Edukacja seniorów – odpowiedź na wymagania współczesności 1. Wprowadzenie
Według prognoz Głównego Urzędu Statystycznego1
niski przyrost naturalny w Polsce doprowadzi za ćwierć wieku do zmniejszenia się liczebności naszego kraju do 35 693 tys. Oznacza to, że Polaków będzie mniej o prawie 2,5 miliona. Jednak ludzi starszych przybędzie. Szacuje się, że populacja seniorów (osób, które ukończyły 65. rok życia) obecnie wynosząca 4888 tys. zwiększy się prawie o 75%! Za ćwierć wieku seniorów w Polsce będzie ponad 8,5 miliona. Dynamiczny proces starzenia się społeczeństwa europejskiego, a w tym także polskiego obliguje do refleksji nad procesem starzenia się, a przede wszystkim nad jakością życia w okresie późnej dorosłości. Od lat w literaturze gerontologicznej kluczowe miejsce zajmuje pojęcie pomyślnego starzenia się. Jeśli przyjmiemy, zgodnie z koncepcją aktywności (R.C. Atschley), że człowiek starszy w miarę swoich możliwości powinien podejmować aktywność w zgodzie z sobą i z oczekiwaniami otoczenia, a pozostawanie czynnym jak najdłużej jest zjawiskiem przydatnym, to z pewnością można postawić pytanie jaka jest rola edukacji w dalszym, aktywnym życiu człowieka starszego i jakie warunki powinna spełniać oświata dorosłych, by odpowiedzieć na oczekiwania coraz liczniejszej rzeszy seniorów?
Kiedyś sądzono, że uczenie się ludzi w późnym okresie dorosłości nie jest możliwe ze względu na ograniczone możliwości uczenia się seniora. Okazuje się jednak, że osoby starsze uczą się inaczej niż młodzi i uczenie się w jesieni życia jest nie tyle możliwe, co konieczne dla zachowania sprawności umysłowej do późnych lat. Należy zatem rozważać problematykę kształcenia seniorów w perspektywie zmiany, a nie ograniczenia czy wycofania działań edukacyjnych. Warto podkreślić, że działania edukacyjne ukierunkowane na osoby starsze mogą być bardziej efektywnie wykorzystane, jeśli senior zostanie w toku swojej całej biografii edukacyjnej przygotowany do starości. Oznacza to, że będzie go charakteryzowała postawa otwartości wobec działań edukacyjnych, będzie świadomy wagi kształcenia przez całe życie, a każde przedsięwzięcie edukacyjne będzie kolejną, ale nie ostatnią inicjatywą. Będzie metodycznie przygotowany do samokształcenia i samowychowania. Wynika z tego, że przygotowanie do aktywnej postawy seniora wobec edukacji będzie zależeć nie tylko od rzeczywistości, w której się znajduje, ale także od przeszłości – od przebiegu własnej biografii edukacyjnej. Jak pisze O. Czerniawska „Uczyć się, to nie tylko uczestniczyć w zorganizowanych formach kształcenia, to uświadomić sobie sytuacje edukacyjne w życiu i przez życie, to otworzyć się na siebie, innych i świat. Uczenie się staje się sposobem na życie, stylem. Styl to bowiem sztuka wyrażania myśli w wyrażaniu siebie”2. Uczenie się to także osoby, sytuacje towarzyszące: napotkani nauczyciele, atmosfera szkoły, przyjaźnie, imprezy okolicznościowe i inne. W innym opracowaniu autorka podkreśla rolę edukacji w kształtowaniu się jakości życia; „Edukacyjne aspekty jakości życia polegają na akceptacji reinterpretacji własnych doświadczeń, własnej przeszłości, poszukiwaniu w niej wartości zapomnianych lub niedocenionych, przeżywaniu ich na nowo dla rozwoju siebie, dla lepszego zycia w teraźniejszości, dla akceptacji przemiany własnej osoby przez dojrzewanie do dziś, do jutra, przez stałe projektowanie swego życia, dostrzeganiu perspektyw przyszłości, nawet jeśli ta perspektywa ma dotyczyć jutra, tygodnia, miesiąca.3”
1www.stat.gov.pl, Strona Głównego Urzędu Statystycznego, stan z dnia 20 września 2005.
2 O. Czerniawska, Uczenie się jako styl życia, (w:) M. Dzięgielewska (red.), Przygotowanie do starości, Łódź
1997, s. 19.
Edukacja ukierunkowana na niezależność
Lata osiemdziesiąte ubiegłego stulecia przynoszą poważniejsze refleksję na temat roli edukacji w życiu seniorów. Od lat istnieją już i rozwijają się w wielu krajach uniwersytety trzeciego wieku. Zauważa się ogromną potrzebę udziału osób starszych w przedsięwzięciach edukacyjnych, odnajdując w edukacji nie tylko rozrywkę intelektualną i kulturalną, ale także trening intelektualny i co najważniejsze drogę do niezależności, emancypacji, stałego rozwoju.
To właśnie niezależność jawi się jako zasadniczy cel edukacji osób w wieku późnej dorosłości4. Samowystarczalność seniorów staje się odpowiedzią na dominującą teorię aktywności, a także na niewydolność systemu socjalnego i niski budżet socjalny. Szczególnie od „młodszych” seniorów oczekuje się kompetencji i samodzielności w rozwiązywaniu własnych problemów, a nawet zaangażowania się w działania na rzecz szerszej społeczności, młodszych pokoleń.
Według S. Timmermann wyróżnić można cztery typy edukacji ukierunkowanej na samowystarczalność:
nauka uzyskiwania podstaw ekonomicznych (surviving),
nauka praktycznych umiejętności potrzebnych do dalszego życia (coping),
nauka działania na rzecz społeczności (giving),
nauka, której celem jest uzyskanie pełni człowieka (growning)5 .
Problemy ekonomiczne osób starszych, szczególnie w krajach mniej zamożnych są, obok zdrowia, najczęściej wymieniane, jako kluczowe i w znacznym stopniu wpływające na ich postawy życiowe, a w szczególności na aktywność kulturalno-oświatową.
Edukacja człowieka dorosłego, czynnego zawodowo, jest w znacznym stopniu związana z wykonywaną przez niego pracą. Kierunek i forma kształcenia uzależniona jest od tego, jakie kwalifikacje są wymagane, aby zdobyć, utrzymać, zmienić pracę czy osiągnąć awans. Podstawy ekonomiczne dla osób starszych, to odpowiednie kompetencje, których wyrazem są odpowiednie decyzje finansowe, niezgoda na ageizm, świadomość własnych praw, także pracowniczych, umiejętność adaptacji do zmieniających się warunków rzeczywistości oparta na zdrowym egoizmie świadomość konieczności zapewnienia sobie godnych warunków egzystencji.
Oprócz oczekiwanej przyjemności wynikającej z aktywności edukacyjnej, seniorzy przywiązują także wagę do użyteczności swojego procesu kształcenia, szczególnie, gdy ma ta użyteczność służyć zaspokajaniu potrzeb poznawczych w zakresie wiedzy utylitarnej6
. Starsze osoby pragną zdobyć umiejętności praktyczne, które pomogą im w przezwyciężaniu trudności życia codziennego, w samodzielnej realizacji potrzeb, w autonomicznym rozwiązywaniu najpilniejszych problemów, w dopasowaniu się do zmieniającej się rzeczywistości. Stąd chęć uczestniczenia w spotkaniach z dietetykami, rehabilitantami, gerontologami, prawnikami, ekonomistami. Dlatego istnieje potrzeba uruchamiania „kursów” obsługi telefonu komórkowego, komputera i Internetu czy bankomatu.
Edukacja osób w późnym okresie dorosłości ukierunkowana jest na przygotowanie do czynnego funkcjonowania w społeczeństwie. Poszczególne etapy życia człowieka charakteryzuje specyfika pełnienia określonych ról społecznych. Ich modyfikacja, zmiana jest prawidłowym elementem funkcjonowania człowieka w społeczeństwie. Także wiek późnej dorosłości posiada katalog ról społecznych, które najczęściej pełnią ludzie starsi. B.
4 Zob. J. Halicki, Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencyjnej, Białystok 200, s. 16 nn. 5 Tamże, s. 16.
6
por. T. Aleksander, Potrzeby kulturalno-oświatowe ludzi dorosłych, (w:) Wprowadzenie do pedagogiki dorosłych, T. Wujek (red.), PWN, Warszawa 1992, s. 332-335
Jaworska wymienia ich 5, są to: role zawodowe, rodzinne, sąsiedzkie i towarzyskie, członka wspólnoty religijnej oraz użytkownika czasu wolnego7. Z pewnością rola zawodowa w życiu seniora nie jest już tak istotna jak we wcześniejszych fazach życia, niemniej wśród seniorów jest liczna grupa ciągle czynnych zawodowo, kontynuujących pracę także w pełnym wymiarze (rolnicy, pracownicy naukowi, przedstawiciele wolnych zawodów).
Znaczącą i odważną tezę dotyczącą konfliktu generacji wysuwa P.B. Baltes. Jak twierdzi ten wybitny psycholog, konfliktu międzypokoleniowego może nie być. Z młodością i starością jest inaczej niż z czarnym i białym, kobietą i mężczyzną, bogactwem i biedą itp. Specyfika wieku sprawia, że będąc młodym ma się świadomość dążenia do starości, a więc trwałego powiązania z przyszłością i odwrotnie, osoby starsze mają w pamięci młodość, bo od niej nie można uciec, jest na stałe związana z człowiekiem. Po drugie rozwój konfliktów pomiędzy generacjami nie może być możliwy, gdyż jak dowodzą naukowcy starsi ludzie przywiązują wagę do młodszych pokoleń dbając o ich przyszłość i dobrobyt, starszym łatwo jest poświęcić się dla dobra młodszych generacji. Tezę tę potwierdza wybitny autorytet w dziedzinie psychoterapii grupowej i jeden z głównych przedstawicieli egzystencjalnego podejścia do terapii indywidualnej I. D. Yalom. Odwołując się do E. Eriksona pisze: „Przykro stwierdzić: wchodzę w jesień życia. Moje cele, zainteresowania i ambicje zmieniają się zgodnie z przewidywaniami. Erik Erikson, w swoich badaniach nad cyklem życiowym, opisał to późne stadium życia jako fazę generatywną - erę postnarcystyczna, gdy uwaga z poszerzania własnych granic i możliwości przenosi się na troskę o przyszłe pokolenie. Dziś, gdy doszedłem do siedemdziesiątki, potrafię docenić jasność eriksonowskiej wizji. Dobrze mi brzmi pojęcie generatywności. Pragnę przekazać innym to, czego się nauczyłem. I to możliwie jak najszybciej” 8. W podobnym tonie pisze tuż przed swoją tragiczną śmiercią Cyceron, polemizując ze słowami poety Cecylusza „To mam za najsmutniejsze w starości, iżeśmy/ W tym wieku stali się ludziom obmierzli”. Ten wielki polityk i poeta ripostuje: „Nic podobnego! Możemy się im stać raczej mili niż obmierzli. Jak bowiem mądrych starców cieszy widok ludzi młodych i obiecujących, a miłość i szacunek, jakich od nich dostają, umila i czyni lżejszą ich starość – tak młodzież potrafi jednak ocenić doświadczone rady starszych, które uczą ich miłości cnoty. Przynajmniej co do mnie to czuję, że starzec nie musi być ociężały i gnuśny, ale że potrafi pracować, wykazać energię i być zawsze czynnym.9”
Charakterystyka potencjału uczenia się w wieku późnej dorosłości
Starość ma wiele obliczy. Ludzie w różnym wieku starzeją się różnie i im starszy człowiek tym mniej podobieństw jest w jego procesie starzenia się w odniesieniu do innego seniora.
P.B. Baltes obrazując ogromne różnice w procesie starzenia się przytacza przykład zjazdu szkolnego w 50. lub 60. rocznicę ukończenia szkoły. Wydaje się wtedy, że niektórzy koledzy z klasy przyszli z rodzicami, a inni z dziećmi10
.
Potencjał możliwości intelektualnych osób starszych jest zdecydowanie większy, aniżeli się stereotypowo zakłada, dotyczy to przede wszystkim sześćdziesięciolatków i siedemdziesięciolatków. Seniorzy wprawdzie uczą się wolniej od osób w okresie wczesnej dorosłości i popełniają więcej niż oni błędów, jednak większość posiada bogaty potencjał intelektualny.
Stereotypem jest sądzenie, że w starości redukuje się inteligencja, to empirycznie nie potwierdzona teza. Wiele zdolności umysłowych, jak konkludowanie, myślenie abstrakcyjne,
7 B. Szatur-Jaworska, Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, Warszawa 2000, s. 51 nn.
8 I. D. Yalom, Dar terapii, List otwarty do nowego pokolenia terapeutów i pacjentów, Warszawa 2003, s. XXIV 9
Cyceron, Plutarch, Pochwała starości, Katon Starszy o starości, Warszawa 1996
zdolności językowe albo ogólna wiedza osoby zmienia się w przebiegu życia w mniejszym stopniu ze względu na wiek, a raczej wiąże się ze zdrowiem, statusem socjoekonomicznym, wykształceniem, a także bardziej lub mniej stymulującym otoczeniem. Badania dotyczące osiągnięć intelektualnych dorosłych i starszych ludzi dowodzą, że dopiero od około osiemdziesiątego roku życia dochodzi do znacznej redukcji efektywności różnych obszarów inteligencji. Jednak do tego czasu osłabienie efektywności występuje prawie wyłącznie przy zadaniach wymagających szybkiego reagowania. Dorosły może się z reguły z tym liczyć, że będzie jeszcze sprawny umysłowo około 20 lat po przejściu na emeryturę. Pozytywnie na długotrwałą sprawność umysłową oddziaływuje intensywność życia umysłowego, jak również warunki życia i pracy, zainteresowania i zaangażowanie w życie społeczne, które kształtują poczucie własnej wartości. Od niedawna dowodzi się także, że programy treningowe aktywizujące umysł osób starszych pomiędzy 70.-90. rokiem życia mogą przynieść szybko i długotrwałe korzyści11
.
Badania wykazują, że dzisiejsi seniorzy są bardziej witalni niż ich rówieśnicy poprzednich generacji. Dlatego też czas aktywność w życiu ludzi starszych wydłuża się i bynajmniej nie jest to koniec dynamiki wydłużania i życia w lepszej kondycji psychoruchowej seniorów. Nie ulega wątpliwości, że proces ten nie wynika z genetycznego potencjału, jest raczej konsekwencją ewolucji kulturalno-społecznej.
Niewątpliwie ludzie starsi uczą się inaczej niż młodzi. Prawidłowość ta wynika jednak bardziej z ich przygotowania, treningu, zdolności wyjściowych, zdrowia czy motywacji, aniżeli z samej starości.
Na cały proces uczenia się wpływ mają procesy, które z wiekiem ulegają zmianom: zapamiętywanie, uwaga, czas reakcji, inteligencja, myślenie. Zarówno pamięć krótkotrwała, jak i długotrwała (choć w mniejszym stopniu) ulega z wiekiem osłabieniu. Seniorzy gorzej zapamiętują i analizują treści pamięci bezpośredniej. Wyraźnie pojawiają się trudności z wyszukiwaniem i odtwarzaniem informacji zawartych w pamięci. Ubytki pamięciowe mogą być niwelowane poprzez struktury metapamięciowe. Jak dowodzą psychologowie koncentracja uwagi ulega z wiekiem osłabieniu. Jednakże tak jednoznacznie o pojemności uwagi i selektywności nie można już powiedzieć. Poza tym ubytki uwagi mogą być rekompensowane doświadczeniem. U progu późnej dorosłości wydłużenie czasu reakcji o 10 – 20 % w porównaniu z osobami dwudziestoletnimi jest niezaprzeczalne. W tym przypadku trening może zniwelować „poślizg” przy wyuczonych czynnościach. W okresie późnej dorosłości pojawiają się problemy z uogólnianiem, myśleniem abstrakcyjnym. Inteligencja, według przyjętego podziału na płynną i skrystalizowaną, ulega z wiekiem przeobrażeniom. Inteligencja płynna – w znacznej mierze wrodzona, podlegająca wpływom doświadczenia, czynnikom kulturowym – ulega obniżeniu już pod koniec wieku średniego. Jednak skrystalizowana inteligencja, zdeterminowana kulturowo stale się rozwija, co jest wynikiem uczenia się i zdobywania doświadczenia.
P.B. Baltes przeciwstawia powyższej teorii inteligencji swój model. Zauważa, że współcześnie w badaniach nad inteligencją wyróżnić należy dwie kategorie inteligencji: mechaniczną i pragmatyczną. Ta pierwsza cechuje generalnie młodych, starsi natomiast w określonych okolicznościach mogą przewyższać młodych w inteligencji pragmatycznej. To człowiek starszy bywa wybierany na powiernika, to od seniora oczekuje się wciąż pomocy w rozwiązywaniu trudnych sytuacji życiowych.
Inteligencję mechaniczną cechuje szybkość i dokładność przetwarzania danych, jak również pamięć krótkotrwała, konsekwencją jest szybkość reagowania ludzi dokonujących prostych wyborów i szybkość odróżniania np. kąta prostego i koła. Te mechaniczne działania są ściśle powiązane z neurobiologiczną jakością mózgu. Odpowiednio do biologicznego
przebiegu życia rozwija się mechanika inteligencji, podczas dzieciństwa dynamicznie nabiera efektywności, by już we wczesnej dorosłości obniżać swoją efektywność. Dlatego też uczenie się nowego przychodzi starszym trudniej. Inteligencja pragmatyczna wiąże się z wiedzą, chodzi zatem o powiązane z kulturą zdolności i umiejętności jak język, kwalifikacje zawodowe, czy kompetencje, inteligencję emocjonalną i socjalną.12
Na pierwszy plan wysuwa się doświadczenie zawodowe, ćwiczenia i praktyka codzienna. Pragmatyczna inteligencja staje się bardziej efektywna, pomijając wiek, gdy człowiek oddaje się ćwiczeniom, a wiedza staje się nieodzowną częścią życia. Należy zatem wnioskować, że pozyskiwanie wiedzay do późnych lat życia człowieka może stanowić kluczowy element życia codziennego, może prowadzić do kunsztu w odpowiednim do jednostki obszarze działań. Egzemplifikacją tej tezy niech będzie istnienie szeregu wyjątkowych, docenianych w swoich epokach ludzi starszych: artystów, polityków, naukowców. Mistrzami w swojej profesji są także często osoby w wieku później dorosłości, których największe osiągnięcia nie mieszczą się w okresie wczesnej dorosłości: Jan Paweł II, Yehudi Menuhin, Leszek Kołakowski, Winston Churchill, Czesław Miłosz i inni.
Tak więc edukacja seniorów jest skomplikowanym procesem, warunkowanym szeregiem zjawisk endogenicznych i egzogenicznych. Z pewnością lista ich jest długa, jednak można pokusić się o wyróżnienie czynników najsilniej wpływających na aktywność edukacyjną seniorów:
stan zdrowia
przygotowanie do starości
biografia edukacyjna i społeczna
predyspozycje umysłowe
osobowość
czas wolny
poczucie własnej wartości
poczucie sensu życia
motywacja do kształcenia się
trening wspomagający sprawność umysłową
sytuacja ekonomiczna
stymulacja środowiska
oferty kulturalno-oświatowe dla seniorów.
Reasumując, można stwierdzić, że w wyniku ćwiczeń umysłowych, przedstawiania technik radzenia sobie z eksponowanym materiałem czy też treningu sfery emocjonalnej, osoby stare osiągają poprawę sprawności intelektualnych, niekiedy zbliżając się do poziomu możliwości osób młodych, a uzyskane przez nich wyniki cechuje znaczna trwałość13
.
Polityka oświatowa wobec osób starszych
Polityka wobec starszych powinna być zmienna, dynamiczna, długoplanowa i zróżnicowana, uwzględniająca specyfikę i indywidualność w procesie starzenia się. Seniorzy bardzo rzadko korzystają z systematycznych form kształcenia, a na znaczeniu zyskuje kształcenie nieformalne. Starsi seniorzy częściej zastępują edukację rekreacją Postrzegając edukację dorosłych jako klucz do samostanowienia, samowystarczalności należy zwrócić uwagę na szereg kwestii ekonomicznych, z którymi styka się senior i które, w wyniku kształcenia, mogą zadziałać na korzyść uczących się osób starszych. Paradoksalnie, właśnie finansowe trudności sprawiają, że seniorzy izolują się i nie korzystają z ofert edukacyjnych.
12 P. B. Baltes, dz., cyt. 13
M. Moritz, Trening umysłu jako forma utrzymania aktywności intelektualnej ludzi starych, (w:) K. Obuchowski (red.) Starość i osobowość, Bydgoszcz 2002, s. 133
Należy zatem przekazać narzędzie do samodzielności (edukacja) upowszechniając bezpłatną, lub płatną symbolicznie edukację wśród osób starszych. Uniwersytety trzeciego wieku (jest ich obecnie 90), choć stale się rozwijające, nie wypełnią tej misji w sposób pełny. Choć powstaje wiele nowych UTW w poszczególnych dzielnicach Warszawy i w innych dużych miastach, to nawet tam listy słuchaczy są już zamknięte. Chętnych jest więcej niż przewidują to organizatorzy. Odnosząc się do tematyki UTW można podnieść problem otwartości tych instytucji na inne grupy. Zamykanie się na młodsze generacje prowadzi do izolacji, a udział w kształceniu może dla obu stron – starszej i młodszej generacji – przysporzyć korzyści związanych z integrowaniem pokoleń. Bo choć UTW czy klub seniora przygotowuje swoją ofertę dla specyficznej grupy odbiorców – osób starszych, to nie ulega wątpliwości, że skorzystać z niej mogą także inni. Kluby seniora, choć coraz powszechniejsze, także nie rozwiązują problemu marginalizacji osób starszych np. na wsi i w małych miasteczkach. Niewątpliwie nadzieja w edukacji otwartej, bezpłatnej pokładana jest w organizacjach pozarządowych. Przykładowo, połowa niemieckiego rynku edukacyjnego ukierunkowanego na seniorów jest w rękach Kościoła i instytucji opiekuńczych. Fundusze zdobyte z programów unijnych, z puli samorządowych, od sponsorów, a także (a może przede wszystkim) działalność filantropijna instytucji i samych wolontariuszy, także w starszym wieku zapewnić mogą efektywne działania na płaszczyźnie kulturalno-oświatowej. Dobrych rozwiązań w Polsce i za granicą nie brakuje14
.
Nie ulega jednak także wątpliwości, że analizując proces kształcenia osób starszych, nie sposób pominąć problemu adaptacji do zmian. Z. Szarota zauważa, że „Ludzie starzy cierpią z powodu zmniejszonej umiejętności adaptacji do funkcjonowania w warunkach społeczeństwa ciągłej zmiany, niezdolności do pokonywania przeszkód kulturowych i socjoekonomicznych. Liczni spośród nich nie mają dostępu do podstawowych dóbr życiowych z powodu dyskryminacji związanej nie tylko z wiekiem, ale także z pochodzeniem etnicznym, rasą, wyznaniem, płcią i prawnymi normami. Zmiany zachodzące w obyczajowości, strukturze i funkcjonowaniu rodziny, w stylu życia całych społeczeństw, mogą przynieść znaczące i przykre konsekwencje dla osób starszych.15” Dlatego też wybitny psycholog i twórca eksperymantalnej analizy B. F. Skinner i M. E. Vaughan współautor poradnika dla seniorów apelują na jego łamach: „Jeden ze sposobów na bycie twórczym polega na celowym wprowadzaniu zmian w tym, co się dotychczas robiło. Spróbuj zanegować oczywiste >prawdy< i zobacz, jaki będzie rezultat. Jeśli myślisz, że do osiągnięcia jakiegoś celu potrzebne są określone sposoby działania, to zastanów się co będzie, gdy działanie ulegnie zmianie. Jeśli masz tendencję do patrzenia na świat z jednej tylko strony, to spróbuj nań popatrzeć z innej. Staraj się zwłaszcza unikać robienia pewnych rzeczy w taki sposób jak dotychczas, choćby po to, by zobaczyć, co wyniknie z wprowadzonych zmian. Im bardziej wprowadzone przez ciebie zmiany odbiegać będą od utartych schematów, tym cenniejsze rzeczy możesz odkryć i włączyć do repertuaru swoich zachowań”16
.
D. A. Peterson zauważa, że oprócz potrzeb edukacyjnych organizatorzy kształcenia muszą zwrócić uwagę także na oczekiwania seniorów. „Przy programowaniu edukacji seniorów nie zawsze dostrzega się różnicę między potrzebami a oczekiwaniami często je identyfikując. W większości oznacza to, że brane są pod uwagę potrzeby, eliminuje się zaś oczekiwania. Dobry program charakteryzuje się świadomym wymieszaniem w odpowiednich proporcjach treści wynikających z potrzeb, jak też treści wynikających z oczekiwań. 17
”
14 Zob. A. Fabiś, Aktywność kulturalno-oświatowa osób starszych, (w:) A. Fabiś (red.), Seniorzy w rodzinie,
instytucji i społeczeństwie. Wybrane zagadnienia współczesnej gerontologii, Sosnowiec 2005, s. 89 nn.
15 Z. Szarota, Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Kraków 2004, s. 5. 16 B.F. Skinner, M.E. Vaughan, Przyjemniej starości!, Kraków 2004, s. 89.
17
J. Halicki, Zastosowanie koncepcji D. A. Petersona w programowaniu edukacji seniorów, (w:) M. Dzięgielewska (red.), Przygotowanie do starości, Łódź 1997, s. 113.
E. Dubas, podnosząc wartość edukacji w życiu człowieka starszego, podkreśla wartość geragogiki – nauki zajmującej się edukacją człowieka w starszym wieku - argumentując: „Życie nie ma już tylko polegać na jego dożywaniu, ale ma być wartościowe, wypełnione doświadczeniami, które wzbogacają osobowość człowieka i podnoszą jakość jego życia. By osiągnąć wysoką jakość życia, potrzebna jest właśnie edukacja. Jest ona swoistym instrumentem usprawniającym życie człowieka współczesnych społeczeństw wysokorozwiniętych. Szczególnie teraz, w erze informatycznej, opierającej się na wysokorozwiniętych technologiach elektronicznych i komunikacyjnych, a równoczesnym docenianiu wartości budujących więzi międzyludzkie, podnosi się znowu jej wartość. Wiedza i samowiedza jednostki przydatna jest człowiekowi, także starszemu, ale i temu przygotowującemu się do starości, nawet z dość odległej perspektywy lat życia, w procesie zmagania się z codziennością oraz w dążeniu do życiowej satysfakcji i szczęścia. W tym kontekście geragogika jawi się jako niezwykle pożyteczna nauka pedagogiczna, o charakterze teoretyczno-praktycznym, humanizująca życie ludzkie w dotychczas niedostatecznie docenianym dla całościowego bilansu rozwojowego okresie ludzkiego życia – starości.18”
Edukacja zdeterminowana potrzebami i zainteresowaniami implikuje humanistyczne podejście nauczyciela dorosłych do seniorów. Humanistyczny model pracy z dorosłymi, a w wielu przypadkach krytyczny19 przywraca osoby starsze społeczeństwu. Model krytyczny sytuujący działania oświatowe na obrzeżach edukacji instytucjonalnej jest rodzajem służby społecznej. Zasadniczym celem tych działań edukacyjnych jest podniesienie jakości życia, po wcześniejszym usunięciu opresywnych warunków, „jest grą o lepsze, bardziej świadome i podmiotowe bycie w świecie. 20”
Podsumowanie
Zatem, analizując proces unowocześniania kształcenia dorosłych, warto usytuować w nim seniorów, uwzględniając specyfikę ich kondycji psychofizycznej. Można wymienić w tym miejscu kilka ważniejszych - choć z pewnością nie wszystkie – zjawisk, podkreślających wyjątkowość i odrębność edukacji ukierunkowanej na seniorów, choć te nie muszą ograniczać adresatów ofert wyłącznie do seniorów, zakładając, że dodatkową korzyścią w procesie kształcenia będzie zbliżanie generacji.
ograniczenia mobilności
ograniczenia zdrowotne
różnice indywidualne
poziom sprawności intelektualnej z uwzględnieniem rozwiniętej inteligencji pragmatycznej i słabszej inteligencji mechanicznej
trudności adaptacyjne
trudności ekonomiczne
dystans do nowości technicznych
edukacja zdeterminowana utylitarnymi potrzebami, zainteresowaniami i oczekiwaniami.
Upraszczając wspomnianą kategoryzację Timmermann`a ze względu na sporadycznie występującą edukację seniorów zdeterminowaną pracą zawodową, rozpatrując zjawisko kształcenia seniorów niejako z perspektywy polskiej rzeczywistości, można zaproponować następujący podział edukacji seniorów ze względu na cel:
18 E. Dubas, Geragogika – dyscyplina pedagogiczna o edukacji w starości i do starości, (w:) A. Fabiś (red.),
Seniorzy w rodzinie, instytucji i społeczeństwie. Wybrane zagadnienia współczesnej gerontologii, Sosnowiec 2005, s. 154.
19 Por. M. Malewski, Modele pracy z ludźmi dorosłymi, (w:) E. Przybylska (red.), Andragogiczne poszukiwania,
wątki, fascynacje, Toruń 2001.
emancypacyjna - mająca na celu uwolnienie się od zależności, opresywnych warunków, stereotypów, przesądów, podniesienie generacji seniorów w hierarchii społecznej, usamodzielnienie,
altruistyczna – przygotowującą do rozumienia innego, do poświęceń, ukierunkowana na bezinteresowną pomoc innym: młodszym generacjom, słabszym, chorym, cierpiącym, umierającym,
egotyczna – prowadząca do samourzeczywistnienia, samorealizacji, spełnienia własnych ambicji, marzeń aspiracji, dążeń.
Seniorzy potrzebują motywacji do uczenia się, czytelnego i dobrze zaplanowanego przedsięwzięcia edukacyjnego, uwzględniającego specyfikę uczenia się w wieku późnej dorosłości. Seniorzy są mniej pewni, potrzebują więcej czasu, wkładają więcej wysiłku w proces kształcenia, dysponują mniej licznym zestawem technik uczenia się. Muszą być zmotywowani i przygotowani do całożyciowej edukacji. Kształcenie seniorów ma przynieść konkretny skutek: rozwój osobowościowy, pełnię dojrzałości, pozyskanie niezbędnych umiejętności pomocnych w codziennym życiu, pozyskanie kompetencji, pozwalających skutecznie angażować się w działania na rzecz innych. Uczenie się osób starszych, to zdobywanie nowego doświadczenia, wiedzy użytkowej, potrzebnych do odnalezienia się w zmieniającym się środowisku.
Kończąc rozważania o aktywności umysłowej osób starszych, o przygotowaniu do godnej starości warto powrócić do słów Katona Starszego z dzieła Cycerona, który poucza młodszych uczniów: „A w ogóle najskuteczniejszą bronią przeciw starości są, Scypionie i Leliuszu, zainteresowania umysłowe i wyrabianie w sobie charakteru. Jeśli o nie stale zabiegać będziemy, to po długim i dobrze wypełnionym życiu cudowne ujrzymy owoce. I nie tylko dlatego, ze zdobywamy dla siebie rzeczy trwałe, które nas do końca życia nie opuszczą – co samo przez się jest już ogromnie ważne – ale i dlatego, że świadomość pięknie przepędzonego życia i pamięć wielu dobrych czynów jest wielką dla człowieka radością.21”
Bibliografia
Aleksander T., Potrzeby kulturalno-oświatowe ludzi dorosłych, (w:) Wprowadzenie do pedagogiki dorosłych, T. Wujek (red.), Warszawa 1992,
Baltes P. B., Zukunft ist Alter, Wykład wygłoszony 24 kwietnia 2005 roku w Schauspielhaus w Zurychu,
Cyceron, Plutarch, Pochwała starości, Katon Starszy o starości, Warszawa 1996,
Czerniawska O., Uczenie się jako styl życia, (w:) M. Dzięgielewska (red.), Przygotowanie do starości, Łódź 1997,
Czerniawska O., Drogi i bezdroża andragogiki i gerontologii, Łódź 2000,
Dubas E., Geragogika – dyscyplina pedagogiczna o edukacji w starości i do starości, (w:) A. Fabiś (red.), Seniorzy w rodzinie, instytucji i społeczeństwie. Wybrane zagadnienia współczesnej gerontologii, Sosnowiec 2005,
Fabiś A., Aktywność kulturalno-oświatowa osób starszych, (w:) A. Fabiś (red.), Seniorzy w rodzinie, instytucji i społeczeństwie. Wybrane zagadnienia współczesnej gerontologii, Sosnowiec 2005,
Halicki J., Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencyjnej, Białystok 2000,
Halicki J., Zastosowanie koncepcji D. A. Petersona w programowaniu edukacji seniorów, (w:) M. Dzięgielewska (red.), Przygotowanie do starości, Łódź 1997
M. Malewski, Modele pracy z ludźmi dorosłymi, (w:) E. Przybylska (red.), Andragogiczne poszukiwania, wątki, fascynacje, Toruń 2001,
Moritz M., Trening umysłu jako forma utrzymania aktywności intelektualnej ludzi starych, (w:) K. Obuchowski (red.) Starość i osobowość, Bydgoszcz 2002,
Saup W., Studienführer für Senioren, Bundesministerium fuer Bildung und Forschung, Bonn 2001,
Skinner B.F., Vaughan M.E., Przyjemniej starości!, Kraków 2004
Szarota Z., Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Kraków 2004 Szatur-Jaworska B., Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, Warszawa 2000,
Yalom I. D., Dar terapii, List otwarty do nowego pokolenia terapeutów i pacjentów, Warszawa 2003,
Autor: Artur Fabiś
Tekst recenzowany ukazał się w książce:
Unowocześnianie procesu kształcenia dorosłych. Wyzwania Współczesnej Edukacji Dorosłych (tom 2,), A. Fabiś (red.), Mysłowice – Zakopane 2005, Wydawnictwo