BROMATOLOGIA
I CHEMIA TOKSYKOLOGICZNA
Czasopismo poświęcone zagadnieniom badań ochrony zdrowia i środowiska
Wersja internetowa wydawanego czasopisma jest wersją pierwotną
TOM LI 2018 Nr 3
TREŚĆ
A. Przybylska, G. Bazylak, R. Kosicki, I. Ałtyn, M. Twarużek, J. Grajewski:Patulina w suplemen-tach diety i mieszankach ziołowych zawierających suche owoce głogu . . . 161
A. Synowiec-Wojtarowicz, M. Kimsa-Dudek, M. Derewniuk, K. Pawłowska-Góral: Interakcje
wy-branych składników suplementów diety z polifenolami zawartymi w naparach kawy i herbaty 169
A. Szalast-Pietrzak, Z. Marzec, E. Kopciał, L. Borkowski: Badanie biodostępności żelaza z
suple-mentów diety przeznaczonych dla dzieci i dorosłych metodą in vitro . . . 174
M. Kowalówka, I. Bolesławska, I. Górna, G. Kosewski, M. Stępczak, J. Przysławski: Czynniki
wyboru suplementów diety a poziom wykształcenia pacjentów wielkopolskich aptek . . . 181
M. Grabia, S. K. Naliwajko, P. Nowakowski, K. J. Gromkowska-Kępka, A. Puścion-Jakubik, R. Markiewicz-Żukowska: Wybrane elementy zachowań żywieniowych w grupie uczniów
w wieku 11–14 lat . . . 187
I. Bolesławska, G. Kosewski, I. Górna, M. Kowalówka, M. Dobrzyńska, J. Przysławski: Wpływ
stosowania diety redukującej masę ciała na wybrane parametry antropometryczne i biochemicz-ne – badania wstępbiochemicz-ne . . . 192
E. Malczyk, J. Wyka, M. Misiarz, E. Szura, M. Krawczyk: Ocena pobrania cukrów z napojów
gazowanych przez nastolatków z woj. opolskiego . . . 197
W. Krysiak: Uwarunkowania spożycia słodyczy, w tym wyrobów czekoladowych, przez studentów
łódzkich uczelni . . . 202
M. Misiarz, E. Malczyk, E. Szura, J. Wyka, N. Żołopa: Ocena wybranych elementów stylu życia
wśród studentów Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nysie . . . 214
J. Wyka , M. Habanova:Wybrane parametry oceny stanu odżywienia nastolatek z Polski i Słowacji – badanie pilo tażowe . . . 218
E. Stefańska, A. Wendołowicz, B. Konarzewska, L. Ostrowska: Ocena wybranych czynników ryzy-ka chorób układu sercowo-naczyniowego u kobiet o zróżnicowanym stanie odżywienia z roz-poznaną schizofrenią . . . 223
M. Ruszkowska, Z. Wiśniewska: Wpływ dodatków wybranych nasion oleistych z grupy superfoods
na właściwości higroskopijne miodu rzepakowego . . . 228
M. Ruszkowska, M. Matusik: Ocena właściwości sorpcyjnych wybranych handlowych błonników
BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – LI, 2018, 3, str. 161 – 168
Anna Przybylska, Grzegorz Bazylak, Robert Kosicki1), Iwona Ałtyn1), Magdalena Twarużek1), Jan Grajewski1)
PATULINA W SUPLEMENTACH DIETY I MIESZANKACH ZIOŁOWYCH ZAWIERAJĄCYCH SUCHE OWOCE GŁOGU
Katedra i Zakład Bromatologii Wydziału Farmaceutycznego, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy,
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Kierownik: prof. dr hab. inż. G. Bazylak
1 Katedra Fizjologii i Toksykologii, Instytut Biologii Eksperymentalnej,
Wydział Nauk Przyrodniczych, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Kierownik: prof. dr hab. inż. J. Grajewski
W pracy oznaczono zawartość patuliny (PAT) w suplementach diety i mie-szankach ziołowych, które zawierały suche owoce głogu pochodzące z produkcji ekologicznej (n = 1) oraz komercyjnej (n = 10). Materiał zakupiono na terenie Bydgoszczy w aptekach, sklepach zielarskich i supermarketach . Ekstrakcję PAT przeprowadzono stosując kolumienki SPE MycoSep228Afl aPat. Zatężone ekstrakty analizowano metodą chromatografi i gradientowej HPLC sprzężonej ze spektrometrem mas. Stwierdzono, że w 91% wszystkich analizowanych pro-duktów zawartość patuliny przekraczała granicę oznaczalności metody LOQ (3,0 μg/kg). Średnia zawartość PAT w badanych produktach wynosiła 10,0 ± 6,1 μg/kg i mieściła się w zakresie od 3,0 do 25,0 μg/kg. W produkcie zawierającym owoce głogu pochodzące z uprawy ekologicznej (woj. podlaskie) średnie stężenie PAT wynosiło 9,1 ± 1,1 μg/kg. Stwierdzono, że obecność kwiatostanu głogu lub rozmaitych części innych roślin (kwiat hibiskusa, owoce aronii) może przyczy-niać się do obniżenia ilości PAT w badanych produktach. Wyniki te wskazują na konieczność zwiększenia kontroli zawartości PAT w suszonych surowcach roślinnych.
Hasła kluczowe: patulina, Crataegus, głóg, owoc, choroby serca. Key words: patulin, Crataegus, hawthorn, fruit, heart diseases.
Zapewnienie konsumentom powszechnego dostępu do żywności wolnej od zanie-czyszczeń stanowi podstawowy problem szeroko pojętego bezpieczeństwa żywno-ści. Występowanie patuliny (PAT) w produktach spożywczych lub leczniczych jest istotnym parametrem oceniającym jakość zdrowotną produktu. PAT jest mikotoksy-ną biosyntetyzowamikotoksy-ną przez grzyby strzępkowe z rodzaju Penicillium (P. carneum,
Nr 3
162 A. Przybylska i współpr.
Byssochlamys (B. fulva, B. nivea) oraz Paecilomyces (P. variotti). Najczęściej PAT
występuje w jabłkach, pomidorach, morelach, wiśniach, czarnych porzeczkach oraz w pigwie (1). Brak jest danych literaturowych dotyczących obecności PAT w owo-cach głogu pochodzących z Polski lub innych krajów europejskich. Jedyne donie-sienia na ten temat dotyczą owoców głogu zbieranych na terenie Chin (2, 3, 4, 5).
Skażenie żywności PAT jest wciąż aktualnym problemem pomimo wprowadzenia w 2006 roku Rozporządzenia Komisji Wspólnot Europejskich (WE) Nr 1881/2006 w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych. Ustalono, że maksymalne stężenie PAT w sokach jabł-kowych może wynosić 50 μg/kg, w koncentratach soków, nektarach, w produktach z jabłek, puree jabłkowym przeznaczonym do bezpośredniego spożycia 25 μg/kg oraz w żywności przeznaczonej dla niemowląt 10 μg/kg. W 2000 r. Komitet Na-ukowy ds. Żywności UE ustalił najwyższe tolerowane dzienne pobranie patuliny (PMTDI) na poziomie 0,4 μg/kg masy ciała (6).
Patulina w łatwy sposób reaguje z białkami i kwasami nukleinowymi upośledzając syntezę kwasu DNA, chociaż obecnie PAT nie jest klasyfi kowana jako karcinogen dla człowieka (7). Długotrwałe spożywanie PAT może skutkować chorobami układu pokarmowego lub uszkodzeniem jelit. PAT działa szkodliwie na organizmy zwie-rzęce, przyczyniając się tym samym do degradacji i zakłócenia syntezy białek (8). Reakcja organizmu na mikotoksyny jest zróżnicowana i zależy od płci jak również rodzaju toksyny. Wiele badań sugeruje, że mężczyźni są bardziej podatni na działanie mikotoksyn niż kobiety. Ocenia się, że PAT może działać jako związek zaburzający gospodarkę hormonalną organizmu. U samców szczurów wystawionych na działanie PAT przez 60 dni zauważono w surowicy krwi wzrost poziomu testosteronu i obniże-nie stężenia wolnej tyroksyny (T4), podczas gdy obniże-nie zaobserwowano zmian stężenia hormonu tyreotropowego (TSH), wolnej trijodotyroniny (T3), hormonu luteinizują-cego (LH) oraz somatotropiny (GH). Z kolei podczas przedłużonej ekspozycji tych zwierząt na PAT do 90 dni zaobserwowano wzrost stężenia testosteronu oraz LH (8).
Pod względem chemicznym PAT jest dwupierścieniowym laktonem o nazwie systematycznej 4-hydroksy-4H-furo-(3,2-c)-piran-2-(6H)-on. PAT nie rozkłada się w środowisku kwaśnym oraz wysokich temperaturach, co sprawia że pasteryzacja oraz wyjaławianie produktów spożywczych nie powoduje jej całkowitej eliminacji, ale ulega degradacji podczas fermentacji (1).
Jako surowce zielarskie suszone owoce i kwiatostany głogu (Crataegus) stosowa-ne są powszechnie w wielu krajach w lecznictwie i profi laktyce zdrowotstosowa-nej. Owo-ce głogu wykazują działanie hipolipemiczne. Konsekwentne spożywanie naparów z owoców głogu przyczynia się do obniżenia stężenia cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL oraz triglicerydów, przy jednoczesnym wzroście poziomu chole-sterolu HDL we krwi badanych pacjentów (9).
MATERIAŁ I METODY
Materiałem użytym do badań były suplementy diety oraz mieszanki ziołowe zawierające owoce głogu pochodzące od polskich producentów specjalizujących się w produkcji suszy ziołowych. Wysuszone owoce głogu stosowane w tych
pro-Nr 3 Zawartość patuliny w suplementach diety i mieszankach ziołowych 163 duktach pochodziły z uprawy ekologicznej (n = 1) oraz produkcji komercyjnej (n = 10). Badane produkty w swoim składzie zawierały wyłącznie owoc głogu (n = 9) lub mieszaninę owoców głogu i fragmenty innych roślin, tj. kwiatostan głogu, kwiat hibiskusa, owoc jabłka, aronii oraz dzikiej róży (n = 2). Produkty do badań zakupione zostały w bydgoskich sklepach zielarskich, supermarketach, aptekach, a także poprzez sprzedaż internetową (tab. I). W badaniach wykorzystano reprezen-tatywne próbki (n = 3) pobrane z każdego badanego produktu w postaci opakowania zbiorczego lub z torebki.
Ta b e l a I. Skład komercyjnych produktów zawierających wysuszone owoce głogu Ta b l e I. Composition of commercial products containing dried hawthorn fruit
Nr Symbol
próbki Nazwa handlowa Producent Składa
Sposób pakowaniab
1 G1 Owoc głogu Kawon (Gostyń) PJ ZO 50g
2 G2 Owoc głogu Kawon (Gostyń) PJ T (20 × 3g)
3 G3 Owoc głogu Kawon (Gostyń) PJ T (20 × 3g)
4 G4 Owoc głogu Flos (Mokrsko) PJ ZO 50g
5 G5 Owoc głogu Flos (Mokrsko) PJ ZO 50g
6 G6 Herbatka ekologiczna
Owoc głogu Dary Natury (Koryciny) PJ ZO 100g
7 G14 Głóg Skarby Natury (Złotoryja) PJ ZO 50g
8 G15 Głóg Sprzedaż internetowa (Tuchlin) PJ ZO 50g
9 G27 Owoc głogu Flos (Mokrsko) PJ ZO 50g
10 G7 Herbatka owocowa
Głóg Classic BiFix (Tuszyn) PW T (25 × 2g)
11 G13
Herbatka owocowo-zio-łowa
Owoc głogu
Malwa (Lubiszyn) PW T (20 × 2g)
a PJ – preparaty jednoskładnikowe zawierające wysuszone owoce głogu; PW – preparaty wieloskładnikowe
zawierające mieszaninę kilku surowców zielarskich; (G7 – 40% owoc głogu, owoc jabłka, owoc aronii, kwiat hibiskusa, kwas cytrynowy; oraz G13 – 51% owoc głogu, kwiat hibiskusa, 10% kwiatostan głogu, owoc dzikiej róży); b – ZO – zbiorcze opakowanie, T – torebki
Przygotowanie próbki i ekstrakcja SPE
Po zmieleniu próbki badanego produktu odważono 4,0 g naważki i dodano do
niej 16,0 cm3 mieszaniny acetonitryl:woda (80:20) (Merck, Niemcy). Zawiesinę
wytrząsano przez 45 min, a następnie wirowano przez 10 min (3500 rpm czyli 1140
× g) w temp. pokojowej. Następnie pobrano 8,0 cm3 uzyskanego roztworu i
eks-trahowano PAT na kolumienkach SPE MycoSep228Afl aPat (Romer Labs, USA).
Uzyskano 4,0 cm3 eluatu, który następnie zatężono w strumieniu azotu do sucha
w temp. 45 °C. Suchą pozostałość rozpuszczono w 1,0 cm3 mieszaniny
metano-l:woda (1:4) (Merck, Niemcy) i fi ltrowano przez fi ltr strzykawkowy 0,22 μm PTFE
(Macherey-Nagel, Niemcy). Do 180,0 mm3 oczyszczonego ekstraktu dodano 20,0
mm3 wzorca wewnętrznego, którym był roztwór PAT znaczonej izotopowo (13C
Nr 3
164 A. Przybylska i współpr.
Analiza HPLC-MS/MS
Oznaczenie PAT wykonano metodą gradientowej HPLC wykorzystując chroma-tograf Nexera (Shimadzu, Japonia) sprzężony z tandemowym spektrometrem mas 5500 Q-TRAP (Sciex, CA, USA). W analizie HPLC zastosowano kolumnę Synergi Polar C18, 150 × 2 mm, 4 μm, (Phenomenex, USA), Warunki analizy: prędkość
przepływu fazy ruchomej 0,2 cm3/min, temp. kolumny 27°C, objętość nastrzyku 5,0
mm3, całkowity czas analizy 12 min. Analizę HPLC wykonano stosując mieszaninę
dwóch faz ruchomych: (A) 10 mM octanu amonu w wodzie oraz (B) 10 mM octanu amonu w metanolu (Merck, Niemcy) przy użyciu następującego gradientu liniowe-go: w zakresie 0,0 ÷ 1,0 min. 40% fazy B, w zakresie 1,0 ÷ 7,0 min. 10 ÷ 90% fazy B, w zakresie 7,0 ÷ 8,0 min. co najmniej 90% fazy B oraz w zakresie 8,1 ÷ 12,0 min. co najmniej 10% fazy B. Podczas detekcji PAT metodą spektrometrii mas wyko-rzystano technikę monitorowania reakcji metastabilnych (MRM). Warunki analizy: temp. kapilary 600°C, napięcie kapilary elektrospreju (IS) 4,5 kV, czas przemiatania (dwell-time) 200 ms przy sygnale m/z 153/109,1 i m/z 153/81 dla PAT oraz przy
sygnale m/z 160/115 i m/z 160/86,1 dla 13C PAT. Energia zderzeń dla PAT i 13C PAT
wynosiła, odpowiednio, –12 oraz –16 V. Przykładowy chromatogram dla produktu G2 przedstawiono na ryc. 1.
Parametry walidacyjne zastosowanej metody oznaczania PAT: granica wykry-walności (LOD) 1,0 μg/kg, granica oznaczalności (LOQ) 3,0 μg/kg, zakres liniowy kalibracji 2,0 ÷ 100,0 μg/kg, precyzja między próbkami (powtarzalność, ang.
intra--day) 5,2 ÷ 10,6% oraz precyzja między seriami (precyzja pośrednia, ang. inter--day) 7,8 ÷ 12,4%, odzysk PAT 112,7% oraz 109,4 % przy poziomie fortyfi kacji,
odpowiednio, 50,0 oraz 100,0 μg/kg.
Obliczenia statystyczne wykonano za pomocą programu statystycznego Statistica PL v.13 (StatSoft, USA). Obliczenia istotności wyników pomiarów wykonano za pomocą testu t-Studenta (α = 0,05).
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Średnia zawartość PAT w badanych produktach wynosiła 10,0 ± 6,1 μg/kg i mie-ściła się w zakresie stężeń od 3,0 do 25,9 μg/kg (ryc. 2). Obecność PAT poniżej wartości średniej zaobserwowano w 73% analizowanych produktów. Stężenie PAT powyżej granicy oznaczalności (LOQ, 3,0 μg/kg) stwierdzono w 91% wszystkich analizowanych produktów. W produkcie zawierającym owoce głogu pochodzące z uprawy ekologicznej (woj. podlaskie) średnie stężenie PAT wynosiło 9,1± 1,1 μg/ kg. Najwyższe stężenie PAT (25,9 μg/kg) odnotowano dla produktu G2 pochodzące-go z woj. wielkopolskiepochodzące-go, natomiast zawartość PAT poniżej granicy oznaczalności LOQ stwierdzono w produkcie G13, który pochodził z woj. lubuskiego. Produkt, w którym nie stwierdzono obecności patuliny (czyli poniżej LOD) zawierał owoce głogu, które pochodziły z terenu na pograniczu I i II strefy klimatycznej Polski. Średnia roczna temp. zewnętrzna w tym rejonie wynosi 7,8°C i jest ona najwyższa spośród innych regionów, z których pochodzą badane produkty (6,9°C dla woj. war-mińsko-mazurskiego, strefa klimatyczna IV) (10). Temperatura, jak również wilgot-ność mają wpływ na rozkład związków aktywnych w suszach roślinnych, zmiany ich zabarwienia, gęstości nasypowej oraz stopień rozwoju różnych egzo- i endogennych
Nr 3 Zawartość patuliny w suplementach diety i mieszankach ziołowych 165 szczepów pleśniowych i innych mikroorganizmów, co w konsekwencji prowadzi do zmian w mikrobiomie i pojawienia się mikotoksyn (11). Najniższą zawartość PAT odnotowano w produkcie G13, który zawierał 51% owocu głogu, 10% kwiatostanu głogu oraz nieokreśloną przez producenta ilość kwiatu hibiskusa i owocu dzikiej róży, które ze względu na dużą zawartość związków antyoksydacyjnych i zakwasza-jących mogą prawdopodobnie ograniczać wzrost ilości patuliny w tym produkcie.
Ryc. 1. Przykładowy chromatogram produktu G2 zawierającego wysuszone owoce głogu. Fig. 1. Example of chromatogram of product G2 containing dried hawthorn fruit.
Podobne wyniki uzyskali Xiang i współpr. (3), którzy oznaczyli stężenie PAT w zawierających owoce głogu produktach zielarskich zakupionych w aptekach na terenie prowincji Jinan w Chinach w zakresie 4,6 ÷ 38,8 μg/kg, przy czym śred-nia zawartość PAT wynosiła 15,1 μg/kg, a odsetek zanieczyszczonych przez PAT produktów wynosił 32%. Mniejszą zawartość patuliny (8,1 μg/kg, przy zakresie 5,1 ÷ 11,1 μg/kg) stwierdzono w komercyjnych produktach z owocami głogu za-kupionych w marketach na terenie miasta Hangzhou w Chinach (2), przy czym PAT stwierdzono w 10% wszystkich analizowanych produktów. Kolejną grupą produktów zawierających patulinę są soki i napoje uzyskane ze świeżych owoców głogu. W jednym z tego typu produktów zakupionym w rejonie Beijing w Chinach oznaczono PAT na poziomie 12,3 μg/kg (5). Z kolei Li i współpr. (4) wykazali, że 14% wszystkich analizowanych napojów z owoców głogu zbieranych w Chinach zawierało PAT w szerokim zakresie od 19,8 do 206,9 μg/kg. Jest to poziom znacznie przewyższający dopuszczalne przepisami UE stężenie PAT w sokach jabłkowych, które wynosi 50 μg/kg (6).
Napary z suszonych owoców głogu są spożywane głównie przez osoby starsze, u których stwierdzono występowanie rozmaitych schorzeń układu sercowo-naczy-niowego. Naturalne procesy starzenia powodują niekorzystne zmiany w obrębie komórek i narządów oraz obniżają odporność na działanie toksyn w organizmie
Nr 3
166 A. Przybylska i współpr.
człowieka. Niebezpieczne jest również współwystępowanie PAT z innymi substan-cjami toksycznymi w żywności, w tym metalami ciężkimi oraz prawdopodobnie synergiczne działanie toksyczne i złożone efekty epigenetyczne takich mieszanin na organizm ludzki (12).
Wartości oznaczone tymi samymi literami nie różnią się istotnie statystycznie (p > 0,05). Pozostałe różnice pomiędzy średnimi stężeniami patuliny w obrębie badanych produktów różnią się pomiędzy sobą istotnie sta-tystycznie (p < 0,05).
Ryc. 2. Średnie stężenie patuliny w badanych produktach zawierających owoce głogu (μg/kg). Fig. 2. Mean content of patulin in analysed hawthorn fruit (μg/kg).
Z punktu widzenia praktyki rolniczej, PAT zalicza się do mikotoksyn powstają-cych przede wszystkim w trakcie niewłaściwego przechowywania produktów ro-ślinnych. Wybór metody zbioru oraz suszenia owoców jest istotnym parametrem wpływającym na jakość suszu roślinnego. Zbieracze zobowiązani są do zrywania owoców ręcznie nie niszcząc pędów, gdyż każde miejsce mechanicznego uszko-dzenia owocu jest potencjalnym źródłem zanieczyszczenia mikrobiologicznego, a w konsekwencji inicjacji biosyntezy PAT (13). Podatność do występowania i aku-mulacji PAT jest inna dla różnych odmian owoców i warzyw. Ważnym parametrem wpływającym na kolonizację pleśnią Penicillium expansum, odpowiedzialnej za biosyntezę PAT w wielu owocach, jest naturalna kwasowość owoców oraz tempe-ratura ich przechowywania (14, 15). Badania Wang i współpr. (14) potwierdzają, że niska temperatura przechowywania (4°C) w porównaniu z wysoką (25°C) znacznie obniża zawartość PAT w końcowym produkcie owocowym, np. w owocach kiwi. W przypadku produkcji suszy roślinnych wymagane jest stosowanie wysokich tem-peratur. W celu odwodnienia świeżych kwiatostanów i owoców głogu zaleca się stosowanie temp. 60 ÷ 80°C (11). Z badań ankietowych wykonanych wśród
zbie-Nr 3 Zawartość patuliny w suplementach diety i mieszankach ziołowych 167 raczy ziół wynika, że zebrane zioła są często suszone techniką napowietrzną (na-turalną) na strychach lub podwórzu. Aż 75% ankietowanych zbieraczy potwierdza stosowanie przez nich obróbki surowca w krótkim czasie po zbiorze (suszenie, magazynowanie, pakowanie w worki papierowe). Czas przechowywania surowca roślinnego (zielarskiego) od momentu zbioru do skupu wynosi do dwóch miesięcy (16). Suszenie napowietrzne, które jest często wykorzystywane przez zbieraczy ziół może być przyczyną utraty kwasu askorbinowego w owocach nawet w 90% (11). Kwas askorbinowy jest podstawowym czynnikiem, który wpływa na ograniczenie wzrostu PAT. Okazuje się bowiem, że dodanie kwasu askorbinowego do soku jabł-kowego obniża zawartość PAT nawet do 70% w porównaniu z sokiem, do którego nie dodano tego kwasu (17). Istotne wydaje się, aby w procesie suszenia owoców głogu i innych surowców zielarskich wykorzystywać tylko takie metody, które nie przyczyniają się do obniżenia zawartości cennych składników bioaktywnych oraz stanowią naturalną ochronę roślin przed wpływem czynników abiotycznych i bio-tycznych umożliwiających niekontrolowaną progresję zanieczyszczeń drobnoustro-jami pleśniowymi i ich niebezpiecznymi metabolitami jakimi są mikotoksyny (18).
WNIOSKI
1. Stwierdzono, że alarmująco wysoki odsetek (91%) badanych produktów z owocami głogu zebranymi w różnych rejonach Polski zawierało szkodliwą pa-tulinę, a jej średnie stężenie w tych produktach wynosiło 10,0 μg/kg, co zwiększa ryzyko niekontrolowanej ekspozycji na tę mikotoksynę.
2. Stwierdzono, że obecność kwiatostanu głogu lub rozmaitych części innych jadalnych roślin leczniczych, owocowych lub ozdobnych (kwiat hibiskusa, owoce aronii) może przyczyniać się do obniżenia ilości patuliny w badanych produktach.
3. Uzyskane wyniki wskazują na zróżnicowanie przebiegu biosyntezy patuliny w suszach roślinnych zawierających owoce głogu i konieczność opracowania efek-tywnych sposobów ich detoksykacji.
4. Istnieje konieczność zwiększenia kontroli zawartości patuliny w suszonych surowcach roślinnych i podjęcia prac nad modyfi kacją procesów ich suszenia w celu obniżenia zawartości lub eliminacji tej mikotoksyny.
A. P r z y b y l s k a, G. B a z y l a k, R. K o s i c k i, I. A ł t y n, M. T w a r u ż e k, J. G r a j e w s k i
THE CONTENT OF PATULIN IN DIETARY SUPPLEMENTS AND HERBAL BLENDS COMPRISING OF DRIED HAWTHORN FRUIT
S u m m a r y
Introduction. Hawthorn fruit and hawthorn infl orescences (Crataegus) are commonly used as herbal
plants in medicine. The occurrence of patulin (PAT) is an important parameter evaluating the health quality of these plant materials.
Aim. The study was made to analyze patulin concentration in dietary supplements and herbal blends
containing hawthorn fruits.
Materials and methods. Samples of products containing hawthorn fruits originated from
Nr 3
168 A. Przybylska i współpr.
stores and supermarkets in Bydgoszcz. For extraction of PAT the SPE MycoSep228Afl aPat columns were used. The originally developed rapid and sensitive SPE-HPLC-MS/MS procedure was used for PAT determination.
Results. In the 91% of all analyzed products the PAT content was above the LOQ limit (3,0 μg/
kg). The average content of PAT in studied products was 10,0 ± 6,1 μg/kg with range from 3,0 to 25,9 μg/kg. The organic farming products contained the average concentration of PAT at 9,1 ± 1,1 μg/kg (podlaskie province).
Conclusions. 1. Some parts of the other herbal plants, e.g. hibiscus fl ower or aronia berries, used in
considered here pharmacognostic product leading to decreased concentration of PAT. 2. The increased control of PAT in dried herbal materials used as dietary supplements should be strongly recommended.
PIŚMIENNICTWO
1. Przybylska A., Bazylak G.: A comparison of the selectivity of nano-HPTLC systems used for determination of patulin in fruit juices from the internet stores and pharmacies. Curr Issues Pharm. Med. Sci., 2013; 26(2): 155-159. – 2. Ji X., Li R., Yang H., Qi P., Xiao Y., Qian M.: Occurence of patu-lin in various fruit products and dietary exposure assessment for consumers in China. Food Control., 2017; 78: 100-107. – 3. Xiang L., Gao Y. H., Liu D. Y., Yang M. H.: Rapid determination of patulin in medicinal hawthorn fruit by HPLC-MS/MS. World Mycotoxin J., 2012; 5(1): 31-36. – 4. Li F., Zhao
S., Chin L., Li Y., Wu D., Zhao X., Han C., Zhang H., Ji R.: Determination of patulin in apple and
hawthorn beverages by solid-phase fi ltration column and liquid chromatography. J AOAC Int., 2007; 90(1): 167-172. – 5. Zhou Y., Kong W., Li Y., Logrieco A. F., Xu J., Yang M.: A new solid-phase extrac-tion and HPLC method for determinaextrac-tion of patulin in apple products and hawthorn juice in China. J. Sep. Sci., 2012; 35: 641-649. – 6. Rozporządzenie Komisji Wspólnot Europejskich Nr 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006r. ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych (Dz. U. L 364 z 20.12.2006). – 7. Ostry V., Malir F., Toman J., Grosse Y.: Mycotoxins as human carcinogens – the IARC monograph classifi cation. Mycotoxin Res., 2017; 33(1): 65-73. – 8.
Soler L., Oswald I. P.: The important of accounting for sex in the search of proteomic signatures of
mycotoxin exposure. J. Proteomics., 2018; 178: 114-122. – 9. Kulczyński B., Gramza-Michałowska A.: Potencjał prozdrowotny owoców i kwiatów głogu. Probl. Hig. Epidemiol., 2016; 97(1): 24-28. – 10. https://www.hvacr.pl/strefy-klimatyczne-polski-i-temperatury-obliczeniowe-322,(dostęp 07.05.2018).
11. Elbanowska A., Suszenie i przechowywanie surowców zielarskich. Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich, Poznań, 1994. – 12. Torović L., Dimitrov N., Lopes A., Martins C., Alvito P., Assenção R.: Patulin in fruit juices: occurrence, bioaccessibility and risk assessment for Serbian population. Food Addit. Contam. Part. A Chem. Anal. Control Expo. Risk. Assess, 2018; 21: 1-11. – 13. Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 28 grudnia 1998r. (Dz. U. 1999 Nr 6, poz. 42). – 14. WangY., Shan T., YuanY., Zhang Z., Guo C., Yue T., Evaluation of Penicil-lium expansum for growth, patulin accumulation, nonvolatile compounds and volatile profi le in kiwi juices of different cultivars. Food Chem., 2017; 228: 211-218. – 15. Kaznowski A.: Toksyny drobno-ustrojów zagrożeniem bezpieczeństwa żywności. W monografi i: Bazylak G., Kaznowski A., Różański
H. (red. nauk.): Rośliny zielarskie, kosmetyki naturalne i żywność funkcjonalna. Medycyna naturalna
w onkologii, Wyd. PWSZ im. S. Pigonia, Krosno-Wrocław 2017: 35-49. – 16. Bączek K., Węglarz Z.,
Kosakowska O., Piór-Jabrucka E., Gniewosz M., Przybył J., Szymona J.: Sprawozdanie z zadania pt.
„Warzywnictwo, w tym uprawa ziół, metodami ekologicznymi – badania w zakresie określenia źródeł oraz przyczyn niezamierzonego występowania w produktach ekologicznych środków niedopuszczonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym. Określenie dobrych praktyk, standardów postępowania, opracowanie przewodnika oraz wytycznych w zakresie przeciwdziałania takim przypadkom”. Labo-ratorium Nowych Technologii Wytwarzania Produktów Zielarskich i Oceny ich Jakości w Katedrze Roślin Warzywnych i Leczniczych, SGGW, Warszawa, 2016. – 17. Ioi J. D., Zhou T., Tsao R., Marcone
M. F.: Mitigation of patulin in fresh and processed foods and bevereges. Toxins, 2017; 9(157): 1-18. –
18. Grajewski J. (red. nauk.): Mikotoksyny i grzyby pleśniowe: zagrożenia dla człowieka i zwierząt, Wyd. UKW, Bydgoszcz 2006.
Agnieszka Synowiec-Wojtarowicz, Magdalena Kimsa-Dudek, Małgorzata Derewniuk1, Katarzyna Pawłowska-Góral
INTERAKCJE WYBRANYCH SKŁADNIKÓW SUPLEMENTÓW DIETY Z POLIFENOLAMI ZAWARTYMI W NAPARACH KAWY
I HERBATY*
Zakład Nutrigenomiki i Bromatologii, Katedra Biologii Molekularnej
1Zakład Biologii Molekularnej, Katedra Biologii Molekularnej
Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej w Sosnowcu, Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
Kierownik: prof. dr hab. U. Mazurek
Zwiększona konsumpcja suplementów diety, zarówno wśród osób zdrowych, jak i chorych oraz moda na wzbogacanie produktów spożywczych w składniki bioaktywne w celu zwiększenia ich walorów prozdrowotnych spowodowała, że za cel pracy przyjęto ocenę interakcji wybranych składników suplementów diety z polifenolami zawartymi w powszechnie spożywanych napojach, takich jak kawa i herbata. Badania obejmowały oznaczenie polifenoli i potencjału antyoksydacyjnego. Stwierdzono wystąpienie interakcji o charakterze syner-gistycznym w naparach kawy arabskiej z dodatkiem kwasu chlorogenowego i naparach herbaty czarnej z dodatkiem katechiny oraz interakcji o charakterze antagonistycznym w obu naparach z dodatkiem resweratrolu.
Słowa kluczowe: interakcje, suplementy diety, kwas chlorogenowy, katechina, re-sweratrol.
Key words: interactions, dietary supplements, chlorogenic acid, catechin, resveratrol. Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się rosnącą konsumpcję suplementów die-ty, zarówno wśród osób zdrowych, jak i chorych. Suplementy diety są powszechnie stosowane z uwagi na możliwość poprawy stanu zdrowia i uzupełnienia niedo-borów składników bioaktywnych, gdyż nieodpowiednia dieta uboga w witaminy czy składniki mineralne może prowadzić do zaburzenia funkcjonowania organi-zmu, dlatego uzupełnianie powstałych niedoborów wydaje się być właściwą formą przeciwdziałania temu zjawisku (1, 2). Szczególną ostrożność przy spożywaniu suplementów diety powinny zachować osoby przyjmujące leki, ze względu na moż-liwość wystąpienia interakcji skutkujących powikłaniami w farmakoterapii. Oprócz tego, suplementy diety jako skoncentrowane źródło substancji aktywnych mogą * Badania wykonano w ramach projektu badawczego nr KNW-2-I02/N/7/N w Śląskim Uniwersytecie Medycznym w Katowicach.
Nr 3 170 A. Synowiec-Wojtarowicz i współpr.
wykazywać interakcje z innymi składnikami diety, najczęściej na zasadzie reakcji synergistycznych lub antagonistycznych (3).
Antyoksydanty to liczna grupa związków o właściwościach przeciwutleniających, która stanowi skuteczny układ obronny organizmu przed reaktywnymi formami tle-nu. Cennym źródłem tych substancji są powszechnie spożywane napoje takie jak kawa i herbata. Za właściwości antyoksydacyjne naparów herbacianych odpowiadają głównie katechiny, które hamują powstawanie i wychwytują wolne rodniki oraz posiadają zdolność chelatowania jonów metali przejściowych będących katalizato-rami reakcji wolnorodnikowych. Z kolei kawa bogata jest głównie w kwas kawowy, chlorogenowy i chinowy, które wykazują wiele właściwości prozdrowotnych takich jak: działanie antyoksydacyjne, przeciwnowotworowe czy przeciwmiażdżycowe (4).
W związku z dodawaniem do produktów spożywczych witamin, składników mineralnych czy antyoksydantów w celu poprawy ich walorów prozdrowotnych oraz rosnącą konsumpcję suplementów diety, za cel pracy przyjęto ocenę interakcji wybranych składników suplementów diety z polifenolami zawartymi w naparach kawy i herbaty.
MATERIAŁY I METODY
Materiałem użytym do badań były napary kawy arabskiej (Coffea Arabica L., Brazylia) oraz napary czarnej herbaty liściastej (Camelia sinensis (L.) Kuntze, Sri Lanka). Do oceny interakcji użyto substancji o właściwościach antyoksydacyjnych występujących naturalnie w żywności oraz będących składnikami suplementów diety. Badaniem objęto mieszaniny naparów z kwasem chlorogenowym, katechiną
i resweratrolem. Napary kawy (200 cm3) sporządzano każdorazowo z 6 g kawy
w ekspresie z funkcją mielenia ziaren. W celu przygotowania naparów herbaty,
od-ważone próbki 2 g herbaty liściastej zalewano 200 cm3 wody o temp. 95 °C i
parzo-no przez 3–5 min. Następnie napary podzieloparzo-no na dwie grupy: z dodatkiem i bez dodatku wybranych antyoksydantów, a po ostudzeniu sączono i pobrano próbki do oznaczeń. W celu przygotowania roztworów badanych substancji: kwasu chloro-genowego, katechiny i resweratrolu odważano po 20 mg substancji i rozpuszczano
w 10 cm3 metanolu. Następnie przygotowano mieszaniny naparów z roztworami
badanych antyoksydantów w stosunku 1:1 (v/v), które inkubowano w temperaturze pokojowej przez 30 min. We wszystkich badanych próbkach oznaczono stężenie polifenoli metodą Fast Blue oraz potencjał antyoksydacyjny metodą ABTS (5, 6). Oceny interakcji badanych składników suplementów diety z polifenolami zawar-tymi w naparach dokonano na podstawie porównania wyznaczonego dla badanych mieszanin stężenia polifenoli i potencjału antyoksydacyjnego z teoretyczną warto-ścią tych parametrów otrzymaną z przeliczenia stężeń mieszaniny dwóch roztworów o znanych stężeniach i objętościach.
Wszystkie oznaczania wykonano w trzech powtórzeniach, a otrzymane wyniki poddano opracowaniu statystycznemu. Obliczono wartości podstawowych para-metrów opisowych: średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe. Porównanie pomiędzy badanymi próbami wykonano z zastosowaniem testu t-Studenta dla prób zależnych, wykorzystując program komputerowy STATISTICA 12.
Nr 3 Interakcje wybranych składników suplementów diety z polifenolami 171 WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Wyniki stężenia polifenoli i wartości całkowitego potencjału antyoksydacyjne-go zmierzone w naparach kawy i herbaty bez dodatku badanych antyoksydantów
przedstawiono w tab. I. Stężenie polifenoli w naparach wynosiło 2,04 g/dm3 – kawa
arabska i 1,59 g/dm3 – herbata liściasta, a wartość całkowitego potencjału
antyok-sydacyjnego również była wyższa dla kawy arabskiej. Natomiast Pieszko i współpr. (7) nie stwierdzili różnic w stężeniu polifenoli w naparach kawy i herbaty, co jest związane z zastosowaniem odmiennych gatunków obu surowców oraz wykorzysta-niem przez autorów metody Follina-Ciocalteau do oznaczania stężenia polifenoli.
Ta b e l a I. Potencjał antyoksydacyjny i stężenie polifenoli w badanych naparach i roztworach Ta b l e I. Antioxidant capacity and polyphenols concentration in studied infusions and solutions
ABTS (mmol/dm3) Polifenole (g/dm3)
Kawa arabska (A) 5,33±0,16 2,04±0,05
Herbata liściasta (L) 3,81±0,11 1,59±0,01
Kwas chlorogenowy (CH) 5,66±0,02 2,79±0,01
Katechina (K) 4,46±0,18 2,77±0,02
Resweratrol (R) 18,40±0,47 4,58±0,23
Dodatek do naparów kawy arabskiej kwasu chlorogenowego (A+CH) spowodo-wał istotny statystycznie wzrost stężenia polifenoli i całkowitego potencjału anty-oksydacyjnego odpowiednio o 18 i 22% w odniesieniu do teoretycznych wartości wynikających z przeliczenia stężeń dla mieszaniny dwóch roztworów o znanych stężeniach (ryc. 1). W naparach czarnej herbaty liściastej z dodatkiem katechiny (L+K) stwierdzono istotny wzrost stężenia polifenoli oraz całkowitego potencjału antyoksydacyjnego odpowiednio o 36 i 25% w odniesieniu do teoretycznych war-tości. Dodatek resweratrolu do badanych naparów spowodował obniżenie stężenia polifenoli odpowiednio o 29% – kawa arabska i 36% – herbata czarna, czemu towarzyszyło również obniżenie całkowitego potencjału antyoksydacyjnego o 19% w naparach kawy arabskiej i 35% w naparach herbaty.
Jednoczesna obecność różnych składników pokarmowych pochodzenia roślin-nego może skutkować wystąpieniem interakcji, których efekty wg Wang i współpr. (8) mogą być dodatnie, synergistyczne lub antagonistyczne. W niniejszej pracy uzyskano efekt synergistyczny dla naparów kawy z dodatkiem kwasu chlorogeno-wego a także naparu herbaty z dodatkiem katechiny oraz antagonistyczny dla obu naparów z dodatkiem resweratrolu. Za zmianę właściwości antyoksydacyjnych mie-szanin odpowiadają przede wszystkim interakcje w grupie polifenoli, które mogą wykazywać tendencję do polimeryzacji co powoduje zwiększenie ich zdolności do wychwytywania wolnych rodników. Jednak nadmierna polimeryzacja może dopro-wadzić do przekroczenia wartości krytycznej, co powoduje utrudniony dostęp do grup hydroksylowych, a w następstwie obniżenie właściwości antyoksydacyjnych mieszanin (9). Heo i współpr. (10) badając mieszaniny polifenoli, stwierdzili, że najczęstszym efektem takich kombinacji jest działanie synergistyczne.
Nr 3 172 A. Synowiec-Wojtarowicz i współpr.
Ryc. 1. Procentowe zmiany stężenia polifenoli (słupki ciemniejsze) i wartości potencjału antyoksyda-cyjnego (słupki jaśniejsze) w badanych naparach z dodatkiem kwasu chlorogenowego (CH), katechiny (K) lub resweratrolu (R).
* p < 0,05 vs. Napar+S, za 100% przyjęto wartość teoretyczną wynikającą z przeliczenia stężeń miesza-niny dwóch roztworów o znanych stężeniach – napar + substancja aktywna, A – napary kawy Arabica, L – napary czarnej herbaty liściastej
Fig. 1. Percentage changes in polyphenols concentration (darker bars) and antioxidant capacity (brighter bars) in infusions with chlorogenic acid (CH), catechin (K) or resveratrol (R).
WNIOSKI
W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono wystąpienie interakcji o cha-rakterze synergistycznym w naparach kawy arabskiej z dodatkiem kwasu chloroge-nowego i naparach czarnej herbaty liściastej z dodatkiem katechiny oraz interakcji o charakterze antagonistycznym w obu naparach z dodatkiem resweratrolu.
A. S y n o w i e c-W o j t a r o w i c z, M. K i m s a-D u d e k, M. D e r e w n i u k, K. P a w ł o w s k a-G ó r a l
INTERACTIONS OF SELECTED COMPONENTS OF DIETARY SUPPLEMENTS AND POLYPHENOLS CONTAINED IN COFFEE AND TEA
S u m m a r y
Introduction. The rise of dietary supplements consumption among both healthy people and patients
as well as trend for enriching food products with bioactive components in order to increase their pro--healthy properties.
Aim. Aim of the study was to determine the interaction of selected components of dietary
supple-ments with polyphenols contained in commonly consumed beverages, coffee and tea.
Material and Methods. The studies included determination of polyphenol concentration and
Nr 3 Interakcje wybranych składników suplementów diety z polifenolami 173 Results. The addition of chlorogenic acid to coffee infusion and catechin to tea infusion caused an
increase of polyphenols concentration. The addition of resveratrol to both infusion caused a decrease of polyphenols concentration.
Conclusion. Synergistic interactions were found in the coffee infusion with the addition of
chloroge-nic acid and tea infusions with the addition of catechin, and antagonistic interactions in both infusions with the addition of resveratrol.
PIŚMIENNICTWO
1. Rautiainen S., Manson JE., Lichtenstein AH., Sesso H.D.: Dietary supplements and disease pre-vention – a global overview. Nat. Rev. Endocrinol., 2016: doi: 10.1038/nrendo.2016.54. – 2. Bjelakovic
G., Nikolova D., Gluud C.: Antioxidant supplements and mortality. Curr. Opin. Clin. Nutr. Metab.
Care. 2014 Jan; 17(1): 40-4. – 3. Palafox-Carlos H., Gil-Chávez J., Sotelo-Mundo RR., Namiesnik J.,
Gorinstein S., González-Aguilar GA.: Antioxidant interactions between major phenolic compounds
found in ‘Ataulfo’ mango pulp: chlorogenic, gallic, protocatechuic and vanillic acids. Molecules. 2012; 17(11): 12657-12664. – 4. Forester S. C., Lambert J.D.: The role of antioxidant versus pro-oxidant ef-fects of Green tea polyphenols In cancer prevention. Mol. Nutr. Food Res., 2011; 55: 844-854. – 5. Re
R., Pellegrini N., Proteggente A., Pannala A., Yang M., Rice-Evans C.: Antioxidant activity applying
and improved ABTS radical cation decolorization assay. Free Radic. Biol. Med., 1999; 26: 1231-1237. – 6. Medina MB.: Simple and rapid method for the analysis of phenolic compounds in beverages and grains. J. Agric. Food Chem., 2011; 59(5): 1565-1571. – 7. Pieszko C., Grabowska J., Jurek N.: Ozna-czanie polifenoli i wybranych pierwiastków w kawie, herbacie i miodach. Bromat Chem Toksykol., 2015; 48(4): 653-659. – 8. Wang S., Meckling KA., Marcone MF., Kakuda Y., Tsao R.: Synergistic, ad-ditive and antagonistic effects of food mixtures on total antioxydant capacities. J. Agric. Food Chem., 2011; 59 (3): 960-968. – 9. Pinelo M., Manzocco L., Nuñez MJ., Nicoli MC.: Interaction among phenols in food fortifi cation: negative synergism on antioxidant capacity. J. Agric. Food Chem., 2004; 52(5): 1177-1180. – 10. Heo HJ., Kim YJ., Chung D., Kim DO.: Antioxidant capacities of individual and com-bined phenolics in a model system. Food Chemistry, 2007; 104(1): 87-92.
Agnieszka Szalast-Pietrzak, Zbigniew Marzec, Ewelina Kopciał, Leszek Borkowski1
BADANIE BIODOSTĘPNOŚCI ŻELAZA Z SUPLEMENTÓW DIETY PRZEZNACZONYCH DLA DZIECI I DOROSŁYCH
METODĄ IN VITRO
Katedra i Zakład Żywności i Żywienia Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
Kierownik: dr hab. Z. Marzec
1 Katedra i Zakład Biochemii i Biotechnologii
Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Kierownik: prof. dr hab. G. Ginalska
Wykorzystując dializacyjny model trawienia in vitro oznaczono względny procent biodostępności żelaza z suplementów diety zalecanych dla dzieci i osób dorosłych. Do badań wybrano 11 suplementów diety różniących się postacią farmaceutyczną, składem, dawką oraz formą chemiczną żelaza. Uzyskane wyniki biodostępności żelaza dla badanych suplementów diety mieściły się w zakresie od 0,46 do 22,12%. Najwyższy procent biodostępności żelaza (22,12%) oznaczono dla suplementu diety zawierającego siarczan żelaza (II) rekomendowanego dla dzieci, natomiast z grupy suplementów diety dla dorosłych najwyższe wyniki bio-dostępności (6,41%) oznaczono dla produktu zawierającego fumaran żelaza (II).
Słowa kluczowe: żelazo, suplementy diety, biodostępność, trawienie in vitro. Key words: iron, dietary supplements, bioavailability, in vitro digestion.
Żelazo stanowi niezbędny mikroelement dla prawidłowego funkcjonowania ludz-kiego organizmu. Zarówno niedobór, jak i nadmiar żelaza może być niebezpieczny dla zdrowia człowieka. Niedobór żelaza jest najczęściej odnotowywanym niedobo-rem żywieniowym na świecie (1), którego konsekwencją jest obniżenie poziomu hemoglobiny we krwi, prowadzącego do niedokrwistości. Według danych WHO niedokrwistość dotyczy 5% populacji w krajach rozwiniętych, najczęściej schorzenie to występuje u dzieci (30–40%) oraz u kobiet miesiączkujących (20%) (2, 3). Grupy szczególnie narażone na niedokrwistość to: kobiety w ciąży i karmiące, dziewczęta w okresie dojrzewania, wyczynowi sportowcy, weganie, wegetarianie, dzieci do 2. roku życia oraz osoby starsze (4, 5, 6). Anemia nasila podatność na infekcje, a u ko-biet w wieku rozrodczym zwiększa ryzyko wystąpienia powikłań okołoporodowych. Niedobór żelaza może wystąpić na skutek jego niedostatecznej podaży w diecie,
de-fi cytu witaminy B12, kwasu foliowego, nadmiernej utraty tego pierwiastka w wyniku
krwawienia, wzrostu zapotrzebowania (ciąża), zaburzeń wchłaniania z przewodu
Nr 3 Badanie biodostępności żelaza z suplementów diety 175 karmowego oraz przewlekłych stanów zapalnych (7, 8). Zapotrzebowanie na żelazo uzależnione jest od stanu fi zjologicznego organizmu, płci, wieku oraz aktywności fi zycznej. Norma spożycia dla poszczególnych grup wynosi odpowiednio: 10 mg/ dobę dla dzieci w wieku 4–12 lat, 18 mg/dobę dla kobiet w wieku 19–50 lat oraz 10 mg/dobę dla kobiet w wieku 51>75 i mężczyzn 19>75 (9).
Produkty zawierające w swoim składzie witaminy i składniki mineralne stanowią 50% rynku suplementów diety w Unii Europejskiej (10). Żelazo stanowi składnik wielu suplementów diety, zażywanych zarówno przez osoby dorosłe, jak i dzieci.
Hamułka i współpr. (11) w swoich badaniach podają, że w grupie 124 dzieci w
wie-ku 11–12 lat, 21% dzieci z małego miasta i 27% dzieci z dużego miasta stosowało żelazowe suplementy diety. W suplementach diety żelazo może występować w róż-nych formach chemiczróż-nych (12), większość dostępróż-nych na polskim rynku produktów zawiera żelazo w formie fumaranu, siarczanu, diglicynianu oraz mleczanu. Celem pracy była ocena względnej biodostępności jonów żelaza z dostępnych w Polsce su-plementów diety zalecanych dla dzieci i dorosłych w profi laktyce niedoboru żelaza.
MATERIAŁY I METODY
Materiał badawczy stanowiło jedenaście suplementów diety zawierających żela-zo: 1). Ascofer, 2). Biovital YOUnior, 3). Bodymax, 4). Chela-Ferr, 5). Complex, 6). Falvit, 7). Kanguvit, 8). Plusssz junior, 9). Vibovit Uczeń, 10). Vigor copmple-te, 11). Vita-miner. Badane suplementy diety różniły się postacią farmaceutyczną, składem, zawartością składników aktywnych oraz formą chemiczną żelaza. Nazwy handlowe, producenci, postać farmaceutyczna, skład, postać chemiczna, dawko-wanie, zawartość żelaza w badanych suplementach diety oraz procent względnej biodostępności podano w tab. I.
W celu określenia potencjalnej biodostępności żelaza z suplementów diety za-stosowano dwuetapowy enzymatyczny model trawienia in vitro żołądek – jelito cienkie z wykorzystaniem celulozowych tub dializacyjnych (13, 14). Badanie bio-dostępności poszczególnych suplementów diety prowadzono w układzie suplement diety + woda dejonizowana. 50 g układ badawczy przygotowano odważając suple-ment diety w ilości ¼ jednorazowej dawki (tabletki po uprzednim rozdrobnieniu w moździerzu) oraz odpowiedniej ilości wody dejonizowanej. W celu przeprowa-dzenia pierwszego etapu symulacji (trawienia żołądkowego), odczyn poszczególnych
układów doprowadzano do pH 2,0 za pomocą roztworu HCl o stęż. 2 mol/dm3
(Suprapur, Merck) oraz poddano działaniu pepsyny (Sigma-Aldrich) w ilości 2 cm3
10% roztworu enzymu w 0,1 mol/dm3 HCl na badany układ. Drugi etap procesu in
vitro odpowiadający trawieniu jelitowemu, prowadzono z zastosowaniem
celulozo-wych tub dializacyjnych (Sigma-Aldrich). W tym etapie trawienia odczyn układów
badawczych doprowadzono do pH 6,5 za pomocą 6% roztworu NaHCO3 oraz
podda-wano działaniu pankreatyny (Sigma-Aldrich) w ilości 5 cm3 0,4% roztworu enzymu
w 0,1 mol/dm3 NaHCO
3 na badany układ. Następnie przy użyciu wody
dejonizo-wanej próby przeniesiono ilościowo do celulozowych tub dializacyjnych, które po szczelnym zamknięciu umieszczono w pojemnikach laboratoryjnych z tworzywa PP
termo-Nr 3 176 A. Szalast-Pietrzak i współpr.
statowanej łaźni wodnej z wytrząsarką (Vibra, AJL electronic) w temp. 37°C przez 2 godz. Po zakończeniu trawienia jelitowego tuby dializacyjne opróżniono i odważono z nich po 50 g do tygli kwarcowych. Tygle po wysuszeniu w temp. 105°C, podda-wano mineralizacji na sucho w piecu w temp. 450°C. Zawartość żelaza w minera-lizatach i diaminera-lizatach oznaczono metodą płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej (F – AAS). Proces dyfuzji prostej odbywa się zgodnie z gradientem stężeń: ze środowiska o wyższym stężeniu (próba badawcza w tubie dializacyjnej) do śro-dowiska o niższym stężeniu (woda dejonizowana, w której umieszczono zamkniętą tubę). W wyniku tego procesu dochodzi do wyrównania stężeń i osiągnięcia stanu równowagi w badanym układzie. Ilość żelaza (mg) obecna w dializacie (D), rów-noważna ilości pierwiastka dyfundującego przez celulozową ścianę tuby, posłużyła do obliczenia względnej biodostępności dla poszczególnych układów badawczych. Procent względnej biodostępności żelaza (B%) obliczono wg wzoru (1)
B% = [D + Dr / (T + D)] × 100% (1)
gdzie: D – ilość żelaza (mg) w dializacie; Dr – ilość żelaza (mg) zawarta w tubie dializacyjnej odpowiadająca równowadze stężeń; T – ilość żelaza (mg) w tubie (mineralizat).
Ilość żelaza (mg) w tubie dializacyjnej odpowiadającą równowadze stężeń dla danego układu badawczego obliczono wg wzoru (2)
Dr = (D × Vt) / Vd (2)
gdzie: D – ilość żelaza [mg] w dializacie, Vt – objętość próby w tubie (cm3), Vd –
objętość dializatu (cm3).
Ta b e l a I. Nazwy handlowe, producenci, postać farmaceutyczna, skład, postać chemiczna, dawkowanie, za-wartość żelaza w badanych suplementach diety oraz procent względnej biodostępności (wartości średnie oraz odchylenie standardowe, N=6)
Ta b l e I. Trade name, manufacturers, pharmaceutical form, composition, chemical form, dosage, content of iron in the investigated dietary supplements and percentage of dialyzability (mean and SD, N=6)
Nazwa handlowa/ Producent Postać farmaceu-tyczna Skład Postać chemiczna Fe/zawartość w przeliczaniu na jony (mg) Dawkowanie Procent biodostęp-ności (B%) Ascofer/ Espefa
tabletki minerały: Fe glukonian
żelaza (II)/ 23 dorośli 3 ta-bletki dziennie 1,18±0,17 Biovital YOUnior/ Bayer tabletki do ssania
minerały: Ca, Mg, Zn, Fe, Se witaminy: A, C, B1, B2, B3 B5, B6, B11, B12, siarczan żela-za (II)/ 2,8 dzieci powyżej 9 lat 1 tablet-kę do ssania dziennie 22,12±0,20 Bodymax/ Orkla Health
tabletki minerały: Mg, Fe, Zn, Cu, Mn, Se, Cr, Mo, J
witaminy: A, D, E, C, B1, B2,
B3 B5, B6, B 7,B 9, B12
inne składniki aktywne: wy-ciąg z żeń-szenia i zielonej herbaty fumaran żela-za (II)/ 14 dorośli 1 ta-bletka dzien-nie 6,07±0,29
Nr 3 Badanie biodostępności żelaza z suplementów diety 177 Nazwa handlowa/ Producent Postać farmaceu-tyczna Skład Postać chemiczna Fe/zawartość w przeliczaniu na jony (mg) Dawkowanie Procent biodostęp-ności (B%) Chela--Ferr/ Olimp kapsułki minerały: Fe witaminy: C, B6, B 9, B12 diglicynian żelaza/ 14 dorośli 1 kap-sułka dziennie 2,27±0,67 Complex/ NP. Phar-ma
tabletki minerały: Ca, Mg, Fe, Zn, Cu, Mn, Cr, Mo, Se, Si, P, J witaminy: A, D, E, C, B1, B2,
B3 B5, B6, B 7,B 9, B12, K
inne składniki aktywne: wy-ciąg z żeń-szenia siarczan żela-za (II)/ 7 dorośli 1 ta-bletka dzien-nie 1,45±0,10 Falvit/ Jelfa
tabletki minerały: Ca, Mg, Fe, Zn, Mn, Cr, Mo, Se witaminy: A, D, E, C, B1, B2, B3 B5, B6, B 7,B 9, B12, K fumaran żela-za (II)/ 14 dorośli 1 ta-bletka dzien-nie 5,67±0,27 Kanguvit/ Solgar pastylki do ssania
minerały: Ca, Mg, Fe, Zn, Cu, Mn, Se, Cr, J
witaminy: A, C, D, E, B1, B2,
B3, B5, B6,B11, B12,
inne składniki aktywne: natu-ralny β-karoten, antocyjany, sproszkowane owoce, warzy-wa, dzika róża, cholina
fumaran żela-za (II)/ 2,5 dzieci w wieku 3–5 lat 1 pa-stylka dzien-nie, dzieci od 6 lat i dorośli 2 pastylki dzien-nie 5,44±0,54 Plusssz junior/ Polski Lek tabletki do ssania
minerały: Ca, Zn, Fe, Se, Mn witaminy: A, C, E, D B1, B2, B3 B5, B6, B11, B12 siarczan żela-za (II)/ 4,9 Dzieci od 3 roku życia 1 tabletka dzien-nie 19,4±0,36 Vigor com-plete/ US Farmacja
tabletki minerały: Mg, Fe, Zn, Cu, Mn, Se, Cr, J, P
witaminy: A, D, E, C, B1, B2,
B5, B6, B 7,B 9, B12, PP
inne składniki aktywne: lu-teina fumaran żela-za (II)/ 12,8 dorośli 1 ta-bletka dzien-nie 0,59±0,08 Vita-miner senior/ Aflofarm
drażetki minerały: Fe, Zn, Se, J, witaminy: A, D, E, C, B1, B2,
B3, B5, B6, B 7,B 9, B12
inne składniki aktywne: lu-teina mleczan żela-za (II)/ 9,9 dorośli 1 dra-żetka dziennie 1,37±0,27 Vibovit Junior/ Teva tabletki do ssania minerały: Mg, Fe, Zn, J witaminy: A, C, D, E, K, B1, B2, B3, B5, B7,B11, B12 siarczan żela-za (II)/ 4,2 Dzieci od 8 roku życia 1 tabletka dzien-nie 4,07±0,33
Procent względnej biodostępności oznaczony dla danego suplementu diety wy-rażono jako wartość średnią z sześciu powtórzeń. W celu zbadania normalności rozkładu w każdej grupie zastosowano test Shapiro-Wilka, natomiast do porównania grup pomiędzy sobą wykorzystano Jednoczynnikową analizę wariancji (ang.
Nr 3 178 A. Szalast-Pietrzak i współpr.
różnicy w biodostępności danego pierwiastka pomiędzy suplementami. Analizę statystyczną przeprowadzono za pomocą programu GraphPad Prism (GraphPad Software Inc., wersja 6.01 dla Windows). Na ryc. 1 oznaczono brak różnic istot-nych statystyczne (P > 0,05) pomiędzy badanymi suplementami diety w następujący sposób: p = ns.
Ryc. 1. Względna biodostępność żelaza (B%) dla suplementów diety. Fig. 1. Potential bioavailability of iron (B%) for dietary supplements.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Dla badanych suplementów diety procent względnej biodostępności żelaza mie-ścił się w zakresie od 0,46 do 22,12% (tab. I). W grupie badanych suplementów diety dla dorosłych, najwyższy procent biodostępności wynoszący 6,07%
(Body-max) i 5,67% (Falvit) oznaczono dla suplementów diety zawierających 14 mg
jo-nów żelaza w postaci fumaranu. Dla suplementu diety Kanguvit zalecanego dla dzieci zawierającego również fumaran żelaza (II) biodostępność wynosiła 5,44%. Porównując oznaczony procent względnej biodostępności żelaza dla trzech wyżej wymienionych suplementów diety, zawierających fumaran żelaza (II), zaobserwo-wano brak różnic istotnych statystycznie. Podobną zależność zauważono dla su-plementów diety zawierających żelazo w formie glukonianu (Ascofer) i mleczanu (Vita-miner) (ryc. 1). Dla suplementu diety Chela-Ferr zawierającego diglicynian żelaza oznaczony procent biodostępności wynosił 2,27%. Dla grupy 11 badanych suplementów diety najniższy procent biodostępności wynoszący 0,59% oznaczono dla Vigoru complete zawierającego fumaran żelaza (II). W grupie badanych suple-mentów diety, dedykowanych dzieciom najwyższy procent biodostępności oznaczo-no dla produktów zawierających żelazo w formie siarczanu: 22,12% dla Biovital
YOUnior oraz 19,4% dla Plusssz junior. W zestawie badanych suplementów diety
zawartość jonów żelaza była zróżnicowana, wyższa w produktach dla dorosłych od 7 do 23 mg oraz znacznie niższa w suplementach dla dzieci od 2,5 do 4,9 mg. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono brak zależności pomiędzy zawartością
Nr 3 Badanie biodostępności żelaza z suplementów diety 179 jonów żelaza, a procentem jego względnej biodostępności. Zaobserwowano również różną biodostępność jonów żelaza z tej samej soli żelaza dla suplementów diety zróżnicowanych pod względem dawki badanego pierwiastka oraz składu. Tezę tę potwierdzają badania wykonane przez Świetlik i współpr. (15), w których wykazano różny profi l uwalniania żelaza z suplementów diety zawierających diglicynian żela-za (II). Suplement diety Complex żela-zawierający siarcżela-zan żelażela-za (II) uzyskał znacznie niższy procent biodostępności (1,45%), niż suplementy diety dla dzieci zawierające tę samą sól żelaza (4,07–22,12%). Lepsza biodostępność żelaza z suplementów diety dla dzieci może wynikać z lepszej rozpuszczalności tabletek do ssania, niż tabletek do łykania. Christides i in. [16] w swoich badaniach uzyskali wyższe wy-niki biodostępności dla dwóch płynnych suplementów diety zawierających żelazo w formie siarczanu/glukonianu żelaza (II), niż dla suplementu diety w postaci ta-bletek zawierającego fumaran żelaza (II).
WNIOSKI
Na podstawie uzyskanych wyników badań stwierdzono, że procent względnej biodostępności żelaza z suplementów diety zależy od następujących zmiennych: formy chemicznej żelaza, składu oraz postaci farmaceutycznej. Wzajemne oddzia-ływania matrycy składników danego suplementu diety stanowią istotny czynnik wpływający na biodostępność żelaza. Biodostępność żelaza nie jest wprost pro-porcjonalna do jego dawki w suplemencie diety. Suplementy diety zawierające tę samą formę chemiczną oraz wyższe dawki żelaza dla dorosłych w postaci tabletek do łykania odznaczały się niższym stopniem biodostępności tego pierwiastka, niż suplementy diety zalecane dla dzieci w postaci tabletek do ssania.
A. S z a l a s t-P i e t r z a k, Z. M a r z e c, E. K o p c i a ł, L. B o r k o w s k i IN VITRO BIOAVAILABILITY OF IRON FROM DIETARY SUPPLEMENTS
RECOMMENDED FOR CHILDREN AND ADULTS S u m m a r y
Introduction. Iron is an essential micronutrient for proper growth, development and functioning
of the human body. It is involved in oxygen transport, formation and growth of red blood cells, leuko-cytes, DNA synthesis, infl uences immune reactions and is a component of many enzymes involved in biochemical processes. In the world, iron defi ciency is the most frequently observed food defi ciency, resulting in decreased hemoglobin in the blood leading to anemia. The fi rst symptoms of iron defi ciency include impaired cognitive function, decrease in physical fi tness, fatigue, loss of appetite and increased susceptibility to infection. Groups particularly exposed to the defi ciency of this element are: children, adolescents in adolescence, pregnant and nursing women, elderly people, athletes, vegans, vegetarians and people with malabsorption disorders. In the prevention of anemia for people at risk, it is recom-mended to use iron supplements.
Aim. The aim of the study was to evaluate the relative bioavailability of iron ions from dietary
sup-plements recommended for children and adults in the prevention of iron defi ciency.
Material and methods. The research material consisted of eleven iron supplements: 1) Ascofer, 2)
Biovital, 3) Bodymax, 4) Chela – Fer, 5) Complex, 6) Falvit, 7) Kanguvit, 8) Plusssz Junior, 9) Vibovit Student, 10) Vigor complete, 11) Vita – miner. The percentage of iron bioavailability from dietary
supplements was evaluated using the gastro – intestinal in vitro digestion model. The iron content in the samples obtained after the in vitro digestion was determined by atomic absorption spectrometry.
Nr 3 180 A. Szalast-Pietrzak i współpr.
Results. For the studied dietary supplements the percentage of relative iron bioavailability ranged
from 0.46 to 22.12%. The highest percentage of bioavailability in the group of tested adult dietary supplements was obtained for products containing iron in the form of fumarate, while in the group of supplements for children for products containing ferrous sulfate. Analyzing the obtained results, we observed a varied iron bioavailability for dietary supplements containing the same iron salt, but dif-ferent composition of the dietary supplement.
Conclusions. Based on the obtained results, it was found that the main factors affecting the relative
iron bioavailability from dietary supplements are the chemical form of iron and the composition of the pharmaceutical product.
PIŚMIENNICTWO
1. Zimmermann M.B., Hurrell R.F.: Nutritional iron defi ciency. Lancet. 2007; 370: 511-520. – 2. Lim K.H., Riddell L.J., Nowson C.A., Booth A.O., Szymlek-Gay E.A.: Iron and zinc nutrition in the economically-developed world: a review. Nutrients. 2013; 13, 5(8): 3184-211. – 3. Beck K.L., Conlon
C.A., Kruger R., Coad J.: Dietary determinants of and possible solutions to iron defi ciency for young
women living in industrialized countries: a review. Nutrients. 2014; 19, 6(9): 3747-76. – 4. Craig W.J.: Iron status of vegetarians. Am. J. Clin. Nutr. 1994, 59 (Suppl): 1233S-7S. – 5. Huch R., Schaefer R.: Niedobór żelaza i niedokrwistość z niedoboru żelaza. Wyd. MedPharm Polska, Warszawa 2008. – 6. Hunt J.R.: Bioavailability of iron, zinc and other trace minerals from vegetarian diets. Am. J. Clin. Nutr. 2003; 78 (3): 633S-639S. – 7. Matysiak M.: Niedokrwistości – nadal aktualny problem w opiece nad matką i dzieckiem. Fam Med. Primary Care Rev. 2014; 16, 2: 185-188. – 8. Orlicz-Szczęsna G.,
Żelazowska-Posiej J., Kucharska K.: Niedokrwistość z niedoboru żelaza. Curr. Probl. Psychiatry. 2011;
12, 4: 590-594. – 9. Jarosz M.: Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja. IŻŻ, Warszawa 2012. – 10. Commission staff working document „Characteristics and perspectives of the market for food supplements containing substances other than vitamins and minerals”, Bruksela, 2008; SEC 2976.
11. Hamułka J., Wawrzyniak A., Starzak-Jankowska E.: Udział suplementów w spożyciu skład-ników mineralnych przez dzieci w wieku szkolnym. Bromat. Chem. Toksykol. 2010; (43)1: 51-59. – 12. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 października 2007 r. w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety. Dz. U. 2007 r. Nr 196, poz. 1425 z późn. zm. – 13. Miller D.D., Schricker B.R.,
Rasmussen RR & Van Campen D.: An in vitro method for estimation of iron availability from meals.
Am. J. Clin. Nutr. 1981, 34: 2248-2256. – 14. Luten J., Crews H., Flynn A., Van Deal P., Kastenmayer
P., Hurrel R., Deelstra H, Shen L., Fairweather-Tait S., Hickson K., Ferre R., Schlemmer U., Frhlich W.: Interlaboratory trial on the determination of the in vitro iron dialysability from food. J. Sci. Food
Agric. 1996, 72: 415-424. – 15. Świetlik R., Dębska P., Trojanowska M. Porównanie profi li uwalniania żelaza z witaminowo-mineralnych suplementów diety zawierających diglicynian żelaza (II). Bromat. Chem. Toksykol. 2017, 2: 172-178. – 16. Christides T., Wray·D., McBride R., Fairweather R.,·Sharp P. Iron bioavailability from commercially available iron supplements. Eur. J. Nutr. 2015, 54: 1345-1352.
Magdalena Kowalówka, Izabela Bolesławska, Ilona Górna, Grzegorz Kosewski, Mateusz Stępczak, Juliusz Przysławski
CZYNNIKI WYBORU SUPLEMENTÓW DIETY A POZIOM WYKSZTAŁCENIA PACJENTÓW WIELKOPOLSKICH APTEK
Katedra i Zakład Bromatologii
Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. J. Przysławski
Obserwowany w Polsce wzrost spożycia suplementów diety wiąże się z łatwą dostępnością tych produktów oraz działaniami marketingowymi, które przed-stawiają korzyści zdrowotne wynikające z ich stosowania. Kierując się powyż-szą przesłanką przeprowadzono ocenę ważkości wybranych czynników wyboru suplementów diety w grupie 401 pacjentów poznańskich/wielkopolskich aptek z uwzględnieniem poziomu wykształcenia. W badanej grupie nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic, w zależności od poziomu wykształcenia. Zdecy-dowana przewaga czynnika „skład/zawartość” i odległe miejsce w rankingu „reklama w mediach”, mogą wskazywać na rosnącą świadomość pacjentów w zakresie stosowania suplementów diety.
Słowa kluczowe: pacjenci aptek, suplementy diety, czynniki wyboru. Key words: pharmacy patients, dietary supplements, selection factors.
Suplementy diety to środki spożywcze, będące skoncentrowanym źródłem wita-min, składników mineralnych oraz innych substancji o korzystnych właściwościach fi zjologicznych (1, 2). Są stosowane w żywieniu dzieci, osób starszych, również chorych. Obserwuje się także wzrost spożycia suplementów diety przez sportow-ców, osoby prowadzące prozdrowotny styl życia oraz kobiety w ciąży (3, 4, 5).
Suplementy diety powinny być stosowane jedynie w celu uzupełnienia niedobo-rów pokarmowych lub zmniejszenia ryzyka rozwoju chorób dietozależnych (6, 7). Ich zastosowanie jest uzasadnione jedynie wtedy, kiedy niemożliwe jest prawidłowe zbilansowanie diety, pokrywającej zapotrzebowanie na wszystkie składniki odżyw-cze oraz w przypadku niedostatecznego wchłaniania bądź przyswajania składników odżywczych (8).
Natarczywa reklama w środkach masowego przekazu jest źródłem informacji ukazującej pozytywną rolę suplementacji, co może powodować mylne wyobrażenie o właściwościach leczniczych danego suplementu (9). Stosowanie suplementacji die-ty powinno być konsultowane ze specjalistą – lekarzem, farmaceutą lub dietedie-tykiem. Subtelna granica pomiędzy koniecznością przyjmowania suplementów diety, a ich stosowaniem bez uzasadnienia, zmusza do podejmowania działań o
Nr 3
182 M. Kowalówka i współpr.
terze edukacyjno-informacyjnym w zakresie racjonalnego wykorzystania tych pro-duktów. Przedstawione we wcześniejszej publikacji wyniki badań dotyczące oceny poziomu wiedzy na temat suplementów diety wśród pacjentów aptek z regionu Wielkopolski, wykazały szereg nieprawidłowości (10).
Kontynuacją podjętych badań są przedstawione w poniższej pracy wyniki, do-tyczące czynników wyboru, poszczególnych grup suplementów diety w zależności od wykształcenia respondentów.
MATERIAŁ I METODY
Badania przeprowadzono w grupie 401 osób (296 kobiet i 105 mężczyzn), bę-dących pacjentami aptek z Poznania i województwa wielkopolskiego. Badania przeprowadzono w latach od 2015 do 2017. Jako narzędzie badawcze wykorzy-stano autorski kwestionariusz do oceny preferencji i czynników wyboru suplemen-tów diety. Kwestionariusz zawierał 17 pytań zamkniętych jednokrotnego wyboru oraz jedno pytanie wielokrotnego wyboru. Ocenę ważkości 8 czynników wpły-wających na wybór poszczególnych grup suplementów diety przeprowadzono w oparciu o 5-stopniową skalę z oznaczeniami od 1 „nieistotne”, 2 „mało istotne”, 3 „umiarkowanie istotne”, 4 „istotne”, 5 „zdecydowanie istotne”. Do uszeregowania czynników wyboru, wykorzystano wartości średnie czynników wyboru (x), które zostały sklasyfi kowane w trzech zakresach wartości: x < 2,34 – ważkość wyboru niska, 2,34 ≤ x < 3,67 – ważkość wyboru średnia oraz x > 3,67 – ważkość wyboru wysoka (11, 12). Otrzymane na podstawie kwestionariusza dane, wprowadzono do arkusza kalkulacyjnego MS Excel, a następnie do relacyjnej bazy danych MS Ac-cess 2016, w której przygotowano aplikację umożliwiającą analizę wyników badań. Analizę statystyczną wykonano, wykorzystując procedury pakietu Statistica PL v. 12.0. Współzależność pomiędzy czynnikami wyboru suplementów diety a pozio-mem wykształcenia zweryfi kowano testem tau-Kendalla przy poziomie istotności p < 0,05. Do oszacowania statystycznej istotności różnic wykorzystano test U Man-na-Whitney’a.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Uzyskane wyniki badań, dotyczące czynników wyboru wybranych suplemen-tów diety, zostały przedstawione w tab. I i II. W tab. I przedstawiono wyniki dla suplementów, które można scharakteryzować pod względem składnikowym, nato-miast tab. II zawiera wyniki dla grup suplementów zalecanych w różnych jednost-kach chorobowych. Z analizy wyników zawartych w tab. I wynika, że analizowane czynniki wyboru znalazły się w trzech zakresach: wysokich (x > 3,67), średnich (2,34 ≤ x < 3,67) i niskich (x < 2,34). Czynnikami, które najbardziej wpływały na wybór suplementu diety były: skład/zawartość, wielkość opakowania oraz cena – niezależnie od poziomu wykształcenia. Czynnikiem wyboru, który zdominował pozostałe był – skład/zawartość. Pozostałe czynniki – takie jak: postać suplementu, producent, opinie znajomych, reklama oraz wygląd opakowania, zostały zaliczo-ne przez badanych pacjentów do mało istotnych. W tej grupie (x < 2,34) uwagę zwraca odległa pozycja reklamy, co może świadczyć o coraz bardziej racjonalnym
Nr 3 Czynniki wyboru suplementów diety a poziom wykształcenia 183
T
abela I
.
W
ażkość czynników wyboru suplementów diety tj.: witaminy
, kwasy tłuszczowe i wapń w zależności od poziomu wykształcenia
T
able I
.
The significance of dietary supplements: vitamins, fatty acids and calcium choice factors and the level of formal education
Czynniki wyboru
Zestawy witamin i/lub
skł. mineralnych W itamina D Kwasy omega-3, omega-6 W apń EP A + DHA W P/Ś W P/Ś W P/Ś W P/Ś W P/Ś x śr . Rw x śr . Rp x śr . Rw x śr . Rp x śr . Rw x śr . Rp x śr . Rw x śr . Rp x śr . Rw x śr . Rp Skład 4,11 1 3,20 1 3,57 1 3,24 1 3,71 1 3,08 1 3,40 1 3,04 1 3,29 1 3,15 1 W ielkość opakowania 2,67 2 2,14 2 2,53 3 1,99 2 2,60 2 2,06 2 2,42 3 1,99 2 2,42 3 2,01 2 Cena 2,60 3 1,96 3 2,60 2 1,96 3 2,54 3 1,92 3 2,57 2 1,99 2 2,45 2 1,99 3 P ostać suplementu 2,25 4 1,86 5 2,14 4 1,90 4 2,18 4 1,83 5 2,10 4 1,87 3 2,06 4 1,97 4 Producent 2,09 5 1,88 4 2,11 5 1,63 6 2,11 5 1,84 4 2,02 5 1,84 4 1,88 5 1,60 6 Opinie znajomych 1,97 6 1,69 6 1,86 6 1,74 5 1,90 6 1,65 6 1,75 6 1,71 5 1,76 6 1,65 5 Reklama 1,44 7 1,37 7 1,40 7 1,47 7 1,40 7 1,38 7 1,36 7 1,32 6 1,42 7 1,29 7 W ygląd opakowania 1,29 8 1,26 8 1,26 8 1,22 8 1,28 8 1,10 8 1,31 8 1,22 7 1,27 8 1,18 8 W spółczynnik korelacji rang tau – K endalla p<0,05 0,9286 0,8571 0,9092 0,9820 0,8571 W – g ru p a p a c je n tó w z w y ż s z y m w y k s z ta łc e n ie m ; P /Ś – g ru p a p a c je n tó w z p o d s ta w o w y m i ś re d n im w y k s z ta łc e n ie m ; R w – r a n g a a n a liz o w a n e j c e c h y d o ty c z ą c e j c z y n n ikó w w y b o ru s u p le m e n tu d ie ty w g ru p ie p a c je n tó w z w y ż s z y m w y k s z ta łc e n ie m ; R p – r a n g a a n a liz o w a n e j c e c h y d o ty c z ą c e j c z y n n ikó w w y b o ru s u p le m e n tu d ie ty w g ru p ie p a c je n -tó w z w y k s z ta łc e n ie m p o d s ta w o w y m i ś re d n im ; x śr . – ś re d n ie c zę s to tl iw o ś c i z lic ze ń
Nr 3 184 M. Kowalówka i współpr. T abela II. W
ażkość czynników wyboru wybranych suplementów diety w zależności od poziomu wykształcenia
T
able
II.
The significance of selected dietary supplements choice factors and the level of formal education
Czynniki wyboru Preparaty na nadwagę i otyłość Preparaty do pielęgnacji skóry Preparaty na trawienie Preparaty na odporność Preparaty na krążenie żylne W P/Ś W P/Ś W P/Ś W P/Ś W P/Ś x śr . Rw x śr . Rp x śr . Rw x śr . Rp x śr . Rw x śr . Rp x śr . Rw x śr . Rp x śr . Rw x śr . Rp Skład 3,39 1 2,86 1 3,62 1 2,79 1 3,57 1 3,22 1 3,57 1 2,93 1 3,66 1 3,01 1 W ielkość opakowania 2,28 3 1,99 2 2,44 3 2,12 2 2,30 3 2,09 2 2,29 3 2,08 2 2,29 3 2,06 2 Cena 2,43 2 1,93 3 2,55 2 1,96 3 2,51 2 1,99 3 2,56 2 1,99 3 2,47 2 2,05 3 P ostać suplementu 1,73 6 1,74 5 1,96 6 1,79 4 1,82 5 1,76 5 2,02 4 1,90 4 1,80 6 1,9 4 Producent 1,94 5 1,75 4 2,06 4 1,65 6 1,94 4 1,87 4 1,89 6 1,76 5 2,0 4 1,86 5 Opinie znajomych 1,96 4 1,75 4 2,05 5 1,70 5 1,79 6 1,60 6 1,95 5 1,68 6 1,85 5 1,82 6 Reklama 1,42 7 1,47 6 1,46 7 1,56 7 1,50 7 1,31 7 1,44 7 1,29 7 1,47 7 1,50 7 W ygląd opakowania 1,27 8 1,13 7 1,29 8 1,13 8 1,26 8 1,06 8 1,27 8 1,24 8 1,22 8 1,19 8 W spółczynnik korelacji rang tau – K endalla p<0,05 0,9092 0,7143 0,9286 0,8571 0,7857 W – g ru p a p a c je n tó w z w y ż s z y m w y k s z ta łc e n ie m ; P /Ś – g ru p a p a c je n tó w z p o d s ta w o w y m i ś re d n im w y k s z ta łc e n ie m ; R w – r a n g a a n a liz o w a n e j c e c h y d o ty c z ą c e j c z y n n i-kó w w y b o ru s u p le m e n tu d ie ty w g ru p ie p a c je n tó w z w y ż s z y m w y k s z ta łc e n ie m ; R p – r a n g a a n a liz o w a n e j c e c h y d o ty c z ą c e j c z y n n ikó w w y b o ru s u p le m e n tu d ie ty w g ru p ie p a c je n tó w z w y k s z ta łc e n ie m p o d s ta w o w y m i ś re d n im ; x śr . – ś re d n ie c zę s to tl iw o ś c i z lic ze ń
