryczyński S. 2011. Infekcyjne czynniki chorobotwórcze – patogeny roślin [W:] Fitopatologia. T.1 Podstawy fitopatologii. Red. nauk. S. Kryczyński, Z. Weber. PWRiL Poznań: 75-83; 13. Loon K. van, Hammink H. 2016. Objawy i defor-macje bulw ziemniaka. [W:] Sygnały ziemniaka. Prak-tyczny przewodnik udanej uprawy ziemniaków. Rood-bont Publ. B.V.: 88-91; 14. Łabędzki L., Bąk B., Li-szewska M. 2013. Wpływ przewidywanej zmiany kli-matu na zapotrzebowanie ziemniaka późnego na wo-dę. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 2/I: 155-165; 15. Olesen J. E., Trnka M., Kersebaum K. C., Skjelvag A. O., Seguin B., Peltonen-Sainio P., Rossi F., Kozyra J., Micale F. 2011. Impacts and adaptation of European crop production systems to
climate change. – Eur. J. Agron. 34: 96-112; 16. Osowski J. 2016. Wtórny wzrost.
http://ziemniak-bonin.pl/pl/katalogi [dostęp 07.07.2019]; 17. Poradnik
1. sygnalizatora ochrony ziemniaka 2016a. Opr. zbior. pod red. A. Wójtowicza i M. Mrówczyńskiego. IOR-PIB Poznań: 101-105; 18. Poradnik sygnalizatora ochrony ziemniaka 2016b. Opr. zbior. pod red. A. Wójtowicza i M. Mrówczyńskiego. IOR-PIB Poznań: 106-108; 19. Poradnik sygnalizatora ochrony ziem-niaka 2016c. Opr. zbior. pod red. A. Wójtowicza i M. Mrówczyńskiego. IOR-PIB Poznań: 109-112; 20. Po-radnik sygnalizatora ochrony ziemniaka 2016d. Opr. zbior. pod red. A. Wójtowicza i M. Mrówczyńskie-go. IOR-PIB Poznań: 96-100; 21. Potato Blackheart
2018.
http://ephytia.inra.fr/en/C/21136/Potato-Black-heart [dostęp 30.06.2019]; 22. Rębarz K. 2018a. Bru-natna pustowatość bulw. [W:] Ziemniak. Identyfikacja agrofagów oraz niedoborów pokarmowych. Agro Wy-dawnictwo Suchy Las: 206; 23. Rębarz K. 2018b. Rdzawa plamistość bulw ziemniaka. [W:] Ziemniak. Identyfikacja agrofagów oraz niedoborów pokarmo-wych. Agro Wydawnictwo Suchy Las: 208-209; 24. Rę-barz K. 2018c. Wtórny wzrost ziemniaków. [W:] Ziem-niak. Identyfikacja agrofagów oraz niedoborów pokar-mowych. Agro Wydawnictwo Suchy Las: 232-233; 25. Rębarz K. 2018d. Zazielenienie bulw. [W:] Ziem-niak. Identyfikacja agrofagów oraz niedoborów
pokar-mowych. Agro Wydawnictwo Suchy Las: 228-229; 26. Rębarz K. 2018e. Powiększone przetchlinki. [W:]
Ziemniak. Identyfikacja agrofagów oraz niedoborów pokarmowych. Agro Wydawnictwo Suchy Las: 202- -203; 27. Rębarz K. 2018f. Pęknięcia bulw. [W:] Ziem-niak. Identyfikacja agrofagów oraz niedoborów
pokar-mowych. Agro Wydawnictwo Suchy Las: 204-205; 28. Secondary growth: deformed and glassy
tu-bers. 2018.
http://ephytia.inra.fr/en/C/21120/Potato-Secondary-growth-deformed-and-glassy-tubers
[do-stęp 30.06.2019]; 29. Sołtys D. 2013. Solanina i cha-konina – główne glikoalkaloidy ziemniaka uprawnego (Solanum tuberosum L.). – Kosmos. Probl. Nauk Biol. 62, 1: 129-138; 30. Sprouting disorders duo to
phy-siological age. 2017. http://ephytia.inra.fr/en/C/
21112/Potato-Sprouting-disorders-due-to-physiologi-cal-age [dostęp 30.06.2019]; 31. Tuber craks. 2018. http://ephytia.inra.fr/en/C/21118/Potato-Tuber-cracks [dostęp 30.06.2019]; 32. Wale S., Platt H. W., Cattlin N. 2008. Hollow heart. [W:] Diseases, pests and disor-ders of potatoes. Manson Publ. Ltd: 164-165
