Zuzanna Goluch-Koniuszy, Robert Moroch
OCENA CZĘSTOTLIWOŚCI SPOŻYCIA
PRODUKTÓW ZAWIERAJĄCYCH KOFEINĘ I/LUB TAURYNĘ PRZEZ MŁODZIEŻ MĘSKĄ PRZED EGZAMINAMI NA RÓŻNYCH
POZIOMACH EDUKACJI Zakład Fizjologii Żywienia Człowieka
Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie Kierownik: prof. dr hab. M. Friedrich
Celem pracy była ocena częstotliwości spożycia produktów zawierających w swoim składzie kofeinę i/lub taurynę przez młodzież męską na trzech etapach edukacyjnych, na 2 tygodnie przed egzaminami gimnazjalnym/maturalnym/ sesyjnym, jako czynników stresogennych. Przeprowadzono badanie metodą wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem kwestionariusza ankietowego wśród 156 chłopców/mężczyzn: 62 studentów, 47 maturzystów oraz 47 gimnazjalistów. Stwierdzono, że dla ponad połowy badanej młodzieży egzamin był sytuacją stresową; z produktów zawierających kofeinę/taurynę w czasie przedegzami-nacyjnym gimnazjaliści głównie spożywali słodycze, maturzyści napoje typu cola, a studenci kawę; najmniejszą wiedzą dotyczącą działania kofeiny i tauryny w organizmie odznaczali się gimnazjaliści; zasadnym wydaje się prowadze-nie na wszystkich etapach edukacyjnych prozdrowotnej edukacji żywieniowej ukierunkowanej na zmianę sposobu żywienia w okresie przedegzaminacyjnym uwzględniającego stres.
Hasła kluczowe: młodzież męska, częstość spożycia, kofeina, tauryna, stres egza-minacyjny.
Key words: male youths, consumption frequency, caffeine, taurine, examinational stress.
Problem stresu szkolnego wśród młodzieży istnieje od wielu pokoleń, a umiejęt-ność radzenia sobie z nim przychodzi dopiero wraz z nabywanym doświadczeniem. Labilność emocjonalna charakterystyczna dla okresu dojrzewania u chłopców prede-stynuje do jeszcze większej podatności na stres. Do najbardziej stresujących sytuacji w szkole młodzież zalicza sprawdziany, odpowiedzi ustne oraz zbliżające się egza-miny końcowe (1). W okresie przedegzaminacyjnym młodzież wiele czasu poświecą na naukę, również w porach wieczornych i nocnych, dlatego dla podtrzymywania rytmu czuwanie–sen oraz poprawy koncentracji stosuje produkty spożywcze i/lub suplementy diety zawierające w swoim składzie związki stymulujące ośrodkowy układ nerwowy (OUN) (2). Według Rush i współpr. (3) rokrocznie szczególnie wśród młodzieży rośnie popularność spożywania napojów zawierających dodatki stymu-lujące OUN takie jak kofeina i/lub tauryna.
Nr 3
202 Z. Goluch-Koniuszy, R. Moroch
Do najpopularniejszych źródeł kofeiny w diecie człowieka należą: kawa, herbata, produkty zawierające ziarno kakaowca, napoje typu cola oraz napoje energetyzują-ce. Jest ona również składnikiem wielu suplementów diety, jak i leków (4). Kofeina w swoim działaniu na organizm nie pozostaje obojętna wobec układu naczyniowo--sercowego, kostnego i hormonalnego, szczególnie przy niezbilansowanej diecie (5). Ponadto poprzez pobudzający wpływ na sekrecję kwasu solnego, może przyczyniać się to do powstawania zmian zapalnych w obszarze błony śluzowej żołądka, jak i jelit. Do produktów zawierających kofeinę zalicza się również guaranę
(Paullinia-cupana), która zawiera 4 razy więcej kofeiny (2–7,5%) niż ziarna kawowca, a 1 g
guarany to 40 mg kofeiny. Z tego względu dodaje się ją do herbat, soków owocowych, produktów energetycznych lub produktów przeznaczonych do redukcji masy ciała. Kofeina uwolniona z guarany wchłania się wolniej z przewodu pokarmowego (ze względu na obecność saponin, tanin, tłuszczu), dlatego jej stymulujące działanie na organizm utrzymuje się aż do 6 godz. (6).
Drugim popularnym związkiem o działaniu stymulującym OUN jest niebiałko-wy aminokwas tauryna (kwas 2-aminoetylosulfononiebiałko-wy) znajdujący się w tkankach, w nerkach, mięśniach szkieletowych, sercu i siatkówce (7). Tauryna jest niezbęd-na do prawidłowego rozwoju siatkówki oka, funkcjonowania układu rozrodczego oraz immunologicznego, koniugacji kwasów żółciowych, stabilizacji błon komór-kowych, osmoregulacji i cytoprotekcji. Działa agonistycznie z kwasem GABA (γ-aminomasłowym) oraz wpływa na przyspieszenie metabolizmu komórek gleju i neuronów, poprawiając funkcje poznawcze (8). Wykazuje również działanie anty-konwulsyjne, uspokajające, poprawiające samopoczucie oraz wzmacnia działanie kofeiny (9).
Celem pracy była ocena częstotliwości spożycia produktów zawierających kofeinę i/lub taurynę przez młodzież męską, będącą na różnych poziomach edukacyjnych, na 2 tygodnie przed egzaminem gimnazjalnym/maturalnym/sesją egzaminacyjną, jako czynnika stresowego.
MATERIAŁ I METODY
Badanie, metodą wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem kwestionariusza ankietowego, przeprowadzono wśród 156 chłopców/mężczyzn: 62 studentów (w wie-ku 19–26 lat) Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie w okresie zimowej sesji egzaminacyjnej (luty); 47 maturzystów w wieku 18–21 lat (z Zespołu Szkół nr 2 w Szczecinie) oraz 47 uczniów (w wieku 15–17 lat) z III klasy Gimnazjum nr 34 w Szczecinie, w kwietniu na 2 tygodnie przed egzaminem gimnazjalnym/maturalnym.
Do badań wykorzystano autorski kwestionariusz ankietowy (wielokrotnego wy-boru) przygotowany na potrzeby tych badań. Kwestionariusz zawierał pytania m.in. o: postrzeganie zbliżającego się egzaminu (gimnazjalnego/maturalnego/sesyjnego) jako sytuacji stresowej; przyczyny i cel spożywania produktów (spożywczych/suple-mentów diety/leków) zawierających w swoim składzie kofeinę i/lub taurynę; pory ich spożywania; częstotliwość spożycia; odczuwane działania po ich stosowaniu oraz posiadaną wiedzę na temat ww. związków.
Nr 3 Spożycie produktów zawierających kofeinę i/lub taurynę 203 Oszacowano odsetki młodzieży męskiej spożywającej produkty zawierające ko-feinę i/lub taurynę z różną częstotliwością: codziennie (1–2 razy dziennie, >3 razy dziennie), często (2–3 razy w tygodniu), czasami (1 raz w tygodniu), rzadko (1 raz w miesiącu) i nigdy (10). W pracy nie zastosowano metod analizy statystycznej.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Egzaminy dla młodzieży na każdym etapie edukacji są częścią ich kształcenia, co dla wielu może stresorem. Odczuwanie stresu jest zjawiskiem naturalnym i w niskim natężeniu (eustres) jest siłą napędową i mobilizującą do osiągnięcia celów w nauce. Natomiast w nadmiernym stopniu (dystres) skutecznie osłabia umiejętności skupie-nia, wprowadza stan niepokoju, co przekłada się na osiągane niższe wyniki w nauce (11). Oszacowano, że częstość występowania niepokoju związanego z egzaminami wzrosła u młodzieży z 27% w 2009 r. do prawie 40% w 2010 r. (12). Jednymi z waż-niejszych czynników predysponujących do powstania stresu związanego z egzami-nem jest nacisk ze strony rodziny do osiągnięcia najlepszego wyniku, ważność wy-ników przekładająca się na dalszą przyszłość, brak dojrzałości emocjonalnej wśród młodych ludzi, a także negatywne nazbyt stymulujące oddziaływanie związków pobudzających (m.in. kofeiny) na OUN pochodzących z produktów spożywanych przed egzaminami.
U młodzieży bezsenne noce, niespokojne myśli, utrata apetytu, szybki puls i trzę-sące się ręce to typowe objawy strachu przed egzaminami, które są dla nich streso-rami. W przeprowadzonych badaniach własnych (tab. I) wykazano, że na każdym etapie edukacyjnym egzamin potwierdzający dotychczas nabytą wiedzę dla ponad połowy badanych chłopców/mężczyzn był sytuacją stresową. Sesja egzaminacyj-na lub matura były stresorem dla studentów i maturzystów bardziej niż egzamin gimnazjalny, gdyż odczuwanie stresu z nimi związanego zadeklarowało aż 64,5% studentów i 61,7% maturzystów.
Stres związany z egzaminami jest stresem psychologicznym, aktywującym oś podwzgórze – przysadka – nadnercza (HPA) do zwiększonej produkcji glikokor-tykoidów, które przyczyniają się do wzrostu stężenia w surowicy krwi hormonu leptyny, odgrywającą rolę w regulacji pobierania pokarmu i gospodarki energetycz-nej organizmu (13). Produktami reklamowanymi w mediach do walki ze stresem egzaminacyjnym są używki i/lub suplementy diety zawierające m.in. kofeinę i/lub taurynę. Produkty zawierające ww. związki swoją popularność wśród młodzieży za-wdzięczają rekomendowanym właściwościom pobudzającym, relaksującym, a także ich nieograniczoną dostępnością i przystępną ceną. Popularność tych produktów jest niepokojąca, gdyż dorastająca jeszcze młodzież jest szczególnie narażona na nega-tywne skutki oddziaływania nadmiaru związków psychoaktywnych na organizm z uwagi na wciąż kształtujące się mechanizmy metabolizowania substancji i doj-rzewania układu nerwowego, przejawiające się dłuższym okresem ich półtrwania w ustroju niż u zdrowych osób dorosłych. Na efekt działania najbardziej popularnej kofeiny na organizm ma wpływ jej dobowa dawka, stan organizmu, indywidualny próg wrażliwości oraz częstotliwość spożywania produktów bogatych w tę mety-loksantynę (14).
Nr 3
204 Z. Goluch-Koniuszy, R. Moroch
T a b e l a I. Wyniki badań ankietowych wśród młodzieży męskiej na różnych etapach edukacyjnych na 2 tygod-nie przed egzaminami (%)
T a b l e I. Results of questionnaire survey among male youth at various educational levels 2 weeks before the examinations (%) Odpowiedzi Młodzież męska (N=156) Ogółem G (15–17 lat) P (18–21 lat) S (19–26 lat) Postrzeganie egzaminu jako sytuacji stresowej 51,1 61,7 64,5 58,3 Przyczyny zainteresowania produktami
zawierają-cymi kofeinę/taurynę – chęć spróbowania – reklama
– zalecenie trenera – za namową znajomych
– częste spożycie przez członków rodziny – inne 77,0 0 0 0 19,1 8,5 68,1 17,0 0 4,3 23,4 4,3 66,1 9,7 1,6 3,2 24,2 1,6 69,9 9,0 0,6 2,6 22,4 4,5 Godziny spożywania produktów zawierających
kofeinę/taurynę – do 9:00 – 9:00-11:00 – 12:00-13:00 – 13:30-17:00 – 17:30-20:00 – po 20:00 23,4 14,9 14,9 36,2 14,9 10,6 44,7 17,0 14,9 46,8 21,3 4,3 50,0 17,7 24,2 29,0 16,1 4,8 40,4 16,7 18,6 36,5 17,3 6,4 Miejsce spożywania ww. produktów
– w domu – w lokalu – w szkole/w uczelni – w innych miejscach 78,7 8,5 4,3 19,1 83,3 10,6 19,1 19,1 71,0 12,9 45,2 3,2 76,9 11,0 25,0 12,8 Cel spożywania ww. produktów
– ze względu na smak
– dla zwiększenia koncentracji i wydajności – w celu pobudzenia i dodania energii – w celu porannego pobudzenia – dla towarzystwa – z przyzwyczajenia – inne 53,2 10,6 34,0 8,5 8,5 6,4 2,1 48,9 12,8 53,2 23,4 10,6 8,5 2,1 40,3 29,0 45,2 12,9 16,1 12,9 1,6 46,8 18,6 44,2 14,7 12,2 9,6 1,9 Odczucia występujące po spożyciu ww. produktów
– ogólne pobudzenie – mniejsza senność – poprawa nastroju – poprawa koncentracji – odprężenie – spokój wewnętrzny – mdłości – zmęczenie – dreszcze – otępienie – biegunka
– szybsze bicie serca – zaburzenia snu – zgaga – inne 38,3 38,3 23,4 19,1 14,9 6,4 0 0 0 0 0 14,9 0 0 12,8 53,2 46,8 29,8 25,5 14,9 12,8 4,3 6,4 4,3 2,1 6,4 19,1 4,3 2,1 2,1 46,8 54,8 24,2 35,5 11,3 4,8 0 3,2 1,6 1,6 1,6 8,1 3,2 0 3,2 46,2 47,4 25,6 27,6 13,5 7,7 1,3 3,2 1,9 1,3 2,6 13,5 2,6 0,6 5,8
Nr 3 Spożycie produktów zawierających kofeinę i/lub taurynę 205 Odpowiedzi Młodzież męska (N=156) Ogółem G (15–17 lat) P (18–21 lat) S (19–26 lat) Kofeina zawarta w napojach jest szkodliwa dla
zdrowia
– tak, nawet w małych ilościach – tak, ale w dużych ilościach
– nie, w małych ilościach jest nieszkodliwa – nie, nawet w dużych ilościach jest nieszkodliwa
14,9 57,4 27,7 0 14,9 61,7 21,3 2,1 16,1 53,2 27,4 4,8 15,4 57,1 25,6 2,6 Znane pozytywne działania kofeiny
– zmniejszenie senności – pobudzenia organizmu – nie wiem 10,6 40,4 53,2 6,4 76,6 8,5 11,3 66,1 16,1 9,6 61,5 25,0 Znane negatywne działania kofeiny
– wzrost pracy serca i ciśnienia tętniczego – zaburzenia snu
– uszkadzający wpływ na serce i inne narządy – wypłukiwanie magnezu z organizmu – działanie diuretyczne – nie wiem 14,9 6,4 0 0 0 68,1 25,5 0 27,6 17,1 0 25,5 27,4 16,1 16,1 9,7 9,7 21,0 23,1 8,4 14,7 9,0 3,8 36,5 Znane działanie tauryny na organizm
– pobudzenie organizmu – poprawa koncentracji – nie wiem 4,3 0 95,7 17,2 6,4 72,3 21,1 4,8 72,3 14,7 3,8 79,5 Korzystanie przy wzmożonej pracy umysłowej
(egzamin) z suplementów diety z kofeiną/tauryną 14,9 6,4 30,6 18,6 G – młodzież gimnazjalna (n=47); P – młodzież ponadgimnazjalna (n=47); S – młodzież studencka (n=62)
W dobie wszechstronnej dostępności mediów dla młodego człowieka (internet, telewizja, media społecznościowe) mogłoby się wydawać, że na zainteresowanie produktami zawierającymi kofeinę i/lub taurynę największy wpływ ma reklama. Jednak w przeprowadzonych badaniach własnych stwierdzono, że powodem za-interesowania produktami zawierającymi ww. związki dla blisko 70% osób (bez względu na etap edukacji) była chęć ich spróbowania. Również, co czwarty – piąty badany sugerował się częstym spożyciem takich produktów przez członków rodzi-ny, co wskazuje na ich wpływ na podejmowane decyzje nawet w okresie wczesnej dorosłości (15).
Z badań własnych wynika, że maturzyści i studenci spożywają napoje zawiera-jące kofeinę w godzinach porannych (do 9.00 rano) i w popołudniowych od 13.30 do 17.00. Wśród gimnazjalistów napoje te najczęściej były spożywane w godzinach popołudniowych (36,2%). Dla studentów wypijanie rano napojów z kofeiną jest swo-istym rytuałem w celu porannego pobudzenia, w odróżnieniu od gimnazjalistów, dla których ich spożywanie w godzinach popołudniowych ma służyć dodaniu sił po długim dniu w szkole. Większość ankietowanych (76,9%) zadeklarowała, że naj-częstszym miejscem spożywania napojów zawierających kofeinę jest dom i szkoła/ uczelnia (25,5%), co odpowiada przedziałom czasowym, w którym napoje te są spożywane.
T a b e l a I. (cd.) T a b l e I. (cont.)
Nr 3
206 Z. Goluch-Koniuszy, R. Moroch
Ważnym aspektem jest zadeklarowany przez badanych cel spożywania produk-tów zawierających kofeinę i/lub taurynę. W badaniach Górnickiej i współpr. (16) uwarunkowania spożywania napojów zawierających kofeinę różniły się dla poszcze-gólnych ich rodzajów: kawę spożywano głównie dla zwalczania senności, a napoje typu cola ze względu na smak. Gimnazjaliści spożywali napoje energetyzujące ze względu na smak, a studenci celem poprawy sprawności umysłowej i zwalczania senności. Natomiast w przeprowadzonych badaniach własnych wyniki były podob-ne w grupie studentów, wśród których 45% spożywała napoje zawierające kofeinę w celu pobudzenia i dodania energii. Dla zwiększenia koncentracji i wydajności 29% badanych spożywało te napoje, a 40% ze względu na smak. Maturzyści w wyborze odpowiedzi byli podobni do studentów. Natomiast potwierdzeniem badań Górnickiej i współpr. (16) była grupa gimnazjalistów, wśród których 53% z nich spożywało produkty zawierające kofeinę ze względu na smak, a w celu pobudzenia i dodania energii 34% z nich.
Intensywna nauka może wpłynąć na wyczerpanie organizmu, pogorszenie nastro-ju a także na brak koncentracji. Dawka kofeiny w wysokości 200–250 mg, w wyniku blokady receptorów adenozynowych, może polepszyć nastrój, koncentrację, pew-ność siebie, wzrost czujności, zmniejszyć senpew-ność i zmęczenie poprzez wywołanie krótkotrwałych odpowiedzi układu autonomicznego (17). Natomiast wysokie dawki kofeiny w ilości 300–600 mg mogą spowodować wzrost napięcia, nadmierne pobu-dzenie, bezsenność, przyspieszony oddech, niepokój oraz zmniejszenie wydajności (18). Z badań własnych wynika, że najczęstszymi subiektywnymi odczuciami za-deklarowanymi przez badanych było zmniejszenie senności i ogólne pobudzenie, a u studentów dodatkowo poprawa koncentracji.
W przeprowadzonych badaniach ponad połowa respondentów (57,1%) bez wzglę-du na etap ewzglę-dukacji stwierdziła, że zawarta w napojach kofeina jest szkodliwa dla zdrowia, ale w dużych ilościach. Natomiast najmniejszy odsetek osób (2,6%) uwa-żał, że kofeina nawet w dużych ilościach jest nieszkodliwa dla zdrowia. Uzyskane wyniki mogą wskazywać na nieusystematyzowaną wiedzę względem szkodliwości tego związku na organizm. W zakresie wiedzy dotyczącej pozytywnego oddziały-wania kofeiny na organizm badana młodzież męska udzieliła w większości tylko 3 odpowiedzi: pobudza organizm (61,5%), nie wiem (25,0%) i zmniejszenie senności (9,6%), co świadczy o niewielkiej ich wiedzy na temat tego związku. Biorąc pod uwagę etap edukacyjny największy odsetek osób, który wskazał na pozytywne dzia-łanie kofeiny występował wśród maturzystów (83,0%), natomiast najmniejszy wśród gimnazjalistów (53,2%).
W zakresie posiadanej wiedzy dotyczącej negatywnego oddziaływania kofeiny na ustrój największy odsetek respondentów (36,5%) udzieli odpowiedzi nie wiem, następnie: wzrost pracy serca i ciśnienia tętniczego (23,1%), uszkadzający wpływ na serce i inne narządy (14,7%). Większy odsetek studentów wymienił więcej negatyw-nych skutków. Podobnie w zakresie posiadanej wiedzy dotyczącej działania tauryny na organizm ponad 2/3 respondentów (częściej gimnazjaliści) udzieliło odpowiedzi „nie wiem”, następnie: pobudzenie organizmu i poprawa koncentracji.
Z przeprowadzonych badań własnych wynika, że przy wzmożonej pracy umysło-wej jakim jest nauka do egzaminów, blisko co piąty z badanych korzystał z suple-mentów diety zawierających kofeinę i/lub taurynę, co jest potwierdzeniem wyników
Nr 3 Spożycie produktów zawierających kofeinę i/lub taurynę 207 uzyskanych przez Michotę-Katulską i współpr. (19). Największy odsetek korzystają-cych z ww. preparatów stanowili studenci (30,6%), a najmniejszy maturzyści (6,4%). Może to wynikać z działań marketingowych nakierowanych na grupę uczącej się młodzieży, jaką są studenci. Jednak stosowanie suplementów diety powinno być świadome i stosowane w sytuacjach zwiększonego zapotrzebowania na składniki odżywcze u osób z: zburzeniami łaknienia i/lub wchłaniania, spożywających po-niżej 1500–1600 kcal dziennie, stosujących diety ograniczające lub eliminacyjne, kobiet ciężarnych, kobiet karmiących, ze zwiększonym wysiłkiem fi zycznym lub też z wyraźnych wskazań medycznych.
Z badań własnych wynika, że w okresie przedegzaminacyjnym kawę średnio spożywa 29,9% gimnazjalistów, 47,3% maturzystów i 47,4% studentów. Odmiennie w badaniach Górnickiej i współpr. (16) spożycie kawy deklarowało prawie dwu-krotnie mniej gimnazjalistów (51%) w porównaniu ze studentami (88%), ale okres badawczy nie obejmował okresu przedegzaminacyjnego.
Wyniki badań częstotliwości spożycia: codziennie, często i czasami produktów zawierających w swoim składzie kofeinę i/lub taurynę obrazują tendencję ich zwięk-szonego spożycia w okresie badawczym – 2 tygodni przed egzaminami (tab. II).
Spośród kawy i napojów kawowych najczęściej (codziennie 1–2 razy) spożywa-nymi przez studentów (22,6%) i maturzystów (19,1) była kawa rozpuszczalna oraz sypana (14,5%; 10,6%), natomiast wśród gimnazjalistów kakao (12,8%). Niewielki odsetek badanych spożywał kawę i napoje kawowe częściej niż 3 razy dziennie. Natomiast kawy rozpuszczalnej nigdy nie spożywał co trzeci gimnazjalista i student oraz co czwarty maturzysta. Kawy parzonej nigdy nie spożywał blisko co drugi z badanych respondentów. Z tej grupy produktów ponad 70–80% badanych, bez względu na etap edukacyjny, nigdy nie spożywało Santiono Caffe Latte.
Z dostępnych źródeł wynika, że ilość kofeiny w jednym naparze kawy istotnie się różni, wahając się w przedziale od 27 do 282 mg. W głównej mierze na tak dużą róż-nicę zawartości kofeiny ma wpływ stopień uprażenia i zmielenia ziaren kawy, ilości kawy użytej na porcję, rodzaj kawy oraz technika przygotowywania naparu (20).
Efektywność wyciągu kofeiny z jednej porcji kawy w gotowym naparze waha
się od 75 do 100%. Biorąc po uwagę zawartość kofeiny fi liżance (150 cm3) kawy
rozpuszczalnej (43,2 mg) (14), to jej spożycie przez młodzież męską w ilościach 1–2 razy dziennie nie jest niepokojące. Natomiast spożycie z tą samą częstotliwością
kawy parzonej (240 cm3) zawierającej 100–150 mg (21) przy dodatkowym spożyciu
innych produktów zawierających kofeinę (herbaty, słodyczy, leków, suplementów diety) może budzić niepokój, gdyż przekroczona zostanie zalecana ilość nawet dla osób dorosłych – 300 mg/dobę.
W naparach herbat na różną zawartość kofeiny wpływ ma rozdrobnienie liści, ilość naważki na porcję, a także warunków parzenia, dlatego jej zawartość waha się od 14 do 65 mg. Z badań Jarosza i współpr. (22) wynika, że szklanka herbaty czarnej ekspresowej najwięcej kofeiny (38 mg) zawiera po 5 min jej parzenia. Po-nadto, pomiędzy naparami sporządzonymi z herbat ekspresowych, a sypkich nie odnotowano zróżnicowanych zawartości kofeiny. W jednych badaniach wykazano dwukrotnie mniejszą zawartość kofeiny w naparze z herbaty zielonej w porównaniu do naparu z herbaty czarnej, w innych porównywalną jej zawartość w obu naparach (22, 23).
T a b e la I I. C zę s to tl iw o ś ć s p o ż y c ia p ro d u k tó w s p o ż y w c z y c h z a w ie ra ją c y c h w s k ła d zi e ko fe in ę /t a u ry n ę p rz e z m ło d zi e ż m ę s k ą n a r ó ż n y c h p o zi o m a c h e d u k a c y jn y c h ( % , N = 1 5 6 ) T a b le I I. Fr e q u e n c y o f c o n s u m p ti o n o f c a ff e in e / ta u ri n e -c o n ta in in g f o o d s b y m a le y o u th s b e fo re e xa m in a ti o n s o n v a ri o u s e d u c a ti o n a l l e ve ls ( % , N = 1 5 6 ) Spożycie produktów Codzienne Często (2–3 razy w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S K A W A I NAPOJE K A WOWE Rozpuszczalna 8,5 19,1 22,6 0 4,3 1,6 8,5 12,8 9,7 8,5 21,3 6,5 36,2 17,0 27,4 38,3 25,5 32,3 Sypana 2,1 10,6 14,5 2,1 2,1 3,2 6,4 4,3 3,2 8,5 17,0 9,7 23,4 21,3 22,6 57,4 44,7 46,8 Espresso 0 2,1 6,5 0 0 1,6 2,1 2,1 4,8 10,6 6,4 12,9 27,7 27,7 27,4 59,6 61,7 46,8 Cappuccino 2,1 4,3 3,2 0 0 4,8 8,5 8,5 8,1 8,5 19,1 14,5 42,6 34,0 35,5 38,3 34,0 33,9 Kawa Latte 0 4,3 4,8 0 0 1,6 2,1 6,4 11,3 6,4 12,8 11,3 29,8 34,0 25,8 61,7 42,6 45,2 Czekolada 2,1 8,5 4,8 6,4 0 3,2 12,8 21,3 19,4 25,5 21,3 19,4 42,6 36,2 33,9 10,6 12,8 19,4 Kakao 12,8 8,5 3,2 4,3 0 1,6 14,9 19,1 14,5 14,9 14,9 12,9 36,2 42,6 35,5 17,0 14,9 32,3 Kakao instant 2,1 6,4 3,2 2,1 0 0 6,4 6,4 6,5 12,8 4,3 11,3 23,4 34,0 30,6 53,2 48,9 48,4 F rappucino ocha 0 2,1 1,6 00000 3 ,2 10,6 6,4 3,2 14,9 14,9 27,4 74,5 76,6 64,5
Coffee and Milk Cappuccino
0 6,4 0000 2 ,1 2 ,1 6 ,5 2 ,1 12,8 4,8 34,0 23,4 22,6 61,7 55,3 66,1
Coffee and Milk Latte Macchiato
0 4 ,3 000000 6 ,5 4 ,3 8 ,5 6 ,5 19,1 29,8 25,8 76,6 57,4 61,3
Coffee and Milk Espresso Macchiato
0 2,1 000000 4 ,8 2 ,1 8 ,5 3 ,2 12,8 23,4 25,8 85,1 66,0 66,1 Cafemino Cappucino 00000000 4 ,8 2 ,1 2 ,1 6 ,5 12,8 17,0 19,4 85,1 80,9 69,4
Muller Kaffe Espresso
0000 2 ,1 000 3 ,2 4 ,3 8 ,5 4 ,8 12,8 12,8 22,6 82,9 76,6 69,4
Santino Caffe Latte
0 2,1 000000 4 ,8 2 ,1 4 ,3 4 ,8 8 ,5 12,8 17,7 89,4 80,9 72,6 Eiskaffee 000000 2 ,1 0 6 ,5 4 ,3 10,6 4,8 19,1 25,5 21,0 74,5 63,8 67,7 HERBA TY Czarna 31,9 27,7 21,0 6,4 8,5 12,9 21,3 25,5 17,7 14,9 12,8 12,9 19,1 19,1 9,7 6,4 6,4 25,8 Zielona 14,9 17,0 9,7 8,5 0 6,5 14,9 17,0 29,0 27,7 8,5 9,7 23,4 42,6 24,2 10,6 14,9 21,0 208
Spożycie produktów Codzienne Często (2–3 razy w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S HERBA TY (c.d.) Biała 6,4 10,6 4,8 2,1 2,1 1,6 6,4 6,4 9,7 6,4 6,4 6,5 19,1 29,8 29,0 59,6 44,7 48,4 Czerwona 2,1 4,3 3,2 4,3 4,3 0 6,4 6,4 12,9 17,0 6,4 12,9 23,4 31,9 27,4 46,8 46,8 43,5 Ziołowa 4,3 4,3 6,5 6,4 4,3 3,2 10,6 2,1 16,1 12,8 17,0 6,5 36,2 31,9 29,0 29,8 40,4 38,7 Owocowa 12,8 17,0 14,5 14,9 10,6 8,1 14,9 17,0 14,5 21,3 14,9 12,9 21,3 21,3 25,8 14,9 19,1 24,2 Y erba Mate 2,1 8,5 3,2 2,1 0 4,8 4,3 2,1 4,8 8,5 2,1 4,8 14,9 23,4 29,0 68,1 63,8 53,2 Bio Active Guaranda 2,1 2,1 0 0 0 1,6 0 2,1 1,6 2,1 4,3 4,8 6,4 14,9 14,5 89,4 76,6 77,4
Vitax – Herbata Guarana
0 4,3 00000 2 ,1 4 ,8 4 ,3 2 ,1 3 ,2 6 ,4 10,6 17,7 89,4 80,9 74,2
Herbatka energia fix z Guaraną
0 4,3 00000 2 ,1 3 ,2 2 ,1 2 ,1 8 ,1 6 ,4 4 ,3 12,9 91,5 87,2 75,8 NAPOJE ZIMNE
Jogurt – kawa z guaraną
0 2,1 1,6 0000 2 ,1 3 ,2 6 ,4 4 ,3 1 ,6 17,0 10,6 17,7 76,6 80,9 75,8 Red Bull 2,1 2,1 3,2 0 4,3 0 8,5 4,3 3,2 4,3 17,0 21,0 51,1 36,2 48,4 34,0 36,2 24,2 Red Bull sugar free 0 2,1 1,6 0 2,1 0 2,1 4,3 1,6 4,3 2,1 8,1 25,5 19,1 22,6 68,1 70,2 72,6 Blow 0 4,3 1,6 0 0 0 4,3 2,1 1,6 4,3 4,3 12,9 12,8 14,9 16,1 78,7 74,5 67,7 Black 2,1 2,1 1,6 0 0 0 12,8 6,4 8,1 10,6 8,5 19,4 38,3 31,9 29,0 36,2 51,1 41,9 Burn 0 0 1,6 0 2,1 0 8,5 4,3 3,2 10,6 12,8 14,5 34,0 34,0 30,6 46,8 46,8 50,0 Green Up 0 0 1,6 0 2,1 0 2,1 0 3,2 6,4 6,4 6,5 31,9 29,8 25,8 59,6 61,7 52,9 Amper 0 2,1 1,6 0 0 0 6,4 2,1 3,2 2,1 6,4 4,8 14,9 19,1 16,1 76,6 70,2 74,2 Monster 0 0 1,6 0 2,1 0 6,4 2,1 3,2 12,8 17,0 9,7 51,1 25,5 22,6 29,8 53,2 62,9 Monster – Rehab 0 0 1,6 0 2,1 0 4,3 0 4,8 12,8 12,8 8,1 29,8 21,3 16,1 53,3 63,8 69,4 Monster – Ripper 0 0 1,6 0 2,1 0 4,3 2,1 6,5 8,5 8,5 8,1 36,2 23,4 12,9 51,1 63,8 71,0 T a b e la I I. (c .d .) T a b le I I. (c o n t. ) 209
Spożycie produktów Codzienne Często (2–3 razy w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S NAPOJE ZIMNE (c.d.) Monster – Lo carb 0 2,1 3,2 0 2,1 0 4,3 2,1 3,2 8,5 8,5 9,7 29,8 17,0 14,5 57,4 68,1 71,0
Oshee Vitamin Energy
0 0 1,6 0 4,3 0 10,6 4,3 4,8 10,6 12,8 9,7 46,8 23,4 21,0 31,9 55,3 52,9
Oshee Vitamin Energy – Magnesium
+ 0 2,1 1,6 2,1 4,3 0 6,4 4,3 8,1 8,5 10,6 8,1 36,2 23,4 24,2 46,8 55,3 58,1
Oshee Vitamin Energy – Magnesium + B6
0 0 1,6 2,1 4,3 1,6 4,3 2,1 6,5 10,6 10,6 8,1 36,2 25,5 24,2 46,8 57,4 58,1
Oshee Vitamin Energy – Vitamin, Minerals
0 2,1 1,6 2,1 4,3 1,6 4,3 4,3 6,5 8,5 10,6 8,1 36,2 23,4 25,8 48,9 55,3 56,9 Rockstar 0 0 1,6 0 0 0 4,3 2,1 1,6 6,4 8,5 6,5 36,2 34,0 17,7 51,1 55,3 72,6 Rockstar – super sours 0 0 1,6 0 0 0 4,3 2,1 1,6 4,3 4,3 4,8 36,2 21,3 12,9 70,2 72,3 79,0
Rockstar – xdurance performance
energy 0 2,1 1,6 0 0 0 2,1 4,3 1,6 6,4 2,1 4,8 21,3 17,0 12,9 76,6 74,5 79,0
Rockstar – xdurance energy
0 0 1,6 0 0 0 2,1 2,1 1,6 4,3 6,4 4,8 17,0 19,1 12,9 76,6 72,3 79,0 Rage energy 0 0 1,6 0000 2 ,1 1 ,6 00 3 ,2 10,6 8,5 12,9 89,4 89,4 80,6 Sponser S Activator 0 0 1,6 00000 1 ,6 0 2 ,1 3 ,2 10,6 8,5 11,3 89,4 89,4 82,3 Mountain Dew 2,1 0 1,6 0,6 0 0 10,6 12,8 3,2 25,5 12,8 9,7 40,4 27,7 25,8 21,3 46,8 59,7 Matrix 0 0 1,6 00000 1 ,6 0 2 ,1 3 ,2 8 ,5 6 ,4 8 ,1 91,5 91,5 85,5 Maxx! 0 0 1,6 00000 1 ,6 0 4 ,3 3 ,2 10,6 6,4 8,1 89,4 89,4 85,5 X L 00 1 ,6 00000 1 ,6 0 6 ,4 3 ,2 14,9 10,6 8,1 85,1 83,0 85,5 N Gine 0 0 1,6 0 0 0 2,1 2,1 1,6 2,1 4,3 4,8 19,1 14,9 9,7 76,6 78,7 82,3 Hools T equila 0 0 1,6 00000 1 ,6 0 6 ,4 3 ,2 10,6 4,3 9,7 89,4 89,4 83,9 T a b e la I I. (c .d .) T a b le I I. (c o n t. ) 210
Spożycie produktów Codzienne Często (2–3 razy w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S NAPOJE ZIMNE (c.d.) Inferno 0 0 1,6 00000 1 ,6 0 4 ,3 1 ,6 10,6 6,4 9,7 89,4 89,4 88,5 Bullit 0 0 1,6 00000 1 ,6 00 3 ,2 8 ,5 6 ,4 8 ,1 91,0 91,5 85,5 V enga Energize 0 0 1,6 00000 1 ,6 00 1 ,6 8 ,5 6 ,4 6 ,5 91,5 93,6 88,7 Lamborgini 0 0 3,2 00000 1 ,6 00 1 ,6 8 ,5 8 ,5 8 ,1 91,5 91,5 85,5 Mmamed 0 0 1,6 00000 1 ,6 2 ,1 0 1 ,6 6 ,4 6 ,4 6 ,5 91,5 93,6 88,7 ViaGuarana 0 0 1,6 00000 1 ,6 00 1 ,6 6 ,4 6 ,4 6 ,5 93,6 93,6 88,7 Coca Cola 14,9 4,3 4,8 8,5 6,4 4,8 21,3 19,1 25,8 27,7 17,0 16,1 21,3 42,6 24,2 6,4 10,6 24,2
Coca Cola Light
4,3 4,3 3,2 4,3 0 1,6 2,1 2,1 3,2 23,4 8,5 11,3 31,9 31,9 21,0 34,0 53,2 59,7
Coca Cola Zero
2,1 4,3 3,2 2,1 0 0 4,3 4,3 6,5 23,4 6,4 12,9 36,2 34,0 17,7 31,9 51,1 59,7 P epsi 8,5 2,1 8,1 6,4 6,4 4,8 23,4 12,8 16,1 31,9 25,5 21,0 19,1 31,9 22,6 10,6 21,3 29,0 P epsi Max 2,1 2,1 4,8 6,4 0 3,2 6,4 6,4 3,2 19,1 17,0 8,1 31,9 29,8 17,7 34,0 44,7 62,9
Coca Cola Cherry
2,1 2,1 1,6 4,3 2,1 1,6 12,8 4,3 6,5 25,5 19,1 8,1 38,3 25,5 22,6 17,0 46,8 59,7 Cherry Coke 4,3 4,3 1,6 4,3 2,1 0 10,6 4,3 3,2 25,5 19,1 9,7 29,8 21,3 21,0 25,5 48,9 64,5 Hoop Cola 2,1 2,1 1,6 4,3 2,1 0 2,1 4,3 1,6 8,5 17,0 6,5 38,3 36,3 19,4 44,7 36,2 71,0 P olo Cola 2,1 2,1 1,6 2,1 2,1 0 2,1 2,1 0 6,4 10,6 3,2 29,8 25,5 14,5 57,4 57,4 80,6
Club Mate Cola
2,1 0 1,6 0 0 0 2,1 2,1 0 0 4,3 1,6 10,6 6,4 9,7 85,1 87,2 87,1 F ritz Cola 2,1 0 1,6 0 0 1,6 2,1 2,1 0 2,1 4,3 1,6 10,6 6,4 9,7 83,0 87,2 85,5 Dr P epper 4,3 0 1,6 0 0 0 4,3 2,1 0 21,3 10,6 3,2 23,4 25,5 24,2 46,8 61,7 71,0 IceT ea np. Lipton, Nestea 4,3 10,6 1,6 2,1 0 6,5 36,2 25,5 6,5 34,0 34,0 17,7 10,6 19,1 38,7 12,8 10,6 29,0 G – m ło d zi e ż g im n a zj a ln a ( n = 4 7 ); P – m ło d zi e ż p o n a d g im n a zj a ln a ( n = 4 7 ); S – m ło d zi e ż s tu d e n c k a ( n = 6 2 ) T a b e la I I. (c .d .) T a b le I I. (c o n t. ) 211
Nr 3
212 Z. Goluch-Koniuszy, R. Moroch
Podobnie jak w badaniach Wanat i Woźnik-Holeckiej (24) w przeprowadzo-nych badaniach własprzeprowadzo-nych spośród herbat najczęściej (codziennie) spożywana była przez młodzież męską herbata czarna (co trzeci–piąty) bez względu na etap edukacyjny, a przez gimnazjalistów i maturzystów również zielona herbata. Odmiennie od ww. autorów, w badaniach własnych studenci również spożywali herbaty owocowe.
Przy spożyciu herbaty czarnej 1–2 razy/dobę nie dochodzi do nadmiernego
spo-życia kofeiny, gdyż w 160 cm3 fi liżance znajduje się od 40–50 mg tego związku
(14). Herbatami, które nie były nigdy spożywane przez ponad 2/3 gimnazjalistów i maturzystów były Herbatka energia fi x z Guaraną, a przez studentów Bio Active Guaranda.
Jednym z produktów spożywczych, w których kofeina stanowi substancję doda-ną, są napoje typu cola. Są to napoje typu soft drink, w których zawartość kofeiny
w Unii Europejskiej nie jest regulowana, a średnia jej ilość wynosi 10 mg/100 cm3
(25). Ponadto w obecnych czasach ważnym źródłem kofeiny w diecie ludzi młodych są napoje energetyzujące, które odznaczają się zróżnicowaną zawartością kofeiny. Rynek amerykański zaopatrywany jest w napoje energetyzujące w opakowaniach
jednostkowych o wielkości 226–680 cm3 o zawartości kofeiny 50–505 mg (25). Na
polskim rynku dostrzegalna większość tego typu napojów odznacza się zawartością
80 mg kofeiny w jednostkowym opakowaniu o pojemności 250 cm3 (puszka).
Jed-nocześnie na rynku pojawiają się produkty o mniejszej objętości, ale o zwiększonej koncentracji kofeiny tak zwane energy shot (4).
Energy drinki są również egzogennym źródłem tauryny, gdyż zawierają od
1000 do 3000 mg tauryny w 300 cm3 (8). Dzienne zapotrzebowanie na ten
zwią-zek to 40–400 mg (26). W opublikowanym przez EFSA w 2013 r. raporcie na te-mat spożycia napojów energetyzujących w Europie wynika, że aż 68% młodzieży (w wieku 10–18 lat) spożywa tego typu napoje, a spośród nich ok. 12% jest stałymi konsumentami, natomiast wśród osób dorosłych (w wieku 18–65 lat) odsetek ten wynosi 30%.
W badaniach krajowych przeprowadzonych przez Kopacz i współpr. (27), na-poje energetyzujące spożywało 67% badanych, w tym 21% podczas nauki w sesji egzaminacyjnej. W innych badaniach przeprowadzonych przez Rój i współpr. (28) wśród grupy młodzieży w wieku 12–19 lat, codzienne spożywanie napojów ener-getyzujących zadeklarowało 28% respondentów, 35% kilka razy w tygodniu, a 26% raz w tygodniu. Tylko 11% młodzieży wypijało ww. napoje sporadycznie (1–3 razy w miesiącu). W przeprowadzonych badaniach własnych tego typu napoje młodzież męska spożywała rzadko (1 raz w miesiącu): blisko połowa gimnazjalistów napoje Red Bull, Monster i Mountain Dew, co trzeci maturzysta Red Bull, Burn i Rockstar, co drugi–trzeci student Red Bull, Black i Burn. Tym niemniej zdaniem Laquale (29) składniki napojów energetycznych, takie jak tauryna, glukuronolakton czy kofeina są niebezpieczne. Norma spożycia tauryny wynosi ok. 60 mg na dobę, podczas gdy w jednej porcji napoju energetycznego „Red Bull” jest 1000 mg tauryny (wzmac-niającej smak). Glukuronolakton jest węglowodanem, który ma na celu zwiększenie energii i poprawę ogólnego samopoczucia. Kofeina (w ilości 80 mg) zawarta w 250
cm3 puszce napoju w połączeniu z tauryną i glukuronolaktonem stanowi silny
T a b e la I II . C zę s to tl iw o ś ć s p o ż y c ia s ło d y c z y z a w ie ra ją c y c h w s k ła d zi e ko fe in ę /t a u ry n ę p rz e z m ło d zi e ż m ę s k ą n a r ó ż n y c h p o zi o m a c h e d u k a c y jn y c h ( % , N = 1 5 6 ) T a b le I II . Fr e q u e n c y c o n s u m p ti o n o f s w e e ts c o n ta in in g c a ff e in e / t a u ri n e b y m a le y o u th s b e fo re e xa m in a ti o n s o n v a ri o u s e d u c a ti o n a l l e ve ls ( % , N = 1 5 6 ) Produkty Codzienne Często (2–3 razy w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S SŁ OD Y CZE Snickers 6,4 6,4 3,2 2,1 6,4 4,8 17,0 17,0 17,7 38,3 23,4 17,1 29,8 42,6 35,5 6,4 4,3 21,0 Mars 6,4 6,4 3,2 2,1 6,4 0 12,8 8,5 17,7 40,4 25,5 19,4 29,8 44,7 29,0 8,5 8,5 30,6 Lion 6,4 6,4 3,2 2,1 6,4 4,8 12,8 6,4 14,5 38,3 91,1 24,2 31,9 48,9 24,2 8,5 12,8 29,0 Bounty 8,5 2,1 3,2 2,1 6,4 0 6,4 12,8 12,9 29,8 12,8 16,1 29,8 48,9 29,0 23,4 17,0 38,7 Milky W a y 10,6 2,1 1,6 0 8,5 1,6 10,6 12,8 9,7 31,9 14,9 17,7 31,9 46,8 30,6 14,9 14,9 38,7 P awelek 6,4 2,1 1,6 0 6,4 0 6,4 4,3 6,5 10,6 10,6 14,5 29,8 40,4 29,0 46,8 36,2 48,4 Maciek 2,1 2,1 0 0 4,3 1,6 2,1 2,1 8,1 10,6 6,4 4,8 19,1 29,8 29,0 66,0 55,3 56,5 Jacek 2,1 2,1 0 0 2,1 1,6 2,1 4,3 4,8 8,5 4,3 9,7 19,1 23,4 27,4 68,1 63,8 56,5 Ikar 2,1 2,1 0 0 2,1 1,6 0 2,1 6,5 12,8 4,3 8,1 19,1 19,1 24,2 66,0 70,2 59,7 Kit Kat 4,3 2,1 1,6 4,3 4,3 3,2 10,6 8,5 9,7 36,2 23,4 12,9 36,2 42,6 43,5 8,5 19,1 29,0 WW 4,3 12,8 1,6 0 4,3 1,6 6,4 4,3 4,8 21,3 12,8 12,9 25,5 38,3 30,6 42,6 36,2 53,2 Bajeczny 2,1 2,1 1,6 0 2,1 3,2 2,1 4,3 6,5 17,0 6,4 8,1 17,0 14,9 25,8 61,7 70,2 54,8 3 Bit 4,3 2,1 3,2 4,3 8,5 3,2 6,4 12,8 8,1 34,0 12,8 14,5 42,6 48,9 38,7 8,5 14,9 32,3 Twix 4,3 2,1 1,6 4,3 6,4 3,2 8,5 6,4 9,7 36,2 17,0 9,7 38,3 46,8 40,3 8,5 21,3 35,5 Princessa 6,4 2,1 1,6 2,1 6,4 0 6,4 12,8 6,5 31,9 17,0 16,1 40,4 42,6 40,3 12,8 19,1 43,5 Grześki 6,4 6,4 3,2 2,1 6,4 0 8,5 14,9 9,7 36,2 12,8 12,9 36,2 42,6 37,1 10,6 17,0 37,1 213
Produkty Codzienne Często (2–3 razy w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S SŁ OD Y CZE (c.d.) Knopers 8,5 4,3 3,2 0 4,3 0 4,3 14,9 12,9 38,3 12,8 11,3 36,2 44,7 32,3 12,8 19,1 40,3 Prince P olo 6,4 2,1 3,2 2,1 4,3 0 6,4 21,3 8,1 29,8 10,6 17,7 38,3 42,6 30,6 17,0 19,1 40,3 Góralki 6,4 4,3 1,6 0 4,3 1,6 2,1 10,6 4,8 25,5 12,8 9,7 36,2 36,2 35,5 29,8 31,9 46,8 HIT czekoladowe 4,3 2,1 1,6 0 4,3 0 4,3 12,8 6,5 19,1 8,5 6,5 38,3 23,4 38,7 34,0 48,9 46,8
HIT choco sticks
4,3 2,1 1,6 0 4,3 0 4,3 8,5 4,8 19,1 8,5 6,5 34,0 19,1 30,6 38,3 57,4 56,5 Aero 4,3 2,1 1,6 0 4,3 3,2 6,4 12,8 6,5 23,4 6,4 6,5 38,3 48,9 33,9 27,7 25,5 48,4 Kinder Country 8,5 4,3 3,2 0 4,3 0 6,4 4,3 4,8 21,3 10,6 8,1 29,8 38,3 33,9 34,0 38,3 50,0
Kinder chocolate Maxi
4,3 4,3 1,6 0 6,4 0 4,3 8,5 6,5 21,3 6,4 8,1 36,2 29,8 33,9 34,0 44,7 50,0 Kinder Bueno 4,3 4,3 1,6 0 4,3 1,6 6,4 14,9 8,1 25,5 6,4 6,5 31,9 38,3 45,2 31,9 31,9 37,1 Kinder Delice 4,3 4,3 1,6 0 4,3 1,6 4,3 6,4 3,2 23,4 10,6 8,1 25,5 29,8 37,1 42,6 44,7 48,4 Duplo 4,3 4,3 1,6 0 4,3 0 4,3 8,5 4,8 23,4 8,5 8,1 36,2 40,4 33,9 31,9 34,0 51,6 Toffifee 6,4 6,4 1,6 0 2,1 0 6,4 10,6 9,7 27,7 8,5 12,9 44,7 51,1 37,1 14,9 21,3 38,7 F errero rocher 4,3 4,3 1,6 0 2,1 0 8,5 8,5 3,2 23,4 12,8 11,3 31,9 44,7 45,2 31,9 27,7 38,7 Merci 4,3 2,1 1,6 0 4,3 0 6,4 4,3 4,8 27,7 14,9 12,9 38,3 48,9 35,5 23,4 25,5 45,2 Oreo 2,1 2,1 1,6 0 4,3 0 10,6 10,6 3,2 34,0 10,6 12,9 38,3 44,7 35,5 14,9 27,7 46,8 Delicje 4,3 4,3 1,6 0 2,1 0 2,1 10,6 8,1 25,5 10,6 8,1 51,1 59,6 43,5 17,0 12,8 38,7 T a b e la III. ( c .d .) T a b le III. ( c on t. ) 214
Produkty Codzienne Często (2–3 razy w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S SŁ OD Y CZE (c.d.) Markizy 2,1 2,1 1,6 0 2,1 0 4,3 6,4 4,8 17,0 12,8 8,1 29,8 29,8 35,5 46,8 46,8 50,0 Herbatniki w czekoladzie 4,3 2,1 1,6 0 2,1 0 4,3 8,5 6,5 21,3 10,6 8,1 38,3 34,0 33,9 31,9 42,6 50,0 Pierniki w czekoladzie 4,3 4,3 1,6 0 2,1 0 4,3 6,4 4,8 23,4 10,6 4,8 38,3 38,3 37,1 29,8 38,3 51,6 Cukierki czekoladowe 4,3 2,1 1,6 0 2,1 3,2 10,6 8,5 6,5 21,3 10,6 4,8 40,4 40,4 37,1 23,4 36,2 46,8 Cukierki kawowe 2,1 4,3 1,6 0 2,1 0 0 2,1 3,2 14,9 12,8 6,5 34,0 36,2 33,9 48,9 42,6 54,8 Galaretki w czekoladzie 4,3 2,1 1,6 0 2,1 0 4,3 6,4 8,1 17,0 12,8 8,1 40,4 29,8 24,2 34,0 46,8 58,1 Bakalie w czekoladzie 2,1 4,3 1,6 0 0 0 4,3 0 9,7 10,6 6,4 6,5 34,0 36,2 24,2 48,9 53,2 58,1 Draże w czekoladzie 4,3 4,3 1,6 0 0 0 10,6 2,1 8,1 19,1 8,5 8,1 34,0 34,0 27,4 31,9 51,1 54,8 Czekolada gorzka 0 2,1 0000 6 ,4 6 ,4 6 ,5 14,9 14,9 4,8 42,6 42,6 37,1 36,2 34,0 51,6 Czekolada gorzka 60% 2,1 4,3 0000 6 ,4 6 ,4 4 ,8 8 ,5 10,6 6,5 34,0 36,2 35,5 48,9 42,6 53,2 Czekolada gorzka 70% 2,1 2,1 0 0 2,1 0 4,3 4,3 4,8 10,6 8,5 6,5 31,9 38,3 32,3 51,1 44,7 56,5 Czekolada gorzka 85% 2,1 4,3 0000 4 ,3 2 ,1 6 ,5 10,6 6,4 3,2 29,8 38,3 30,6 53,2 48,9 59,7 Czekolada gorzka 99% 2,1 4,3 0000 4 ,3 4 ,3 4 ,8 8 ,5 8 ,5 1 ,6 27,7 29,8 30,6 57,4 53,2 62,9 Czekolada deserowa 4,3 4,3 1,6 0 0 0 8,5 10,6 6,5 10,6 6,4 14,5 44,7 40,4 33,9 31,9 38,3 43,5 Czekolada mleczna 8,5 6,4 6,5 2,1 0 3,2 10,6 17,0 21,0 21,3 19,1 9,7 40,4 40,4 40,3 17,0 17,0 19,4
Czekolada mleczna nadziewana
6,4 4,3 1.6 0 0 1.6 10,6 19,1 24.2 23,4 14,9 9,7 42,6 40,4 37,1 17,0 21,3 25,8 G – m ło d zi e ż g im n a zj a ln a ( n = 4 7 ); P – m ło d zi e ż p o n a d g im n a zj a ln a ( n = 4 7 ); S – m ło d zi e ż s tu d e n c k a ( n = 6 2 ) T a b e la III. ( c .d .) T a b le III. ( c on t. ) 215
Nr 3
216 Z. Goluch-Koniuszy, R. Moroch
Z pozostałych napojów (tab. II) w badaniach własnych największy odsetek bada-nych gimnazjalistów i maturzystów spożywał często Ice Tea, Nestea, napoje typu coca cola i pepsi, natomiast studenci głównie napoje typu coca cola i pepsi. Bez względu na etap edukacyjny ponad 2/3 młodzieży męskiej nigdy nie spożywała ta-kich napojów jak: Rage Energy, Sponser S Activator, Club Mate Cola oraz Fritz Cola. W czekoladzie i kakao ilość kofeiny zależy od zawartości w nich ziarna kakaowe-go. W 100 g czekolady mlecznej znajduje się 16–26 mg kofeiny, natomiast w cze-koladzie gorzkiej wyróżniającej się większym udziałem tego ziarna stwierdzono trzykrotnie wyższą zawartość kofeiny 52–85 mg/100 g produktu (20, 22). W bada-niach własnych z grupy słodyczy (tab. III) zawierających w swoim składzie kofeinę gimnazjaliści często spożywali baton Snickers (17%), maturzyści wafel Prince Polo (21,3%), a studenci czekoladę mleczną nadziewaną (24,2%). Blisko 2/3 gimnazja-listów (68,1%) nigdy nie spożywało batona Maciek, maturzyści batona Jacek i Ba-jeczny (70,2%), natomiast studenci (62,9%) czekolady gorzkiej o zawartości 99% kakao. Natomiast w badaniach Wanat i Woźniak-Holecka (24) nie stwierdzono różnic pomiędzy licealistami i studentami w spożyciu kakao i wyrobów czekoladowych, herbaty, napojów gazowanych typu cola, kawy, napojów energetycznych typu Red Bull, ale nie były one prowadzone w okresie przedegzaminacyjnym, jak w badaniach własnych.
Kofeina jest również powszechnym składnikiem suplementów diety reklamo-wanych jako wspomagających odchudzanie, pobudzających, zmniejszających zmę-czenie lub poprawiających wydolność organizmu. Prawo nie reguluje dopuszczal-nej ilości kofeiny w suplementach diety, tak więc jedna tabletka/kapsułka średnio zawiera w swoim składzie 40–100 mg kofeiny. Ponadto niektóre leki np.: na astmę oskrzelową, moczopędne, a także popularne preparaty przeciwbólowe dostępne bez recepty jako OTC (over the counter) zawierają w swoim składzie wyróżnioną kofe-inę. W lekach i preparatach farmaceutycznych zawartość kofeiny wynosi od 15 do 200 mg/tabletkę. W badaniach własnych w aspekcie codziennego spożywania leków zawierających w swoim składzie kofeinę (tab. IV) tylko w grupie maturzystów były
osoby je zażywające. Natomiast ponad 2/3 badanych osób, bez względu na poziom
edukacyjny, nigdy nie zażywała takich leków.
Suplementy diety (tab. IV) zawierające w swoim składzie kofeinę/taurynę tylko 1–2 razy dziennie zażywał niewielki odsetek maturzystów, a powyżej 3 razy dzien-nie kilku studentów. Rówdzien-nież dzien-niewielki odsetek gimnazjalistów zażywał rzadko Pluszzz Active (10,6%). Pozytywnym był fakt, że ponad 90% badanej młodzieży męskiej nigdy nie zażywała ww. suplementów.
Niekorzystny jest fakt możliwego przekroczenia bezpiecznych ilości opisywanych związków, gdy nie są monitorowane, a w ciągu doby pochodzą z różnych źródeł (napoje, słodycze, suplementy diety, leki). Wykazano, że u dzieci, które przyjmo-wały regularnie niewielkie dawki kofeiny w wysokości do 3 mg/kg m.c. pojawiały się ból brzucha, nerwowość, a także nudności (14). Umiarkowana lub wysoka ilość kofeiny (ok. 100–400 mg) wywołuje wzrost nerwowości oraz drżenia mięśniowe (5). W przypadku osób starszych kofeina może wywołać senność ze względu na zwiększony obrót katecholamin w OUN. Zapadanie w sen jest opóźnione, całko-wity czas snu jest zmniejszony oraz przerywany przebudzeniami. Chroniczne spo-żywanie kofeiny może wywoływać uzależnienie fi zyczne i psychiczne nazywane
T a b e la I V . C zę s to tl iw o ś ć s p o ż y c ia l e kó w i s u p le m e n tó w d ie ty z a w ie ra ją c y c h w s k ła d zi e ko fe in ę /t a u ry n ę p rz e z m ło d zi e ż m ę s k ą n a r ó ż n y c h p o zi o m a c h e d u k a c y jn y c h ( % , N = 1 5 6 ) T a b le IV . F re q u e n c y o f c o n s u m p ti o n o f m e d ic in e s a n d d ie ta ry s u p p le m e n ts c o n ta in in g c a ff e in e /t a u ri n e b y m a le y o u th s b e fo re e xa m inations on v a rious e d uc ational lev e ls (% , N = 1 5 6 ) Leki/suplmenty Codzienne Często (2–3 razy w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S LEKI P anadol, Midol,Excedrin 0 6,4 0 0 2,1 0 0 2,1 1,6 0 0 0 31,9 14,9 19,4 68,1 74,5 79,0 Antygrypin 0 2,1 00000 2 ,1 00 2 ,1 1 ,6 29,8 8,5 16,1 70,2 87,2 82,3 Etopiryna 0 4,3 0000000000 29,8 17,0 21,0 70,2 78,7 79,0 Excedrin - Migrastop 0 4,3 000000000 1 ,6 23,4 8,5 12,9 76,6 87,2 85,5 Dexatrim 0 4,3 000000000 1 ,6 21,3 4,3 12,9 78,7 91,5 85,5 K ofex 0 4,3 00000000 0 21,3 6,4 12,9 78,7 89,4 87,1 SUPLEMENTY DIETY Cofevit 0 2,1 00000 2 ,1 1 ,6 00 1 ,6 4 ,3 4 ,3 3 ,2 95,7 91,5 93,5 K ofedrine, A wke 0 2,1 000000 1 ,6 000 6 ,4 4 ,3 3 ,2 93,6 93,6 95,2 Pluszzz Active 0 2,1 1,6 0 0 1,6 0 0 1,6 0 0 8,1 10,6 4,3 6,5 89,4 93,6 80,6 Sesja 0 2,1 6,5 0 0 0 2,1 0000 1 ,6 4 ,3 6 ,4 6 ,5 93,6 91,5 85,5 Glucardiamid 0 2,1 0 0 0 1,6 000000 4 ,3 4 ,3 3 ,2 95,7 93,6 95,2
Diablo Guarana Extra P
ower 0 2,1 0 0 0 1,6 0000 2 ,1 0 4 ,3 4 ,3 3 ,2 95,7 91,5 95,2 Hi T ec Nutrition P ower Gurana 0 2,1 0 0 0 1,6 0 2,1 0000 4 ,3 6 ,4 3 ,2 95,7 89,4 95,2 Guaranax 0 2,1 1,6 0 0 1,6 000000 4 ,3 6 ,4 3 ,2 95,7 91,5 93,5 Guarana Energy 0 2,1 0 0 0 1,6 0 2,1 0000 4 ,3 6 ,4 3 ,2 95,7 89,4 95,2 Energy T auryna P ower 0 2,1 0 0 0 1,6 000000 4 ,3 4 ,3 3 ,2 93,6 93,6 95,2
Doppelherz Energie-Start Direct
0 2 ,1 1 ,6 0000 2 ,1 000 1 ,6 4 ,3 4 ,3 3 ,2 95,7 91,5 93,5 N-Joy 0 2,1 0 0 0 1,6 000000 4 ,3 4 ,3 3 ,2 95,7 93,6 95,2 G – m ło d zi e ż g im n a zj a ln a ( n = 4 7 ); P – m ło d zi e ż p o n a d g im n a zj a ln a ( n = 4 7 ); S – m ło d zi e ż s tu d e n c k a ( n = 6 2 ) 217
Nr 3
218 Z. Goluch-Koniuszy, R. Moroch
kofeinizmem. Charakteryzuje się on wieloma niepożądanymi reakcjami, takimi jak: niepokój, lęk, drażliwość, pobudzenie, drżenie mięśni, bezsenność, bóle głowy, zwiększona diureza, zaburzenia czucia, zaburzenia pracy mięśnia sercowego (np. tachykardia, zaburzenia rytmu serca), zaburzenia ze strony przewodu pokarmowe-go (nudności, wymioty, biegunka) (30). Badania przeprowadzone wśród młodzieży i dorosłych uwidaczniają objawy uzależnienia u 20–100% regularnych konsumentów kofeiny (5).
Reasumując egzaminy, które mogą być sytuacją stresową są nieodzownym ele-mentem kształcenia osób na każdym etapie edukacyjnym. Dlatego zasadnym wydaje się wprowadzenie w szkołach od najmłodszych lat edukacji związanej z metodami radzenia sobie ze stresem, tak aby w przyszłości nie powodował on strachu i lęku, który dla niektórych osób może być wręcz paraliżujący. Spożycie związków kofeiny/ tauryny u młodzieży powinno być monitorowane, gdyż nadmiar tych związków może powodować przekroczenie bezpiecznej ilości (100–300 mg/dobę), a tym sa-mym spowodować niekorzystne dla organizmu skutki zdrowotne. Biorąc pod uwagę stan wiedzy respondentów na temat pozytywnego i negatywnego wpływu kofeiny/ tauryny na organizm ludzki, w szkołach powinna być prowadzona edukacja ży-wieniowa w tym zakresie. Również edukacja powinna obejmować przedstawienie młodzieży zaleceń żywieniowych dotyczących zaplanowania jadłospisów na okres egzaminacyjny, tak aby dostarczał on wszystkich niezbędnych składników odżyw-czych i regulatorowych wpływających na syntezę neuroprzekaźników warunkują-cych procesy poznawcze, pamięć, refl eks, koncentrację oraz reakcję na stres.
WNIOSKI
Przeprowadzona analiza wyników badań pozwoliła stwierdzić, że:
1. dla ponad połowy badanej młodzieży męskiej egzamin był sytuacją stresową na każdym etapie edukacyjnym;
2. z produktów zawierających kofeinę/taurynę w czasie przedegzaminacyjnym gim-nazjaliści głównie spożywali słodycze, maturzyści napoje typu cola, a studenci kawę;
3. napoje energetyzujące były spożywane rzadko;
4. najmniejszą wiedzą dotyczącą działania kofeiny i tauryny w organizmie charak-teryzowali się gimnazjaliści, a największą studenci;
5. zasadnym wydaje się prowadzenie na wszystkich etapach edukacyjnych proz-drowotnej edukacji żywieniowej ukierunkowanej na zmianę sposobu żywienia w okresie przedegzaminacyjnym uwzględniającego stres.
Nr 3 Spożycie produktów zawierających kofeinę i/lub taurynę 219
Z. G o l u c h - K o n i u s z y, R. M o r o c h
ASSESMENT OF CONSUMPTION FREQUENCY OF PRODUCTS CONTAINING CAFFEINE AND/OR TAURINE BY MALE YOUTHS BEFORE EXAMINATIONS ON VARIOUS
EDUCATIONAL LEVELS S u m m a r y
The aim of this paper was to assess the frequency of consumption of products containing caffeine and / or taurine by male youths on three educational levels, two weeks before taking middle school/ second-ary school / examination session exams, as stress-inducing factors. Research has been conducted with the use of questionnaire among 156 boys / men : 62 university students, 47 secondary school students passing matura exam and 47 middle school pupils. It was ascertained that for more than half of the male youths the exam was a stressful situation. In terms of the products containing caffeine / taurine during the pre-exam period, middle school pupils mainly used sweets, secondary school youths drank beverages such as cola, and university students coffee. The poorest knowledge as to the caffeine and taurine effectiveness in organism was presented by middle school pupils. It seems justifi ed to conduct, on all educational levels, pro-health nutritional education, directed at changes in nutrition during the pre-examination period taking stress into consideration.
PIŚMIENNICTWO
1. Kalisz J., Twaróg E.: Stres jako aspekt badania klimatu szkoły. Dyrektor Szkoły, 2001; 11: 31-34. − 2. Zunhammer M., Eichhammer P., Busch V.: Sleep quality during exam stress: the role of alcohol, caf-feine and nicotine. PLoS ONE, 2014; 9(10): e109490. − 3. Rush E., Schulz S., Obolonkin V., Simmons D., Plank L.: Are energy drinks contributing to the obesity epidemic? Asia. Pac. J. Clin. Nutr. 2006; 15(2): 242-244. – 4. Wierzejska R.: 2012. Kofeina – powszechny składnik diety i jej wpływ na zdrowie. Roczn. PZH 2012; 63(2): 141-147. – 5. Temple J.L.: Caffeine use in children: What we know, what we have left to learn, and why we should worry. Neurosci. Biobehav. Rev. 2009; 33(6): 793-806. – 6. Heckman M.A., Sherry K., De Mejia E.G.: Energy Drinks: an assessment of their market size, consumer demographics, ingredient profi le, functionality, and regulations in the United States. Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety, 2010; 9(3): 303-317. – 7. Brosnan J.T., Brosnan M.E.: The sulfur-containing amino acids: an overview. J. Nutr., 2006; 136(6 suppl): 1636-1640. – 8. Wójcik O.P., Koening K.L., Zeleniuch-Jacquotte A., Costa M., Chen Y.: The potential protective effects of taurine on coronary heart disease. Atherosclerosis, 2010; 208(1): 19-25. – 9. Whirley B.K., Einat H.: Taurine trials in animal models offer no support for anxiolytic, antidepressant or stimulant effects. Isr. J. Psychiatry. Relat. Sci. 2008: 45(1): 11-18. − 10. Babicz-Zielińska E.: Wybrane aspekty badań upodobań żywieniowych. Żyw. Człow. Metabol. 1998: 25(2): 195-201.
11. Korczyński S.: Stres edukacyjny gimnazjalistów. Roczn. Polsko-Ukraiński. Prace Nauk. Akade-mii im. Jana Długosza w Częstochowie. 2014, 16, 89-110. − 12. Mohapatra S., Panigrahi S.K., Rath E.: Examinationstress in adolescents. Asian. J. Paediatr. Pract. 2012; 16(1): 7-9. − 13. Inam Q.U., Shireen E., Haider S., Haleem D.J.: Perception of academic examination stress: effects on serum leptin, cortisol, appetite and performance. J. Ayub. Med. Coll. Abbottabad. 2011; 23(2): 97-99. − 14. Wierzejska R., Jarosz M.: 2003. Coffeine and health. Żyw. Człow. Metab., 2003; 30(3/4): 1234-1241. − 15. Benton D.: Role of parents in the determination of the food preferences of children and the development of obesity. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord. 2004; 28(7): 858-869. − 16. Górnicka M., Pierzynowska J., Kaniewska E., Kossakowska K., Woźniak A.: School pupils and university students surveyed for drinking beverages containing caffeine. Roczn. PZH 2014; 65(2): 113-117. − 17. Tieges Z., Snel J., Kok A., Ridderinkhof R.K.: Caffeine does not modulate inhibitory control. Brain Cogn. 2009; 69(2): 316-327. − 18. Dworzański W., Opielak G., Burdan F.: 2009. Niepożądane działanie kofeiny. Pol. Merk. Lek. 2009; 27(161): 357-361. − 19. Michota-Katulska E., Zegan M., Sińska B., Miszkowska M.: Suplementy diety – popularność sto-sowania a świadomość młodych konsumentów. Żyw. Człow. Metab., 2009, 36(1): 85-89. − 20. Cornelis M., El-Sohemy A.: Coffee, caffeine and coronary heart disease. Courr. Opin. Lipidol. 2007; 18(1): 13-19.
21. Frankowski M., Kowalski A., Ociepa A., Siepak J., Niedzielski P.: Kofeina w kawach i ekstraktach kofeinowych i odkofeinowanych dostępnych na polskim rynku. Bromat. Chem. Toksykol. 2008; 41(1):
Nr 3
220 Z. Goluch-Koniuszy, R. Moroch
21-27. − 22. Jarosz M., Wierzejska R., Mojska H., Świderska K., Siuba M.: Zawartość kofeiny w produktach spożywczych. Bromat. Chem. Toksykol. 2009; 42(3): 776-781. − 23. Horzić D., Komes D., Belscak A.: The composition of polyphenols and methylxanthines in teas herbal infusions. Food Chem. 2009; 115(2): 441-448. − 24. Wanat G., Woźniak-Holecka J.: Ocena konsumpcji produktów zawierających kofeinę wśród młodzieży akademickiej i licealnej. Prob. Hig. Epidemiol. 2011; 92(3): 695-699. − 25. Reissing C.J., Strain E.C., Griffi ths R.R.: Caffeinated energy drinks – a growing problem. Drug Alcohol Depend. 2009; 99(1-3): 1-10. − 26. ANZFA., Inquiry raport. 2001. Formulated caffeinated beverages. Applica-tion, A394; 1-23. − 27. Kopacz A., Wawrzyniak A., Hamułka A., Górnicka M.: Badania uwarunkowań spożywania napojów energetyzujących przez studentów. Roczn. PZH 2012; 63(4): 491-497. − 28. Rój A., Stasiuk E., Dorsz B.: Ocena popularności napojów energetyzujących wśród młodzieży regularnie upra-wiającej sport. Bromat. Chem. Toksykol. 2011; 44(3): 1019-1022. − 29. Laquale K.: Red bull: the other energy drink and its effect on performance.Human Kinetics ATT 2007; 12(2): 43-45. − 30. Ozsungur S., Brenner D., El-Sohemy A.: Fourteen welldescribed caffeine withdrawal symptoms factor into three clusters. Psychopharmacology, 2009; 201(4): 541-548.
